Усиление экономического нажима советского правительства на дехканские хозяйства в Узбекистане (1927–1929 годы) | Общество и инновации

Усиление экономического нажима советского правительства на дехканские хозяйства в Узбекистане (1927–1929 годы)

ВАК
elibrary
inLibrary
Google Scholar
doi
 
Выпуск:
CC BY f
145-154
0
Поделиться
Ахмедов, Д. (2021). Усиление экономического нажима советского правительства на дехканские хозяйства в Узбекистане (1927–1929 годы). Общество и инновации, 2(5/S), 145–154. https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol2-iss5/S-pp145-154
0
Цитаты
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В данной статье рассматривается политика экономического нажима советского государства по отношению к предпринимательским крестьянским хозяйствам, отнесенных к «кулацким» хозяйствам, накануне сплошной коллективизации сельского хозяйства в Узбекистане. Проведен анализ нормативно-правовых основ экономического ограничения и вытеснения кулацких хозяйств, приведены обобщенные данные о количестве крестьянских хозяйств, обложенных индивидуальным сельскохозяйственным налогом по Узбекистану.


background image

Жамият ва инновациялар –

Общество и инновации –

Society and innovations

Journal home page:

https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Strengthening of the economic pressure of the soviet
government on dehkan farms in Uzbekistan (1927–1929)

Dilshodbek AKHMEDOV

1


Andijan State University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received April 2021
Received in revised form
20 April 2021
Accepted 15 May 2021
Available online
25 June 2021

This article examines the policy of economic pressure of the

Soviet state in relation to entrepreneurial peasant farms,
referred to as “kulak” farms, on the eve of the complete
collectivization of agriculture in Uzbekistan. The analysis of the
regulatory and legal bases of economic restriction and
displacement of kulak farms is carried out, and generalized data
on the number of peasant farms subject to individual agricultural
tax in Uzbekistan are presented.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Keywords:

agriculture,
collectivization,
Land law,
cooperation,
kulak farms,
prosperous farms,
tax policy,
credit,
collective farm,
state farm,
unified agricultural tax.

Ўзбекистонда деҳқон хўжаликларига қарши совет ҳукумати
иқтисодий босимининг кучайиши (1927–1929 йиллар)

АННОТАЦИЯ

Калит сўзлар:

қишлоқ хўжалиги,
коллективлаштириш,
Ер тўғрисидаги қонун,
кооперация,
қулоқ хўжалиги,
бадавлат хўжаликлар,
солиқ сиёсати,
кредит,
колхоз,
совхоз,
ягона қишлоқ хўжалик
солиғи.

Ушбу мақолада қишлоқ хўжалигини ёппасига коллектив-

лаштириш арафасида Ўзбекистонда “қулоқ” деб тавсиф-
ланувчи тадбиркор деҳқон хўжаликларига нисбатан совет
давлатининг иқтисодий босим сиёсати ёритилган. “Қулоқ”
хўжаликларини иқтисодий жиҳатдан чеклаш ва сиқиб
чиқаришнинг меъёрий-ҳуқуқий асослари таҳлил этилиб,
Ўзбекистон

бўйича

индивидуал

солиқ

мажбурияти

юкланган деҳқон хўжаликлари миқдори бўйича умумлаш-
тирилган маълумотлар берилган.

1

Researcher, Andijan State University. Andijan, Uzbekistan


background image

Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations

Special Issue – 5 (2021) / ISSN 2181-1415

146

Усиление экономического нажима советского правительства на
дехканские хозяйства в Узбекистане (1927–1929 годы)

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

сельское хозяйство,
коллективизация,
Закон о земле,
кооперация,
кулацкие хозяйства,
зажиточные хозяйства,
налоговая политика,
кредит,
колхоз,
совхоз,
единый
сельскохозяйственный
налог.

В

данной

статье

рассматривается

политика

экономического нажима советского государства по
отношению

к

предпринимательским

крестьянским

хозяйствам,

отнесенных

к

«кулацким»

хозяйствам,

накануне сплошной коллективизации сельского хозяйства
в Узбекистане. Проведен анализ нормативно-правовых
основ экономического ограничения и вытеснения кулацких
хозяйств, приведены обобщенные данные о количестве
крестьянских хозяйств, обложенных индивидуальным
сельскохозяйственным налогом по Узбекистану.


1927 йил декабрда бўлиб ўтган ВКП(б)нинг XV съезди мамлакатда қишлоқ

хўжалигини ривожлантиришга катта эътибор қаратди. Қишлоқ хўжалиги
ривожининг паст даражаси қайд этилган ҳолда, Сталин томонидан қилинган
Марказий Комитет ҳисоботида ва В.M. Молотов томонидан қилинган “Қишлоқдаги
ишлар

тўғрисида”

маърузада

“деҳқон

хўжаликларини

босқичма-босқич

кооперациялаштириш орқали майда, тарқоқ деҳқон хўжаликларини йирик ишлаб
чиқариш жамоаларига бирлаштириш, бунинг учун ерга ишлов беришни
машиналаштириш ва интенсивлаштириш асосида ерлардан коллектив асосда
фойдаланишни ташкил этиш, умумлашган қишлоқ хўжалик меҳнатини
рағбатлантириш” биринчи навбатдаги вазифа сифатида кун тартибига қўйилди.
Шунингдек, деҳқон хўжаликларини кооперациялаштириш “мулоқот жараёни
орқали ҳам, ишлаб чиқаришни қайта ташкил этиш ва бирлаштириш йўли билан –
янги технологиялар (машиналаштириш, электрлаштириш) асосида катта давлат
иқтисодиётига айлантирилиши” таъкидланди. Айни пайтда, йирик коллектив
хўжаликларга ўтилиши “фақат меҳнаткаш деҳқонларнинг розилиги билангина
амалга ошиши” [1. 299] алоҳида қайд этилган эди. Коллективлаштириш суръати,
уни якунлаш муддатлари ҳақида съезд қарорларида белгиланмаган эди.

