Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Human Thought and Artificial Intelligence: Philosophical
Challenges and Opportunities
Makhliyo NOMURATOVA
1
The Academy of the Armed Forces of the Republic of Uzbekistan
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received March 2025
Received in revised form
15 April 2025
Accepted 25 April 2025
Available online
25 May 2025
This article analyzes the philosophical connections,
problems, and prospective possibilities between human thought
and artificial intelligence (AI). The nature of human thought and
the interpretations of consciousness and intellect in classical
and modern philosophy are examined, along with an
assessment of how AI development is impacting these concepts.
In particular, various viewpoints are analyzed within the
framework of philosophical issues such as the emergence of
consciousness, free will, moral responsibility, and the concept of
systems capable of thought. The problem of artificial
intelligence and consciousness is elucidated through examples
like the Turing test, Searle's "Chinese Room" experiment, and
modern neural networks. The article also discusses the impact
of AI capabilities on human consciousness from the
perspectives of ethical criteria, the nature of knowledge, and
future ontological risks. The conclusion section provides
scientific and philosophical insights on the uniqueness of
human thinking and its relationship with AI.
2181-
1415/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol6-iss4/S-pp
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
artificial intelligence, risk,
attitude,
human,
thinking,
consciousness,
philosophical,
network,
development.
Inson tafakkuri va sun’iy intellekt: falsafiy muammolar va
imkoniyatlar
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
sun’iy intellekt,
xavf-xatar,
munosabat,
inson,
Mazkur maqolada inson tafakkuri va sun’iy intellekt (SI)
o‘rtasidagi falsafiy bog‘liqliklar, muammolar va istiqbolli
imkoniyatlar tahlil qilinadi. Inson tafakkurining tabiati, ong va aql
tushunchalarining klassik va zamonaviy falsafadagi talqinlari
1
Candidate of Philosophical Sciences, Associate Professor, The Academy of the Armed Forces of the Republic of
Uzbekistan
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
04 (2025) / ISSN 2181-1415
52
tafakkur,
ong,
falsafiy,
tarmoq,
rivojlanish.
ko‘rib chiqilib, SI rivojlanishining bu tushunchalarga qanday ta’sir
ko‘rsatayotgani baholanadi. Ayniqsa, ongning hosil bo‘lishi, erkin
iroda, axloqiy mas’uliyat, tafakkurga ega tizimlar konsepsiyasi kabi
falsafiy muammolar doirasida turli nuqtai nazarlar tahlil qilinadi.
Turing testi, Searlening “Xitoy xonasi” tajribasi va zamonaviy
neyron tarmoqlar misolida sun’iy intellekt va ong muammosi
yoritiladi. Maqola sun’iy intellekt imkoniyatlarining insoniyat
ongiga ta’siri, axloqiy mezonlar, bilim tabiati va kelajakda
gi
ontologik xavf-xatarlar nuqtai nazaridan ham muhokama qiladi.
Xulosa qismida inson tafakkurining noyobligi va SI bilan o‘zaro
munosabatlari yuzasidan ilmiy-falsafiy xulosalar beriladi.
Человеческое мышление и искусственный интеллект:
философские проблемы и возможности
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
искусственный интеллект,
риск,
отношение,
человек,
мышление,
сознание,
философия,
сеть,
развитие
.
В данной статье анализируются философские взаимосвязи,
проблемы
и
перспективные
возможности
между
человеческим мышлением и искусственным интеллектом
(ИИ). Рассматривается природа человеческого мышления,
интерпретации понятий сознания и разума в классической и
современной философии, оценивается влияние развития ИИ
на эти понятия. В частности, анализируются различные точки
зрения в рамках таких философских проблем, как
возникновение
сознания,
свобода
воли,
моральная
ответственность, концепция мыслящих систем.
На примере
теста Тьюринга, эксперимента Сёрла "Китайская комната" и
современных нейронных сетей освещается проблема
искусственного интеллекта и сознания. Статья также
рассматривает влияние возможностей искусственного
интеллекта на сознание человечества с точки зрения
этических критериев, природы знания и будущих
онтологических
рисков.
В
заключительной
части
представлены научно
-
философские выводы об уникальности
человеческого мышления и его взаимоотношениях с ИИ.
So
‘
nggi o
‘
n yilliklarda sun
’
iy intellekt (SI) texnologiyalarining jadal rivojlanishi
inson tafakkuri va ong haqidagi falsafiy savollarni yana qayta kun tartibiga olib
chiqmoqda. Kompyuter tizimlarining murakkab fikrlash jarayonlarini modellashtirishi,
tilni tushunishi va ijodiy faoliyatga yaqin harakatlarni bajara boshlashi, inson
tafakkurining o
‘
rni va o
‘
ziga xosligini qayta ko
‘
rib chiqishni taqozo etmoqda.
