SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
72
MOLIYAVIY NATIJALAR AUDITINING ZAMONAVIY
YONDASHUVLARI VA ULARNI TAKOMILLASHTIRISH
ISTIQBOLLARI
Karimov Abduraxmon Dilmurod o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi magistranti
abdurahmon.karimov77@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15867361
Annotatsiya:
Mazkur tezisda moliyaviy natijalar auditining zamonaviy
yondashuvlari, ularning ahamiyati va amaliy qo‘llanilishi tahlil qilinadi. Raqamli
texnologiyalar, xususan CAATs, sun’iy intellekt va blokcheyn asosidagi
yondashuvlarning
auditorlik
jarayoniga
integratsiyalashuvi
yoritiladi.
Shuningdek, xalqaro audit standartlari asosida audit sifati va ishonchliligini
oshirish yo‘llari ko‘rib chiqiladi. O‘zbekiston misolida moliyaviy natijalar auditi
holati, muammolar va ularni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar beriladi. Tezis
auditorlik faoliyatini innovatsion rivojlantirishga qaratilgan takliflarni o‘z ichiga
oladi.
Kalit soʻzlar:
moliyaviy natijalar, auditorlik, zamonaviy yondashuvlar,
CAATs, sun’iy intellekt, raqamli audit, xalqaro audit standartlari, riskka
asoslangan audit, foyda va zarar auditi, audit sifati.
Moliyaviy natijalar auditi korxona faoliyatining eng muhim ko‘rsatkichlarini
– foyda, zarar, daromad va xarajatlarning ishonchliligini baholashga qaratilgan
auditorlik jarayonidir. Bugungi raqamli iqtisodiyot sharoitida bu audit turi oddiy
hujjatlarni tekshirishdan ancha keng ko‘lamli va kompleks tahlilga aylangan.
Moliyaviy natijalar nafaqat investorlar, balki soliq organlari, kreditorlar va
davlat nazorat organlari uchun ham qaror qabul qilishda asosiy omil
hisoblanadi. An’anaviy auditorlik uslublari ko‘plab kamchiliklarga ega bo‘lib,
ularning asosiylari – ma’lumotlarning ko‘pligi, insoniy xatolarga moyillik,
xatoliklarni aniqlashda past samaradorlik va vaqt talabliligidir. Shu bois
zamonaviy auditorlik yondashuvlar, xususan raqamlashtirish, sun’iy intellekt,
CAATs texnologiyalari va riskka asoslangan audit metodikasi moliyaviy natijalar
auditi sifatini yangi bosqichga olib chiqmoqda.
Moliyaviy natijalar – har qanday korxona yoki tashkilotning moliyaviy
holatini aniqlovchi asosiy ko‘rsatkichlar bo‘lib, ularga daromadlar, xarajatlar,
foyda va zarar kiradi. Ushbu ko‘rsatkichlarning to‘g‘riligi va haqqoniyligi nafaqat
ichki boshqaruv qarorlarini, balki tashqi investorlar, kreditorlar va davlat
organlarining iqtisodiy qarorlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Shu
bois, moliyaviy natijalar auditi korxonaning umumiy moliyaviy holatini chuqur
tahlil qilish imkonini beruvchi kuchli nazorat vositasi hisoblanadi. Bugungi
kunda mazkur yo‘nalishda audit jarayonlarini samarali tashkil etish, ularni
avtomatlashtirish, raqamlashtirish va xalqaro standartlarga moslashtirish
dolzarb vazifaga aylangan.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
73
1-jadval
Moliyaviy natijalar auditida zamonaviy yondashuvlar
Yondashuv
Mazmuni
Afzalligi
Ta’siri
Riskka
asoslangan
audit
Xavf yuqori joyga
e’tibor qaratish
Resursni tejaydi
Firibgarlikni tez
aniqlaydi
CAATs
Kompyuterda
ma’lumotni
avtomatik tahlil
qilish
Tez va aniq
tahlil
Xatoliklar to‘liq
qamrab olinadi
Sun’iy
intellekt (AI)
AI orqali real vaqtli
tahlil
O‘z-o‘zini
o‘rgatadi,
ogohlantiradi
Manipulyatsiyalarni
oldindan aniqlaydi
Big Data
Katta hajmdagi
ma’lumotlarni tahlil
qilish
Har tomonlama
ko‘rinish beradi
Moliyaviy va tashqi
bog‘liqliklar ko‘rinadi
Blokcheyn
Tranzaksiyalarni
o‘zgarmas yozuvda
saqlash
Soxtalikning
oldi olinadi
Ishonchli va shaffof
audit izlari yaratiladi
ISA
standartlari
Xalqaro audit
mezonlariga rioya
qilish
Tan olingan va
yagona mezon
Auditorlik sifati va
ishonchliligi ortadi
Manba: Muallif ishlanmasi.