Партия съездида коллектив хўжалик қурилиши ва умуман, қишлоқ

хўжалигини юксалтиришга кўмаклашиш мақсадида бир қатор чора-тадбирлар,
жумладан, пудрат шартномаси, қишлоқ хўжалиги кредити ва машиналар билан
таъминлаш орқали қишлоқ хўжалигини ривожлантиришни давлат томонидан
режали тартибга солиб бориш кўзда тутилган. Кооперация қурилишига – ҳам
истеъмол, ҳам ҳунармандчилик-саноат, айниқса, қишлоқ хўжалик кооперациясини
ривожлантириш ва мустаҳкамлашга катта аҳамият берилди. Бу кооперацияларга
барча камбағаллар ва ўрта ҳол деҳқонларнинг аксариятини жалб этилишини
англатарди. Бошқа чора-тадбирлар ҳам ушбу вазифаларга бўйсундирилди, чунончи,
солиқ сиёсати, ер тузиш ва ердан фойдаланиш, маданий-маърифий ишлар.
деҳқонларнинг ўзаро ёрдам жамиятларини ташкил этиш ва мустаҳкамлаш, қишлоқ
хўжалигида ёлланма меҳнатдан фойдаланишда қонун ҳужжатларига риоя қилиш
кабиларга эътибор кучайтирилди. ВКП(б) XV съездининг “Қишлоқдаги ишлар


background image

Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations

Special Issue – 5 (2021) / ISSN 2181-1415

147

тўғрисида” резолюциясида “Пролетар давлатнинг бутун сиёсати – молиявий, солиқ,
кредит ва умуман иқтисодий сиёсати барча мавжуд чора-тадбирлар орқали қишлоқ
камбағаллари ва ўрта ҳол синф қатламларини қўллаб-қуввватлашга ҳамда қишлоқ
хўжалиги буржуазиясининг эксплуатацион интилишларини турли йўллар билан
чеклашга қаратилиши” [1. 294] айтилган эди.

Қулоқларни чеклаш ва сиқиб чиқариш сиёсати, шунингдек, деҳқонларнинг

бадавлат қисмини таъқиб этиш партиянинг VIII съезди (1919 йил) дан буён амалга
оширилиб келар эди. Ушбу съездда қабул қилинган РКП(б) Дастурида қайд
этилганидек,

партиянинг

қулоқлар

бўйича

сиёсати

“эксплуататорликка

мойиллигига қарши курашда ва совет сиёсатига қаршилигини бостиришда” намоён
бўлиши белгиланган эди [2. 88].

Совет давлатида фуқаролар уруши тугаганидан кейин, янги иқтисодий сиёсат

эълон қилиниши муносабати билан, совет ҳукумати савдо ва тадбиркорлик
эркинлигига, қишлоқ хўжалигини тиклаш учун қулоқ хўжаликларининг ҳамда
қишлоқнинг бадавлат қатламлари хўжалик тажрибаларидан фойдаланишга йўл
очиб берди ва бунга имкониятлар яратилди. Бироқ бунга қарамай, НЭП шароитида
ҳам қулоқ хўжаликларини чеклаш шиоридан воз кечилмади. Бу сиёсат айниқса
партиянинг XV съездидан кейин айниқса кучайтирилди, партиянинг вазифа-
ларидан бири сифатида қулоқларга қарши қатъий ҳужумга ўтиб, “қишлоқда
капитализмнинг ривожланишини чекловчи ва деҳқон хўжаликларини социализм
томон етакловчи бир қатор янги чора-тадбирларни қабул қилиш зарур”, деб
ҳисобланган [3. 154].

ВКП(б) МК нинг 1926 йил Апрель пленумида қабул қилинган “Хўжалик

ҳолати ва хўжалик сиёсати ҳақида”ги қарорида бадавлат қулоқ хўжаликларидан
олинадиган солиқ миқдорини тобора ошириб бориш зарурлиги алоҳида
таъкидланди [4. 319–320]. Бу қарорга кўра 8 фоиз бадавлат хўжаликлар барча
қишлоқ хўжалик солиғи суммасининг 34 фоизини тўлаши лозим эди [5. 249].

1927–1929 йилларда совет партия-давлат раҳбарияти томонидан амалга

оширилган чора-тадбирлар яқин келажакда коллективлаштириш ва қулоқларни
батамом йўқ қилишга ўтиш сиёсатига қаратилди. 1928 йилнинг баҳорида СССР
Ер ишлари халқ комиссарлиги ва “Колхозцентр” томонидан деҳқон хўжаликларини
коллективлаштириш бўйича беш йиллик режа лойиҳаси ишлаб чиқилди, унга кўра
беш йиллик режа охирида, яъни 1933 йилга келиб колхозларда 1,1 миллион
деҳқонларни бирлаштириш (жами деҳқонларнинг 4% и) кўзда тутилган эди.
Қишлоқ хўжалиги кооператив уюшмалари Иттифоқи томонидан 1928 йилнинг
ёзида ишлаб чиқилган беш йиллик режа лойиҳасида эса қарийб 3 миллион кишини
(12%) коллективлаштириш мўлжалланган. 1929 йил баҳорида тасдиқланган беш
йиллик режада эса 4 – 4.45 миллион деҳқон хўжаликларини (16–18%) колхозларга
киритиш кўзда тутилди.