Mazkur maqola doirasida inson tafakkurining falsafiy mohiyati, sun
’
iy intellektning
imkoniyatlari, shuningdek, bu ikki tizim o
‘
rtasidagi ontologik va axloqiy farqlar tahlil
qilinadi. Tadqiqotdan asosiy maqsad
—
inson tafakkuri va SI o
‘
rtasidagi munosabatlar
zamirida yotgan falsafiy muammolarni aniqlash va bu yo
‘
nalishda imkoniyatlarni
baholashdan iborat.
Inson tafakkurining falsafiy talqini. Inson tafakkuri
—
faqat axborotni qayta
ishlash jarayoni emas, balki u ong, aql, axloqiy mas
’
uliyat va erkin iroda bilan bevosita
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
04 (2025) / ISSN 2181-1415
53
bog
‘
liq bo
‘
lgan murakkab hodisadir. Descartesning
“
Cogito ergo sum
”
formulasi
tafakkurni mavjudlikning isboti sifatida talqin qilsa, Kant tafakkur orqali aqlning empirik
tajriba asosida o
‘
zini tashkil etishini ta
’
kidlagan. Aristotel esa aqlni "faol ong" sifatida
tasvirlaydi. Zamonaviy kognitiv fanlar tafakkurni neyro-biologik jarayon sifatida o
‘
rganar
ekan, falsafa bu jarayon ortidagi ma
’
no, ong va axloqiylik kabi tushunchalarni tahlil qiladi.
Inson tafakkurining mohiyati faqat axborotga emas, balki niyat, intuitsiya, sezgi va
qadriyatlarga ham bog
‘
liqdir.
Sun’iy intellektning paydo bo‘lishi va rivojlanishi. XX asrning o‘rtalarida Alan
Turing tomonidan ilgari surilgan "Mashinalar fikrlay oladimi?" degan savol, SI borasidagi
falsafiy munozaralarning boshlanishiga sabab bo‘ldi. Turing testining g‘oyasi —
agar bir
mas
hina inson kabi muloqot qila olsa, demak, u “aqlga” ega degan taxminga asoslanadi.
Ammo Jon Searlening “Xitoy xonasi” eksperimenti SI faqat sintaktik operatsiyalarni
bajarishini, semantik anglash (mazmunli tushunish) esa faqat inson tafakkuriga xos
ekanini
ko‘rsatadi. Zamonaviy SI tizimlari, xususan, generativ neyron tarmoqlar
(masalan, GPT, Midjourney) katta hajmdagi ma’lumotlar asosida javoblar yaratadi, biroq
bu “tushunish” emas, balki statistik natijadir. Shunday ekan, SI faqat tashqi xatti
-
harakatlarda
insoniy ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin, ammo u anglovchi subyekt emas.
Falsafiy muammolar: Inson tafakkuriga raqobatchi sifatida SI. Sun’iy intellekt inson
tafakkurining real raqobatchisiga aylanishi falsafiy savollarni yuzaga keltiradi. Eng
muhim muammolardan biri
—
ongning tabiati
. SIda ong bormi? Ong
—
faqat biologik
organizmlarga xosmi yoki uni sun’iy tarzda yaratish mumkinmi? Ikkinchi muammo —
axloqiy mas’uliyat
: agar SI qaror qabul qilsa (masalan, avtonom mashina yoki tibbiy
robot), bu qarorlar oqibatida yuzaga kelgan javobgarlik kim zimmasiga tushadi?
Shuningdek,
epistemologik
jihatdan qaralganda, SI haqiqatni anglay oladimi yoki u faqat
insonga xos bilish modelining simulyatsiyasi bilan cheklanadimi?
Antropologik nuqtai
nazardan
, SI insoniyat o‘zligiga tahdid soladimi yoki uni to‘ldiradimi, degan savollar ham
muhim ahamiyatga ega.
Sun’iy intellekt imkoniyatlari va istiqbollari. Biroq, SI nafaqat falsafiy muammolar,
balki ulkan imkoniyatlar manbaidir. Tibbiyotda aniq tashxis, ta’limda shaxsga
moslash
tirilgan o‘quv materiallari, ijtimoiy xizmatlarda avtomatlashtirilgan tizimlar
inson faoliyatini sezilarli darajada yengillashtirmoqda. Falsafa bu yerdagi muhim savolni
qo‘yadi: SI inson tafakkurining o‘rnini bosadimi yoki uni to‘ldiradimi?
Transgumanizm
o
qimiga ko‘ra, kelajakda ong raqamlashtirilishi mumkin, bu esa inson va SI o‘rtasidagi
chegara mutlaqo yo‘qolishiga olib keladi. Biroq, bu g‘oyaning axloqiy va ontologik xavflari
bor: ongni texnologik mahsulotga aylantirish inson qadriyatlariga mos keladimi? Shu
bois, SI rivoji bilan birga uning etik va huquqiy nazoratiga ham ehtiyoj ortib bormoqda.