Zamonaviy auditorlik amaliyotida an’anaviy yondashuvlardan farqli o‘laroq,
riskka asoslangan audit, CAATs texnologiyalari (Computer Assisted Audit
Techniques), sun’iy intellekt (AI) va big data kabi ilg‘or yondashuvlar keng
qo‘llanilmoqda. Riskka asoslangan yondashuv auditorlarga moliyaviy natijalarda
xatoliklar yoki firibgarlik ehtimoli yuqori bo‘lgan segmentlarga e’tiborni jamlash
imkonini beradi. Ayniqsa, ko‘plab hujjatlarni qo‘lda tahlil qilish o‘rniga CAATs
texnologiyalaridan foydalanish orqali korxonaning barcha operatsiyalari tezkor
va to‘liq qamrovda tekshiriladi. Sun’iy intellekt esa katta hajmdagi moliyaviy
ma’lumotlar asosida xatoliklar, qonunbuzarliklar va tendensiyalarni avtomatik
aniqlash imkonini beradi.
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, ilg‘or davlatlarda moliyaviy natijalar
auditi jarayonida blokcheyn texnologiyalari orqali hujjatlar va moliyaviy
operatsiyalar bo‘yicha ishonchli audit izlari (audit trails) yaratilmoqda. Bu esa
auditorga firibgarlik xavfisiz, har bir tranzaksiyani ishonchli tarzda kuzatish
imkonini beradi. Bundan tashqari, Xalqaro audit standartlari (ISA) asosida
ishlovchi auditorlar moliyaviy natijalarning ishonchliligi, shaffofligi va tahliliy
asoslanganligini kafolatlaydi. Biroq bu yondashuvlarning to‘liq samaradorligi
uchun auditorlarning malakasini oshirish, axborot xavfsizligi choralarini
kuchaytirish va texnologik infratuzilmani kengaytirish muhim ahamiyat kasb
etadi.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
74
O‘zbekistonda moliyaviy natijalar auditi sohasida islohotlar bosqichma-
bosqich olib borilmoqda. 2020–2024-yillar davomida davlat auditorlik
tashkilotlari tomonidan xatoliklar aniqlanishi kamaygan, bu esa audit
metodikasining takomillashayotganini ko‘rsatadi. Biroq ayrim kichik va o‘rta
korxonalarda hali ham auditning zamonaviy texnologiyalarini joriy etish
darajasi past. Shuningdek, auditorlarning raqamli ko‘nikmalarini rivojlantirish,
CAATs va AI platformalarini milliy standartlar bilan uyg‘unlashtirish,
shuningdek, audit natijalarining jamoatchilikka ochiqligini ta’minlash kabi
yo‘nalishlar ustuvor ahamiyatga ega bo‘lib qolmoqda.
Xulosa.
Moliyaviy natijalar auditi bugungi kunda korxonalarning moliyaviy
shaffofligi, investitsion jozibadorligi va manfaatdor tomonlar ishonchini
ta'minlashda muhim o‘rin tutadi. An’anaviy yondashuvlar bilan cheklanib
qolmasdan,
raqamli
texnologiyalar
asosida
shakllangan
zamonaviy
yondashuvlar – riskka asoslangan audit, CAATs, sun’iy intellekt va Big Data –
audit jarayonini chuqur, tahliliy va samarali yo‘nalishga olib chiqmoqda. Bu esa
nafaqat auditning aniqligi va tezligini, balki uning strategik ahamiyatini ham
oshiradi. O‘zbekistonda ham ushbu texnologik yondashuvlar bosqichma-bosqich
joriy etilmoqda. Biroq bu yo‘nalishdagi islohotlarni yanada jadallashtirish,
xususan auditorlarning raqamli kompetensiyalarini rivojlantirish, huquqiy
bazani takomillashtirish va xalqaro standartlarga moslashishni chuqurlashtirish
zarur. Shuningdek, audit jarayonini raqamlashtirish orqali kichik va o‘rta
korxonalar uchun qulay va ishonchli muhit yaratish muhim vazifa bo‘lib qoladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Abdullayeva
N.
Moliyaviy
natijalarni
audit
qilishda
CAATs
texnologiyalarining qo‘llanilishi // “Audit va nazorat” jurnali. – 2023. – №2. – B.
45–52.
2.
Xusanov B. Moliyaviy auditning zamonaviy tendensiyalari. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2022. – 180 b.
3.
Абрамов А.В. Аудит в цифровую эпоху: инновации и стандарты //
Бухгалтерский учет. – 2020. – №11. – С. 25–33.
4.
Петрова И.Н. Риск-ориентированный подход в аудите финансовых
результатов // Аудит и финансовый анализ. – 2019. – №5. – С. 13–19.
5.
Zhang Wei. Intelligent auditing models based on AI and Big Data in
Chinese corporations // Asian Journal of Accounting Research. – 2021. – Vol.
6(3). – P. 210–225.
6.
Nakamura T. Digital Transformation in Audit: Japanese Approach // Tokyo
Journal of Auditing. – 2022. – Vol. 17. – P. 45–60.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
75
7.
Smith, J. Blockchain and the evolution of audit assurance // Journal of
Accountancy. – 2020. – Vol. 229(4). – P. 50–57.
8.
Deloitte Global. The Future of Audit: AI, analytics and the role of human
judgment. – London, 2023. – 36 p.
9.
OECD. Audit quality and challenges in digital environments. – Paris: OECD
Publishing, 2021. – 58 p.
10.
European Court of Auditors. Performance audit guidelines: based on
INTOSAI standards. – Luxembourg, 2020. – 74 p.
11.
Brown, C., & Taylor, S. Enhancing financial result assurance using
predictive audit tools // The CPA Journal. – New York, 2018. – Vol. 88(9). – P.
62–68.