Коллективлаштиришни авж олдириш, бошқа тадбирлар билан бир қаторда,

қулоқларга ва деҳқонларнинг бадавлат қисмига қарши кескин кураш бошлашни
англатар эди. Ҳужум барча йўналишлар бўйича олиб борилди. Ердан фойдаланиш
ва ер тузишни бошқариш соҳасида ВКП(б) XV съезди “ер ижараси қулоқ
унсурларининг ўсиб боришига таъсир кўрсатаётган районларда” ижарага
берилаётган кер майдонларини узлуксиз қисқартириб бориш сиёсатини юритишни
тавсия қилди [1. 308].


background image

Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations

Special Issue – 5 (2021) / ISSN 2181-1415

148

Ижара муддати бир экин мавсуми билан чегаралаб қўйилди, лекин унинг

муддати 6 йилдан ошиб кетмаслиги лозим эди. Деҳқонларга ерни ижарага бериш
тўғрисидаги қонунни бузиш қатъиян ман этилди. Давлат фондидаги ерларни фақат
камбағал-батракларга ижарага беришга руҳсат этилди. Айни пайтда, XV съезди
қишлоқ хўжалиги кооперациясининг ривожланишига ёрдам берадиган ердан
фойдаланишнинг бундай шаклларини (қаровсиз экин ерлари, турар жойлар ва
хўжалик биноларини ижарага бериш) ҳар томонлама ривожлантиришни қўллаб-
қувватлади. Бунда “йирик ер майдонларини ажратиб бериш амалиётини чеклаш ва
қулоқ элементларининг кўпайишига олиб келадиган ҳолатларда бундай
амалиётларни бутунлай тўхтатиш” илгари сурилди [1. 308].

Бу кўрсатмаларни бажариш асносида қулоқ хўжаликларида ердан

фойдаланишни чекловчи бир қатор қонунлар ва бошқа меъёрий хужжатлар қабул
қилинди. 1928 йилнинг март ойида Бутуниттифоқ МИК ҳузуридаги ер масалалари
бўйича олий назорат коллегиясининг “Меҳнатсиз даромад топаётган шахсларнинг
ердан фойдаланиши тўғрисида” қарори қабул қилинди. Унда меҳнатсиз
топилаётган даромад асосий тирикчилик манбаи бўлган ердан фойдаланувчилар
энди меҳнаткаш хўжаликлар тоифасига кирмаслиги, шу боис улар ердан
фойдаланиш ҳуқуқига эга эмаслиги кўрсатилди. Қулоқ деб аталган бундай
хўжаликлардан ортиқча ерлар тортиб олиниб, камбағал деҳқонларга берилди.

1928 йил 15 декабрда СССР Марказий Ижроия Комитети IV чақириқ

4-сессиясида “Ер тузиш ва ердан фойдаланишнинг умумий қоидалари” номли ер
тўғрисидаги умумиттифоқ қонунини қабул қилди [6. 96–108]. Қонуннинг
асосий мазмуни хўжалик юритишнинг коллектив, ижтимоий шаклларини
рағбатлантириш, ер муносабатларида камбағал ва ўртаҳол деҳқон хўжаликлари
манфаатларини ҳимоя қилиш ва қулоқ хўжаликларининг ердан фойдаланишни
чеклашга қаратилган эди. Қонунда қишлоқ хўжалик коллективларига, шунингдек,
камбағал ва кам қувватли ўртаҳол деҳқон хўжаликларига ерга эга бўлиш ва ундан
фойдаланишда имтиёзли ҳуқуқлар берилган.Қонуннинг 8-бандига кўра, бундай
хўжаликларга энг яхши ва қулай жойлардан ер берилиши кўрсатилган эди. Сайлов
ҳуқуқидан маҳрум этилган шахсларга эса ер охирги навбатда ва унумсиз жойлардан
ажратилиши кўрсатилди.

Қонунда ердан фойдаланувчилар ўртасида ерни қайта тақсимлаш қуйидаги

ҳолатлардагина мумкин экани таъкидланган:

а) ердан жамоа шаклида фойдаланиш тартибига ега бўлган жамиятларда

махсус қонун ҳужжатларида белгиланган муддатларда;

б) ердан фойдаланишнинг бошқа тартибига эга бўлган хўжаликларга ва

ердан умумий фойдаланиш жамиятлари таркибига кирмайдиган хўжаликларга
фақат қуйидаги ҳолларда: ердан фойдаланиш хўжалик юритишнинг илғор
шаклларига ўтилган ҳолатларда, бунда қулоқларга қарши кураш эътиборга
олинган ҳолда, ер давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйилган ҳолларда
(14-модда).

Кўриниб турганидек, қонундаги ердан фойдаланиш тартиби яққол қарама-

қарши характерга эга бўлиб, у қулоқ хўжаликларини иқтисодий чеклаш ва сиқиб
чиқаришга қаратилган эди.

Ер тўғрисидаги қонуннинг бошқа моддалари ҳам юқоридаги ғояларга

йўғрилган эди. Ер тузиш ва бошқариш аҳамиятини белгилаб, қонуннинг “қишлоқ
хўжалигининг умумий юксалишига, кооперация қурилиши ҳамда коллектив-


background image

Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations

Special Issue – 5 (2021) / ISSN 2181-1415

149

лаштиришга ҳисса қўшиши лозим” (15-модда) лиги таъкидланган. Ер масаласидаги
ўзгаришлар аввало, ер тузувчилар ҳамда давлат органлари томонидан ўтказилиши,
бундан ташқари, “қулоқларнинг тажовузкор интилишларини чеклаш” бўйича
мажбурий ер бошқаруви иттифоқдош республикалар қонун ҳужжатларида
белгиланган тартибларда амалга оширилиши кўрсатилди (16-модда).