Yuqoridagi tahlillar shuni ko‘rsatadiki, inson tafakkuri va sun’iy intellekt
o‘rtasidagi munosabatlar murakkab va ko‘p qirrali. Falsafa bu masalaga nafaqat texni
k,
balki ma’naviy, axloqiy, antropologik yondashuvni ham ta’minlaydi. Inson tafakkurining
mohiyatini chuqur anglamasdan, SI texnologiyalarining haqiqiy chegaralarini belgilash
mushkul. Shu sababli, zamonaviy texnologik taraqqiyot doirasida falsafa SI rivojini
yo‘naltiruvchi nazariy asos sifatida xizmat qilishi lozim. Kelajak tadqiqotlar SI bilan inson
tafakkuri integratsiyasining yangi shakllarini, shuningdek, ongning sun’iy modellarini
chuqur o‘rganishga qaratilishi kerak.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
04 (2025) / ISSN 2181-1415
54
Ilmiy-
tadqiqot yo‘nalishlari u
chun takliflar:
Sun’iy intellekt va ong tushunchasining taqqoslamali tahlili bo‘yicha falsafa,
informatika va psixologiya fanlari kesishmasida ko‘pdisciplinar tadqiqotlar olib borish;
Ongning sun’iy modellarini falsafiy, axloqiy va ontologik jihatdan chuqu
r tahlil
qiluvchi ilmiy seminarlar va ilmiy markazlar tashkil etish;
Kognitiv falsafa doirasida inson tafakkuri va raqamli ong modellarining
chegaralarini aniqlash bo‘yicha yangi nazariy konsepsiyalar ishlab chiqish.
Amaliy takliflar:
Sun’iy intellektdan foydalanish bo‘yicha axloqiy
-me'yoriy kodekslar ishlab
chiqilishi va ularni amaliy sohalarda (tibbiyot, ta’lim, sud tizimi) joriy etish;
Ta’lim tizimida “Falsafa va texnologiya” yoki “Inson va sun’iy intellekt”
mavzularida tanlov fanlarini joriy etish;
SI bilan ishlovchi mutaxassislar uchun antropologik va etik savodxonlikni
oshirishga qaratilgan trening dasturlarini ishlab chiqish.
Metodologik takliflar:
SI va tafakkur masalalarini o‘rganishda integrativ yondashuvni (falsafa,
informatika, kognitiv fanlar va huquqni birlashtirgan holda) kengaytirish;
Falsafa fanidagi sun’iy ong nazariyalarini o‘rganish uchun yangi metodik vositalar
(masalan, empirik testlar, sun’iy ong simulyatsiyalari) ishlab chiqish;
SI bilan bog‘liq qarorlar tahlilini amalga oshirish uchun
axloqiy algoritmlar ustida
nazariy asoslangan ishlar olib borish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Descartes, R.Meditations on First Philosophy (Inson tafakkuri, ong va tana
masalalarini tushunishda muhim manba).
2. Turing, A. (1950). Computing Machinery and Intelligence. Mind.(Turing testi
orqali mashinaning “aql”ga egaligi savol ostida turadi).
3. Searle, J.R. (1980). Minds, Brains, and Programs. Behavioral and Brain
Sciences.(Xitoy xonasi eksperimenti bilan sun’
iy aqlni tanqidiy tahlil qiladi).
4. Bostrom, N. (2014). Superintelligence: Paths, Dangers, Strategies. Oxford
University Press.(Sun’iy intellektning kelajagi va ontologik xavf
-xatarlari).
5. Chalmers, D. (1996). The Conscious Mind: In Search of a Fundamental Theory.
Oxford University Press.(Ong va tafakkurning falsafiy asoslari, sun’iy tizimlarda ong
muammosi).
6. Floridi, L. (2014). The Fourth Revolution: How the Infosphere is Reshaping
Human Reality. Oxford UP.(Axborot va sun’iy ong atrofidagi epistemolo
gik savollar).
7. Kurzweil, R. (2005). The Singularity is Near: When Humans Transcend Biology.
Penguin Books.(Sun’iy aql va inson tafakkurining uyg‘unlashuvi nazariyalari).
8. Yusupov, M. (2019). Falsafa va zamonaviy texnologiyalar: sun’iy
intellekt
kontekstida.
–
Toshkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti.
9. Тугушев, И.М. (2021). Философские проблемы искусственного интеллекта.
–
Москва: РГГУ.
10. Молчанов, В.П. (2020). Сознание и интеллект: человек и машина. –
Санкт
-
Петербург: Питер.
11. Ўзбекистон миллий энциклопедияси.
Ong, Aql, Sun
’
iy intellekt moddalari.