Қонуннинг махсус бўлимлари (V и VI) ердан фойдаланишнинг коллектив ва

бошқа жамоавий шаклларини, шунингдек, совхозларни рағбатлантириш чора-
тадбирларини белгилаб берди. Бу каби хўжаликларни кредит, қишлоқ хўжалиги
машина ва ускуналари билан таъминлаш, ер қонунчилигини юритиш ва ер
тақсимлашда бир қатор имтиёзлар берилди.

“Ер тузиш ва ердан фойдаланишнинг умумий қоидалари”да ерни ижарага

беришнинг қатъий тартиби белгиланган бўлиб, унда ерни қулоқ хўжаликларига
ижарага бериш қатъий таъқиқланган. Агар бундай битим тузилса, тегишли қишлоқ
советлари бу шартномани рўйхатдан ўтказишдан бош тортиши, ижарага
берилаётган ер участкаси эса ер-судлов органлари қарори билан олиб қўйилиши
кўрсатилди.

Ёлланма меҳнатдан фойдаланиш ҳам махсус қонун ҳужжатлари билан чеклаб

қўйилди. Маълумки, ВКП(б)нинг XV съездида “қулоқ типидаги хўжаликларда
қишлоқ хўжалиги ишчилари ва аёл ишчиларига нисбатан меҳнат кодексини
изчиллик билан татбиқ этилишини таъминлаш, меҳнат кодексини бузувчиларни
қатъий жавобгарликка тортиш” бўйича кўрсатмалар берилган эди [1. 308]. “Ер
тузиш ва ердан фойдаланишнинг умумий қоидалари” қонунида кўрсатиб
ўтилганидек, деҳқон хўжаликларида ёлланма меҳнатдан фойдаланиш фақат
хўжаликнинг меҳнатга яроқли аъзоларининг бевосита иштирокида ва ёлланма
меҳнат фақат ёрдамчи хусусиятида бўлгандагина мумкин эди. Бу кўрсатма аввало
бадавлат хўжаликларда ёлланма меҳнатдан фойдаланиш кўламини қисқартиришга
мўлжалланган эди. Қонунда бунинг устидан Меҳнат инспекцияси ҳам, қишлоқ
советлари ҳам қаттиқ назорат олиб боришининг белгиланиши ҳам бежиз эмасди.

Қонунда ердан фойдаланиш жамоалари ва қишлоқ советлари ўртасидаги

муносабатлар ҳам тартибга солинган. Жумладан, қишлоқ советлари ер жамоалари
умумий йиғилиши (йиғин) да чиқарилган, давлат юқори органларининг қонун ва
фармойишларига зид бўлган ёки ердан фойдаланиш бўйича камбағаллар
манфаатларини бузган қарорларни тўхтатиш ва бекор қилиш ҳуқуқига эга эди.
Советларга сайлов ҳуқуқидан маҳрум қилинган кишилар ва қулоқлар ер жамоаси
аъзоси бўлсалар-да, жамоа йиғинларида ҳал қилувчи овозга эга эмас эдилар ва ер
жамоаларининг сайланадиган органларига сайланишлари мумкин эмас эди.
Қонунда алоҳида эслатма билан ер жамоаларининг вояга етмаган, лекин мустақил
хўжалик эгаси бўлган аъзолари “агар улар хўжалигида қулоқлар бўлмаса,
жамоанинг тўла ҳуқуқли аъзоси сифатида тан олиниши” қайд этилган эди [6. 106].

Кейинчалик, қулоқ хўжаликларига қарши ҳужум кучайиб бораётгани ва ер

жамоаларида қулоқларнинг овоз бериш ҳуқуқининг бекор қилинишини эътиборга
олган ҳолда, ВКП(б) Марказий Комитетининг 1929 йил 27 июндаги “Қишлоқ
хўжалик кооперацияларининг ташкилий тузилмаси тўғрисида” қарорида маҳаллий
Советларга сайлов ҳуқуқидан маҳрум этилган қулоқлар ва бошқа меҳнатсиз
хўжаликлар кооперацияларнинг барча турларида ҳам овоз бериш ҳуқуқидан
маҳрум қилиндилар [7. 19].


background image

Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations

Special Issue – 5 (2021) / ISSN 2181-1415

150

Шундай қилиб, қишлоқнинг энг қобилиятли ва тажрибали қисми учун йўл

нафақат Советларга, балки колхоз-кооператив тизимининг бошқарув органларига
ҳам ёпилди. Бундан ташқари, қулоқлар қишлоқдаги ер жамоалари, кооперативлар
ва бошқа жамоат ташкилотлари фаолиятида фаол иштирок этиш имкониятидан
қонуний равишда маҳрум этилди.

Деҳқонларнинг бадавлат қатламларини чеклаш ва сиқиб чиқариш

вазифаларига совет давлатининг солиқ сиёсати ҳам бўйсундирилди. 1923 йилдаёқ
партиянинг XII съездида ҳам бунга ишора қилинган эди: “Бизнинг қонунчилигимиз
(биринчи навбатда солиқ қонунчилиги) қишлоқдаги синф бўлинишларни
эътиборга олган ҳолда иқтисодий мажбуриятларни қишлоқнинг бадалват
қатламлари зиммасига юклаш керак” [2. 119]. Партиянинг XV съезди ВКП(б) МКга
даромадларни солиққа тортишнинг энг прогрессив чора-тадбирларини ишлаб
чиқиш бўйича топшириқ берди. 1927–1928 хўжалик йили учун ягона қишлоқ
хўжалик солиғи шундай ташкил этилдики, у солиқдан озод этилган камабағал
деҳқон хўжаликлари сонининг янада кўпайтириш, колхозларга бериладиган
имтиёзларни мустаҳкамлаш ва бадавлат деҳқон хўжаликлари зиммасидаги солиқ
юкини янада оғирлаштиришга йўналтирилган эди. 1927–1928 йилларда қишлоқ-
даги бақувват ўртаҳол деҳқонлар ва бадавлат “қулоқ” хўжаликларини солиққа
тортиш кучайганини қуйидаги маълумотлардан ҳам кўришимиз мумкин:

1927–1928 хўжалик йилида қишлоқнинг турли ижтимоий қатламларига

солинган солиқ юки ҳақида маълумот [8. 74].

Хўжалик ҳисобига даромад

ҳажми бўйича гуруҳлар

Фоиз ҳисобида

Хўжаликлар

миқдори

Солиқ солинган

даромад

Ҳисобланган қишлоқ

хўжалик солиғи миқдори

150 рублгача

33,16

12,78

5,85

150 рублдан 300 рублгача.

41,43

38,55

27,19

300 рублдан 500 рублгача.

19,45

31,05

33,55

500 рублдан 700 рублгача.

4,1

10,06

15,71

700 рублдан юқори.

1,86

7,56

16,98

100

100

100


Кўриниб турганидек, деҳқонларнинг нисбатан энг бадавлат қисми (даромади

500 рублдан юқори бўлган) барча деҳқон хўжаликларининг 5,96% ини ташкил
этгани ҳолда, барча солиқ суммасининг 32,69% ини тўлаган, бақувват ўртаҳол
хўжаликлар (даромади 300-500 рублгача) деҳқон хўжаликларининг 19,45% ини
ташкил этгани ҳолда, солиқ юкининг 33,55% ини тўлаган. Барча деҳқон
хўжаликларининг тўртдан уч қисмини ташкил этган камбағал ва камқувват
хўжаликлар умумий солиқ суммасининг фақат учдан бир қисмини тўлаши керак
эди. Демак, деҳқон хўжаликларининг 25 фоизини ташкил этувчи нисбатан фаровон
қисми зиммасига қишлоқ хўжалик солиғининг 66 фоиздан кўпроқ қисми юкланган.

1927 йилда камбағал деҳқонларнинг солиқларга муносабати шундай

бўлдики, алоҳида туманларда ўтган йили солиқдан озод қилинган камбағал
хўжаликларга бу йилда улар хўжаликларини бирмунча тиклаб олгани муносабати
билан солиқ солингани учун улар томонидан норозиликлар билдирилган. Бундан
ташқари, катта ер участкаларига эга бўлган, кичик оилали камбағалларнинг бир


background image

Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations

Special Issue – 5 (2021) / ISSN 2181-1415

151

қисми ҳам солиққа тортилган. Шу муносабат билан Тошкент, Самарқанд ва Фарғона
областларининг айрим районларида бу каби хўжаликлардан маҳаллий
ижроқўмларга норозилик аризалари берилган. Масалан, Самарқанд областининг
Каттақўрғон уездидан 238 та ана шундай ариза келиб тушган [9. 224].

СССР ОГПУ Ахборот бўлимининг 1927 йил 1 октябрдаги маълумотларига кўра,

қишлоқнинг нисбатан кўп бўлган камбағал қатламларининг қишлоқ хўжалик
солиғи билан боғлиқ кайфиятининг бирмунча яхшиланиши билан бирга,
қишлоқнинг бой-қулоқ қатламларининг солиқ тартибини барбод қилишга
қаратилган фаоллиги ҳам ошган. Бадавлат қатламларнинг солиқ сиёсатига қарши
ташвиқотининг энг кенг тарқалган шакллари – солиқ юкини камайтириш учун
жамоавий сўровномалар ташкил этиш, солиқ бўйича тўлов варақаларини қабул
қилишдан бош тортиш, маҳаллий ҳукумат органларига бўйсунмасликка даъват
этиш кўринишларида бўлган. Марказий Совет органларига “чидаб бўлмас”
даражадаги солиқни камайтириш ҳақидаги баёнотлар билан жамоавий
чиқишларни ташкил этишга уринишлар Украина, Шимолий Кавказ ва Ўрта
Осиёнинг бир қатор ҳудудларида қайд этилган. Айни пайтда, қулоқлар ўртаҳол
деҳқонлар ва камбағалларни ҳам бу ҳаракатларга жалб қилишга уринганлар. Айрим
ҳолларда қулоқлар қишлоқ жамоаларида солиқларни камайтиришга қаратилган
қарорлар чиқартиришга муваффақ бўлганлар [10. 445–446].

Айни пайтда якка деҳқон хўжаликларини колхозларга жалб этиш мақсадида

давлат томонидан колхозларга берилаётган имтиёзлар кескин оширилди.
Колхозларга фақатгина солиқ солиш юкини камайтириш ҳисобидан (якка деҳқон
хўжаликларида ҳар бир киши ҳисобига ўртача даромаддан юқори бўлмаган
миқдорда) колхозларга 20-25% лик қўшимча чегирма берилди. 1927–1928 хўжалик
йилида мамлакат бўйича колхозларда ҳар бир киши ҳисобига экилган экин
майдони миқдори (ўртача 1 десятина) якка деҳқон хўжаликларида жон бошига
экилган экин миқдори (ўртача 0,7 десятина) дан кўпроқни ташкил қилди.
Шу боисдан ҳам, колхозларда жон бошига олинган даромад (57,5 рубл) ҳам якка
хўжаликларга нисбатан (47 рубл) 23 фоизга юқорироқ бўлди. Колхозларга
солинадиган солиқ барча деҳқон хўжаликлари учун бир истеъмолчига
тўғри келадиган ўртача даромаддан ҳисоблаб чиқилганлиги сабабли, колхозларга
солиқ бўйича берилган чегирмаларнинг умумий миқдори 48-50% ни ташкил
этди [8. 74–75].

ВКП(б)нинг мамлакатдаги ғалла тайёрлаш кризиси билан боғлиқ равишда

ўтказилган 1928 йил апрель пленумида маҳаллий совет идораларига “қишлоқ
жамғармаларининг бир қисмини пул шаклида ундириш, бунда ҳам мажбуриятнинг
асосий юкини деҳқонларнинг бадавлат қатлами зиммасига юклаш” вазифаси
қўйилган эди [1. 317].

Бу кўрсатмалар асосида жойларда қишлоқнинг бадавлат қатламларига

нисбатан маъмурий босим, зўравонлик ва қатағонлик усуллари кенг қўллана
бошлади. Солиқдан қарздор деҳқонларнинг мол-мулкини давлат томонидан
рўйхатга олиш, ўртаҳол ва ҳатто камбағал деҳқон хўжаликларини ҳам индивидуал
солиқ тартибига киритиш оммавий тус олди. ОГПУнинг СССРдаги сиёсий вазият
бўйича 1928 йилги ҳисоботларида айтилишича, Шимолий Кавказ, Сибирь,
Марказий Россия ва Ўрта Осиё республикаларида “қишлоқ хўжалик солиғини


background image

Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations

Special Issue – 5 (2021) / ISSN 2181-1415

152

тўламаган деҳқонлар мол-мулкини рўйхатга олишлар чоғида кўплаб ноҳуш
ҳолатлар юз берган, бу жараёнда деҳқонларга нисбатан синфий принципларга риоя
қилинмаган” [10. 683].

“Ягона қишлоқ хўжалиги солиғи тўғрисидаги Низом”нинг 28-моддасига кўра,

умумий деҳқонлар оммасидан “ўзининг рентабеллиги ва топаётган даромадининг
меҳнатсиз хусусияти билан ажралиб турувчи” якка деҳқон хўжаликлари
индивидуал солиқ мажбуриятига киритилган. Бундай ҳолларда бу каби
хўжаликларга меъёр бўйича эмас, балки маҳаллий солиқ органларида мавжуд
бўлган умумий маълумотларга асосан солиқ солиниши белгиланган.

Деҳқон хўжаликларига якка тартибда солиқ солинадиган асослар қуйидагича

бўлган:

а) агар хўжалик аъзолари қайта сотиш, савдо ёки судхўрлик мақсадида савдо

ишлари билан шуғулланса;

б) агар хўжаликда ёки ҳунармандчилик ишлаб чиқаришида узлуксиз равишда

ёлланма меҳнатдан фойдаланса;

в) агар хўжаликда тегирмон, мойжувоз, арпа янчадиган қурилма, жун титадиган

қурилма, ёғоч тиладиган қурилма, картошка, резавор ёки сабзавот қуритадиган
қурилма ва бошқа саноат муассасалари мавжуд бўлиб, мазкур муассасаларда механик
двигателлардан ёки ёлланма меҳнатдан фойдаланилса, шунингдек хўжаликда икки ва
ундан ортиқ тошли шамол ёки сув тегирмони мавжуд бўлса;

г) агар хўжалик алоҳида жиҳозланган биноларни яшаш ёки савдо-сотиқ учун

ёхуд ҳунармандчилик-саноат ишлаб чиқариши учун доимий ёки мавсумий ижарага
берса [11. 212].

Низомнинг бир бандига кўра, ўлка, област ижроия комитетларига, Украина,

Белоруссия, Туркманистон ва Ўзбекистонда округ ижроия комитетларига
индивидуал солиқ мажбуриятига киритиладиган хўжаликлар рўйхатига тегишли
ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳуқуқи берилди. Бу имконият маҳаллий
ҳокимият органларига индивидуал солиқ солинадиган қулоқ хўжаликлари
белгиларини кенгайтириш ва ўзгартириш имконини бердики, Марказ бу каби
хўжаликларни кўпроқ аниқлаш бўйича топшириқлар берганида маҳаллий
ижроқўмлар қулоқ хўжаликлари билан бир қаторда ўртаҳол ва ҳатто камбағал
деҳқонларни ҳам индивидуал солиқ мажбуриятига киритиб юборар эдилар.
Масалан, Ўзбекистон шароитида мулкий ҳолати ва даромадидан қатъий назар
қишлоқ руҳонийлари, уста-ҳунармандлар, қишлоқдаги баққоллар, собиқ хон ва
амир амалдорлари ва хизматчилари ҳам индивидуал солиқ мажбуриятига
киритилганлар [12. 77].

Бу айниқса, 1928–1929 хўжалик йилида яққол кўзга ташланди. “Қулоқ” деб

таснифланган хўжаликлар учун максимал солиқ ставкаси 25% дан 30% гача
оширилди, деҳқонларнинг бадавлат қатлами учун эса солиққа 5% дан 25% гача
қўшимча тўлов жорий этилди. СССР МИК ва ХКСнинг 1928 йил 21 апрелдаги “Ягона
қишлоқ хўжалик солиғи тўғрисида”ги қарорига мувофиқ, қишлоқнинг энг бой
қисми солиқ мажбуриятига меъёр бўйича эмас, балки индивидуал тартибда
киритила бошлади. 1928 йилда мамлакат бўйича 890 мингдан ортиқ хўжаликка
индивидуал солиқ солинди. Индивидуал тартибдаги солиқ мажбурияти нафақат
деҳқон хўжаликларининг жамғармалари ўсишини чеклади, балки айрим ҳолларда
бадавлат хўжаликларнинг мусодара қилинишига ҳам олиб келди. Шуниси диққатга


background image

Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations

Special Issue – 5 (2021) / ISSN 2181-1415

153

сазоворки, расмий маълумотларга биноан ҳам кўришимиз мумкинки, 1927 йилда
мамлакат бўйича қулоқ хўжаликларининг максимал миқдори 896 мингтага етиб,
жами деҳқон хўжаликларининг 3,9% ини ташкил қилган бўлса, 1929 йилга келиб
қулоқ хўжаликларининг максимал миқдори 600 мингтагача камайган ёки барча
деҳқон хўжаликларининг 2,3% қисмини ташкил қилган [7. 37–38]. Бу шуни
англатадики, нафақат “қулоқ-бой” хўжаликлари балки, деҳқонларнинг нисбатан
бадавлат қисми ва ҳатто ўртаҳоллар ҳам индивидуал солиққа тортилган.

1928–1929 йилларда қишлоқнинг бадавлат қисмига иқтисодий босимни

янада оширишга эришилди. СССРдаги солиқ тизими маълумотларига кўра,
1928–1929 хўжалик йилида даромади 400 рублдан юқори бўлган деҳқон
хўжаликлари жами деҳқон хўжаликларининг 15,8 фоизини ташкил қилгани ҳолда,
умумий солиқ суммасининг 60,03 фоизини тўлаганлар [8. 82]. Холбуки, ўтган
1927–1928

хўжалик

йилида

бадавлат

хўжаликлар

жами

солиқларнинг

46,21 фоизини тўлаган эдилар. Бунинг сабаби шундаки, деҳқон хўжаликларини
индивидуал солиққа тортишда уларнинг асосий даромадидан ташқари иккиламчи
манбалардан олинган даромадлари ҳамда қишлоқ хўжалигига даҳли бўлмаган
даромадлари ҳам ҳисобга олинган эди. СССР бўйича барча манбалар турлари бўйича
солиққа тортилган даромадлар 1928–1929 хўжалик йилида 1927–1928 йилга
нисбатан

13,7%

га

ўсган,

иккинчи

даражали

манбалар

ва

қишлоқ

хўжалик фаолиятига даҳли бўлмаган даромадларни солиққа тортиш эса
82,7% ўсган [13. 128].

Қуйидаги маълумотлар 1928–1929 йилларда қишлоқда солиқ мажбурияти-

нинг кескин ошганлигини кўрсатади: агар 1927–1928 хўжалик йилида битта қулоқ
хўжалиги ўртача 100 рубл 77 тийин қишлоқ хўжалик солиғи тўлаган бўлса,
1928–1929 хўжалик йилида бу миқдор 267 рубл 45 тийинни ёки 2,7 баравар
кўпроқни ташкил қилди. Бу вақтда битта ўртаҳол деҳқон хўжалигига тўғри
келадиган ўртача солиқ миқдори 17 рубл 77 тийиндан 23 рубл 60 тийинга ёки
1,6 баравар ошган [14. 30, 40; 8. 87].

Андижон округи Норин районида 1929 йилда 195 нафар якка деҳқон

хўжаликлари, 625 нафар қулоқ хўжаликлари бўлган ва улар индивидуал солиқ
мажбуриятига киритилган. 1929 йилнинг апрель ойида райондаги камбағаллар
йиғилиши ва ҳисоб комиссияси томонидан 108 якка хўжалик ва 492 қулоқ хўжалиги
рўйхатдан чиқарилган. Улардан 331 нафари қулоқлик белгисини йўқотган,
23 нафарининг хўжалиги тугатилган, 86 нафари ўзини-ўзи тугатган, 23 нафари
қочиб кетган. Айни пайтда 59 хўжалик қулоқлар рўйхатига нотўғри киритилгани
аниқланган. 101 якка хўжалик колхозларга аъзо бўлиб кирган. 1929 йилнинг
октябрь ойида Норин райони бўйича 87 та якка деҳқон хўжалиги ва 134 нафар қулоқ
хўжалиги янгидан аниқланиб, улар зиммасига индивидуал солиқ солинган [15. 51].

Наманган райони бўйича эса 1929 йилда 229 та якка деҳқон хўжаликлари ва

33 та қулоқ хўжаликлари рўйхатга олиниб, уларга индивидуал солиқ мажбурияти
юкланган. Қулоқ сифатида рўйхатга олинган 33 та хўжалик ичида қишлоқ
имомлари, дурадгор уста, нонвой ва қассоблар ҳам бўлган. 1929 йил октябрь
ойидаги текширувда 112 нафар якка деҳқон хўжаликлари колхозларга аъзо
бўлиб киргани муносабати билан индивидуал солиқ мажбуриятидан озод
қилинган [16. 17].


background image

Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations

Special Issue – 5 (2021) / ISSN 2181-1415

154

Косонсой райони бўйича 1929 йилда жами 15500 нафар деҳқон хўжаликлари

бўлиб, район молия бўлими томонидан 28 та қишлоқ советлари бўйича 171 хўжалик
“қулоқ” сифатида рўйхатга олинган. Айни пайтда 183 та якка хўжаликлар ҳам
рўйхатга олинган. Жами 354 хўжаликка индивидуал солиқ мажбурияти юкланган.
Улар район бўйича жами деҳқон хўжаликларининг 2,3% ини ташкил қилган [16. 12].

Умуман, 1929 йилда Ўрта Осиё республикалари бўйича 29 минг хўжалик,

жумладан, Ўзбекистон ССР бўйича 15500 хўжаликка турли белгилар бўйича
индивидуал солиқ тўлаш мажбурияти юкланган [17. 115]. Мажбуриятни
бажармаган хўжаликларга турли жазо чоралари қўлланди. Маҳаллий советларга
солиқ тўламаган қулоқ хўжаликлари мулкини мусодара қилиш ҳуқуқи берилди.
Бундан ташқари мажбуриятларни бажармаганлиги учун деҳқонларни қамоққа
олиш жазоси ҳам қўллана бошлади.


ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.

Коммунистическая партия Советского Союза в резолюциях и решениях

съездов, конференций и пленумов ЦК. Под общ. Ред. А.Г. Егорова, К.М. Боголюбова.
Том 4. 1926–1929. – 9-е изд., доп и испр. – Москва: Политиздат, 1984. – С. 575.

2.

КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Под

общ. Ред. А.Г. Егорова, К.М. Боголюбова. Том 2. 1917–1922. – 9-е изд., доп и испр. –
Москва: Политиздат, 1983. – С. 606.

3.

Кукушкин Ю.С. Сельские Советы и классовая борьба в деревне (1921–1932 гг.).

Москва: Изд. МГУ, 1968. – С. 278.

4.

КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Под

общ. Ред. А.Г. Егорова, К.М. Боголюбова. Том 3. 1922–1925. – 9-е изд., доп и испр. –
Москва: Политиздат, 1984. – С. 494.

5.

Трифонов И.Я. Ликвидация эксплуататорских классов в СССР. – Москва:

Политиздат, 1975. – С. 332.

6.

Коллективизация сельского хозяйства. Важнейшие постановления

Коммунистической партии и Советского правительства. 1927–2935. – Москва:
Изд. АН СССР, 1957. – С. 576.

7.

Ивницкий Н.А. Репрессивная политика советской власти в деревне

(1928–1933 гг.) – Москва: Вече, 2000. – С. 350.

8.

Залесский М.Я. Налоговая политика Советского государства в деревне. –

Москва: Госфиниздат, 1940. – С. 120.

9.

Ўзбекистон Милий архиви, Р-86-фонд, 1-рўйхат, 189-иш.

10.

Советская деревня глазами ВЧК – ОГПУ – НКВД. 1918 – 1939. Документы и

материалы. В 4-х томах. Том 2. 1923 – 1929 / Под ред. А. Береловича, В. Данилова. –
Москва: РОССПЭН, 2000. – С. 1168.

11.

Собрание законов и распоряжений рабоче-крестьянского правительства

СССР (СЗ СССР). 1928. № 24.

12.

Ўзбекистон Миллий архиви, Р.837-фонд, 8-рўйхат, 311-иш.

13.

Марьяхин Г.Л. Налоговая система СССР. - Москва: Госфиниздат, 1952.

14.

Марьяхин Г.Л. Налоги в СССР. – Москва: Госфиниздат, 1959.

15.

Андижон вилоят давлат архиви, 125-фонд, 1-рўйхат, 100-иш.

16.

Андижон вилоят давлат архиви, 125-фонд, 1-рўйхат, 99-иш.

17.

Ивницкий Н.А. Классовая борьба в деревне и ликвидация кулачества как

класса. – Москва: Наука, 1972. – С. 320.

Библиографические ссылки

Коммунистическая партия Советского Союза в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Под общ. Ред. А.Г. Егорова, К.М. Боголюбова. Том 4. 1926-1929. – 9-е изд., доп и испр. – Москва: Политиздат, 1984. – 575 с.

КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Под общ. Ред. А.Г. Егорова, К.М. Боголюбова. Том 2. 1917-1922. – 9-е изд., доп и испр. – Москва: Политиздат, 1983. – 606 с.

Кукушкин Ю.С. Сельские Советы и классовая борьба в деревне (1921–1932 гг.). Москва: Изд. МГУ, 1968. – 278 с.

КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Под общ. Ред. А.Г. Егорова, К.М. Боголюбова. Том 3. 1922-1925. – 9-е изд., доп и испр. – Москва: Политиздат, 1984. – 494 с.

Трифонов И.Я. Ликвидация эксплуататорских классов в СССР. – Москва: Политиздат, 1975. – 332 с.

Коллективизация сельского хозяйства. Важнейшие постановления Коммунистической партии и Советского правительства. 1927-2935. – Москва: Изд. АН СССР, 1957. – 576 с.

Ивницкий Н.А. Репрессивная политика советской власти в деревне (1928-1933 гг.) – Москва: Вече, 2000. – 350 с.

Залесский М.Я. Налоговая политика Советского государства в деревне. – Москва: Госфиниздат, 1940. – 120 с.

Ўзбекистон Милий архиви, Р-86-фонд, 1-рўйхат, 189-иш.

Советская деревня глазами ВЧК – ОГПУ – НКВД. 1918 – 1939. Документы и материалы. В 4-х томах. Том 2. 1923 – 1929 / Под ред. А.Береловича, В.Данилова. – Москва: РОССПЭН, 2000. – 1168 с.

Собрание законов и распоряжений рабоче-крестьянского правительства СССР (СЗ СССР). 1928. № 24.

Ўзбекистон Миллий архиви, Р.837-фонд, 8-рўйхат, 311-иш.

Марьяхин Г.Л. Налоговая система СССР. - Москва: Госфиниздат, 1952.

Марьяхин Г.Л. Налоги в СССР. – Москва: Госфиниздат, 1959.

Андижон вилоят давлат архиви, 125-фонд, 1-рўйхат, 100-иш.

Андижон вилоят давлат архиви, 125-фонд, 1-рўйхат, 99-иш.

Ивницкий Н.А. Классовая борьба в деревне и ликвидация кулачества как класса. – Москва: Наука, 1972. – 320 с.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов