ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2017
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
22
Д
.
Р
.
Холманова
,
ТДЮУ
докторанти
КАСАБА
УЮШМАЛАРИНИНГ
ЖАМОАТЧИЛИК
НАЗОРАТИ
СОҲАСИДАГИ
ФУНКЦИЯЛАРИ
Аннотация
:
муаллиф
мақолада
касаба
уюшмаларининг
жамоатчилик
назорати
соҳасидаги
функцияларини
таҳлил
қилган
ва
ушбу
соҳада
меҳнат
қонунчилигини
такомиллаштириш
бўйича
асосли
таклифлар
берган
.
Таянч
сўзлар
:
касаба
уюшмаси
,
ходим
,
иш
берувчи
,
жамоат
инспектори
.
Аннотация
:
автор
в
статье
проанализировал
функции
профсоюзов
в
проведении
общественного
контроля
и
выдвинул
важные
предложения
по
совершенствованию
трудового
законодательства
в
этой
сфере
.
Ключевые
слова
:
профессиональные
союзы
,
со
-
трудник
,
работодатель
,
общественный
инспектор
.
Annotation:
the author in this article analysed func-
tions of trade unions in carrying out public control and
made important suggestions for improvement of the labor
law in this sphere.
Key words:
trade unions, employee, employer, public
inspector.
Меҳнат
соҳасидаги
(
ходим
ва
иш
берувчи
ўртасидаги
)
муносабатлар
доирасида
жамоатчилик
назоратини
олиб
боришда
касаба
уюшмалари
алоҳида
ўрин
тутади
.
Бугунги
кунда
мамлакатимизда
ходимларнинг
касаба
уюшмаларига
бирлашиш
ҳуқуқи
кафолатланиб
,
касаба
уюшмаларининг
ҳуқуқий
мақоми
миллий
қонунчилигимизда
мустаҳкамланган
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституциясининг
34-
моддасига
кўра
,
Ўзбекистон
Республикаси
фуқаролари
касаба
уюшмаларига
уюшиш
ҳуқуқига
эга
эканликлари
белгиланган
.
Касаба
уюшмаларининг
жамоатчилик
назоратини
амалга
оширишдаги
функциялари
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
,
Меҳнат
кодекси
, “
Касаба
уюшмалари
,
уларнинг
ҳуқуқлари
ва
фаолиятининг
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
Қонуни
ва
бошқа
бир
қатор
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларда
акс
эттирилган
.
Нодавлат
нотижорат
ташкилотларнинг
энг
оммавий
шаклларидан
бири
ҳисобланган
Касаба
уюшмалари
жамиятнинг
ижтимоий
тараққиётига
сезиларли
даражада
таъсир
ўтказади
.
Таъкидлаш
жоизки
,
ушбу
институтнинг
ижтимоий
жараёнлардаги
таъсири
фақатгина
меҳнат
муносабатлари
билан
чегараланиб
қолмасдан
,
балки
ундан
ҳам
кенгроқ
доирага
қаратилган
[1, 175-
бет
].
Фуқаролик
жамияти
институтларининг
жамоатчилик
назорати
соҳасидаги
функцияларидан
бири
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
функцияси
ҳисобланади
.
Фуқароларнинг
меҳнат
соҳасидаги
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
функцияси
айнан
касаба
уюшмаларига
юкланади
.
Масалан
,
касаба
уюшмаларига
фуқароларнинг
меҳнат
муносабатлари
соҳасидаги
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
муҳофаза
этиш
,
иш
берувчининг
меҳнат
қонунчилигига
риоя
этиши
устидан
назорат
олиб
бориш
каби
ваколатлар
берилган
[2, 7-
бет
].
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Касаба
уюшмалари
,
уларнинг
ҳуқуқлари
ва
фаолиятининг
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
8-
моддасига
мувофиқ
,
“
Касаба
уюшмалари
ўз
аъзоларининг
меҳнат
ҳуқуқини
ҳимоя
қилади
,
иш
билан
таъминлаш
борасидаги
давлат
сиёсатини
ишлаб
чиқишда
иштирок
этади
,
ташкилотларда
ишдан
бўшатиладиган
шахсларни
ижтимоий
ҳимоя
қилишнинг
қонун
ҳужжатлари
асосида
жамоа
шартномасида
белгиланадиган
чора
-
тадбирларини
таклиф
этади
” [3].
Собиқ
Иттифоқ
даврида
касаба
уюшмалари
ташкилотнинг
бошқарув
тизимининг
бир
кичкина
бўғини
сифатида
фаолият
олиб
борган
.
Касаба
уюшмалари
ходимларнинг
меҳнат
қонунчилиги
бўйича
ҳуқуқларининг
ҳимоячиси
эмас
,
ижтимоий
тақсимот
функциясининг
бажарувчиси
бўлган
.
Касаба
уюшмалари
фаолиятини
давлат
ҳокимияти
органлари
ва
бошқа
нодавлат
нотижорат
ташкилотлардан
мустақил
ҳолда
юрита
олишининг
муҳим
кафолатларидан
бири
сифатида
кўрсатиш
мумкин
.
Касаба
уюшмаси
фуқароларнинг
(
ходимларнинг
)
кўнгилли
жамоат
бирлашмаси
сифатида
ёлланиб
ишлаётган
ходимларнинг
меҳнат
қилиш
ва
ижтимоий
соҳадаги
ҳуқуқ
ва
манфаатлари
билан
боғлиқ
бўлган
касбий
манфаатларни
ҳимоя
қилади
.
Касаба
уюшмалари
аҳолини
иш
билан
таъминлашнинг
ҳолати
ва
аҳолини
иш
билан
таъминлаш
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларига
риоя
этилиши
юзасидан
жамоатчилик
назоратини
амалга
оширади
.
Касаба
уюшмалари
томонидан
амалга
ошириладиган
назоратни
ижтимоий
меҳнат
ҳуқуқи
соҳасидаги
касаба
уюшмаларининг
ҳимоя
функциясини
амалга
оширишнинг
ҳуқуқий
шакли
деб
айтиш
мумкин
.
Касаба
уюшмалари
томонидан
амалга
ошириладиган
жамоатчилик
назорати
меҳнат
ҳуқуқлари
ва
эркинликлари
муҳофазаси
,
меҳнат
шароитлари
ва
иш
ҳақи
,
меҳнат
муҳофазаси
ва
ишлаб
чиқариш
хавфсизлиги
,
ижтимоий
муҳофаза
,
турар
жой
шароитлари
,
ижтимоий
суғурта
ва
соғломлаштириш
,
ходимларнинг
маданий
манфаатлари
муҳофазаси
,
бандлик
ҳолатларини
ўз
ичига
олади
.
Меҳнат
ҳуқуқи
соҳасида
касаба
уюшмалари
кенг
ваколатларга
эга
.
Миллий
қонунчилигимизда
касаба
уюшмаларининг
меҳнат
ҳуқуқи
соҳасидаги
назорат
бўйича
ваколатларини
амалга
ошириш
тартиби
белгиланган
.
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
ва
аҳолини
ижтимоий
муҳофаза
қилиш
вазирлигининг
Давлат
меҳнат
ҳуқуқ
инспекцияси
меҳнат
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларида
назарда
тутилган
меҳнатга
оид
муносабатлар
субъектларининг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
соҳасида
касаба
уюшмаларига
ва
ходимларнинг
бошқа
вакиллик
органларига
меҳнат
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларида
уларга
берилган
ҳуқуқларни
амалга
оширишда
ёрдам
беради
,
шунингдек
иш
берувчиларнинг
уларга
риоя
этишларини
назорат
қилади
.
Республика
миқёсидаги
Ўзбекистон
Касаба
уюшмалари
Федерацияси
ўзининг
меҳнат
соҳасидаги
давлат
органлари
билан
ижтимоий
ҳамкорлигини
келишувга
мувофиқ
амалга
оширилади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодексининг
48-
моддасига
асосан
2017
йил
22
февралда
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
,
Ўзбекистон
Касаба
уюшмалари
Федерацияси
Кенгаши
,
Ўзбекистон
Республикаси
Савдо
-
саноат
палатаси
ўртасида
ижтимоий
-
иқтисодий
масалалар
бўйича
2017–2019
йиллар
учун
Бош
келишув
имзоланди
.
Касаба
уюшмалари
давлат
бошқарув
органлари
фаолиятини
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2017
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
23
назорат
қилиш
жараёнида
асосан
уларнинг
ўз
ишини
режалаштириш
,
оператив
бошқарувни
ташкил
этиш
,
кадр
масалаларини
ҳал
қилиш
,
ишни
ташкил
этиш
ва
муҳофаза
қилиш
,
иш
ҳақини
тўғри
аниқлашга
қаратади
.
Бундан
ташқари
,
касаба
уюшмалари
савдо
ва
умумий
овқатланиш
корхоналарининг
,
коммунал
ва
соғлиқни
сақлаш
ҳамда
маданият
соҳаларидаги
муассасаларнинг
ишларини
ҳам
назорат
қилиб
туради
.
Бугунги
кунда
фуқароларнинг
меҳнатга
оид
ҳуқуқларига
риоя
этилиши
устидан
жамоатчилик
назоратини
кучайтириш
мақсадида
Ўзбекистон
касаба
уюшмалари
Федерациясининг
барча
бўғинларида
фуқароларни
қабул
қилиш
тизими
ва
жамоатчилик
қабулхоналари
фаолиятининг
йўлга
қўйилганлиги
янада
аҳамиятлидир
.
Бундан
ташқари
,
Касаба
уюшмалари
Федерацияси
,
тармоқ
ва
ҳудудий
касаба
уюшма
ташкилотларининг
Интернет
тармоғидаги
расмий
сайтлари
орқали
аҳолига
юридик
маслаҳатлар
кўринишидаги
интерфаол
хизматлар
кўрсатилмоқда
.
Шунингдек
,
фуқаролар
бевосита
ва
очиқ
мурожаат
этишлари
учун
Ўзбекистон
касаба
уюшмалари
Федерацияси
раисининг
виртуал
қабулхонаси
ҳам
фаолият
юритмоқда
[4].
Ҳуқуқшунос
олима
И
.
В
.
Киселёва
касаба
уюшмалари
томонидан
амалга
ошириладиган
жамоатчилик
назоратини
уч
гуруҳга
бўлади
:
Дастлабки
назорат
,
яъни
маъмурият
касаба
уюшмаси
билан
келишган
ҳолда
ёки
уларнинг
фикрини
инобатга
олган
ҳолда
меҳнат
шартларини
белгилаш
бўйича
назорат
.
Кейинги
назорат
касаба
уюшмалари
томонидан
бузилган
ҳуқуқларни
тиклаш
ва
аниқланган
ҳуқуқбузарликларни
бартараф
этиш
мақсадида
амалга
оширилади
.
Жорий
назорат
дастлабки
ва
кейинги
назорат
элементларини
ўзида
қамраб
олиб
,
ходимларнинг
бузилиши
мумкин
бўлган
ҳуқуқларини
олдини
олишга
қаратилади
[5, 24–25-
бет
].
Касаба
уюшмалари
қуйидаги
йўналишларда
:
–
иш
берувчи
,
иш
берувчиларнинг
бирлашмаси
билан
жамоа
музокараларини
олиб
боришда
ва
жамоа
шартномаларини
,
келишувларини
тузишда
устувор
ҳуқуққа
эга
бўлиб
,
уларнинг
бажарилиши
юзасидан
;
–
иш
берувчи
томонидан
меҳнат
ва
касаба
уюшмалари
,
уларнинг
ҳуқуқлари
ва
фаолиятининг
кафолатлари
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатлари
нормаларига
риоя
этилиши
устидан
жамоатчилик
назоратини
амалга
оширади
.
Давлат
бошқарув
органларининг
ва
хўжалик
органларининг
фаолиятини
назорат
қилишда
жамоат
комиссияларининг
аҳамияти
катта
[6, 25-
бет
].
Касаба
уюшмалари
ўз
назорат
ҳуқуқларини
асосан
жамоат
контролёрлари
,
жамоат
назорат
комиссиялари
,
корхона
,
муассаса
ва
ташкилотларда
ташкил
этилган
давлат
назоратининг
пост
ва
группалари
орқали
амалга
оширади
[7, 82-
бет
].
Лекин
жорий
қонунчиликда
бундай
атамалар
назарда
тутилмаганлигини
қайд
этиш
лозим
.
Меҳнат
қилиш
ҳуқуқи
соҳасида
жамоатчилик
назоратини
амалга
оширишда
жамоатчилик
инспектори
ва
касаба
уюшмаларининг
комиссиялари
томонидан
амалга
оширилишини
қонунчиликда
белгиланиши
бу
соҳада
жамоатчилик
назоратини
амалга
оширилишини
аниқ
белгилаб
беради
.
Қонунчиликда
касаба
уюшмалари
жамоат
инспекторларининг
ҳуқуқлари
сифатида
қуйидагиларни
белгилаш
зарур
:
–
корхона
,
ташкилот
ва
муассасалар
раҳбарларининг
жамоа
шартномалари
ва
келишувлари
бажарилиши
юзасидан
ҳисоботларини
эшитиш
;
–
ходимларнинг
маъмурият
томонидан
меҳнат
қилиш
ҳуқуқларини
бузилганлиги
юзасидан
шикоятларини
ўрганиб
,
тегишли
тартибда
судга
даъво
аризаси
билан
мурожаат
қилади
.
Демак
,
айтиш
мумкинки
,
касаба
уюшмалари
жамоатчилик
назоратининг
замонавий
шаклларидан
унумли
фойдаланган
ҳолда
ўзига
юкланган
“
ҳимоя
”
функциясини
самарали
амалга
ошира
олади
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Фуқаролик
жамияти
асослари
:
ўқув
қўлланма
.
А
.
Жалилов
,
У
.
Муҳаммадиев
,
Қ
.
Жўраев
ва
бошқ
. –
Тошкент
, 2015. –
Б
.175.
2.
Одилқориев
Х
.
Т
.
Ўзбекистонда
жамоатчилик
назоратининг
ҳуқуқий
механизми
ва
шакллари
//
Жамоатчилик
назорати
ва
унинг
шакллари
:
илмий
-
назарий
жиҳатлари
.
Илмий
-
амалий
семинар
материаллари
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2012. –
Б
. 7.
3. lex.uz.
4. https://kasaba.uz.
5.
Киселёва
И
.
В
.
Конституционно
-
правовой
статус
профсоюзной
организации
–
составной
части
граждан
-
ского
общества
.
Автореф
.
дис
.
канд
.
юрид
.
наук
.
Спб
,
2004. –
С
.24-25.
6.
Назаров
Ш
.
Н
.
Ўзбекистонда
фуқаролик
жамиятини
шакллантиришда
жамоат
ташкилотларининг
роли
(
назарий
ва
ҳуқуқий
масалалар
).:
Автореф
.
дис
. …
ю
.
ф
.
н
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2009.
–
Б
.25.
7.
Мухамедходжаева
Х
.
Р
.
Ижро
ҳокимияти
фаолияти
юзасидан
жамоатчилик
назорати
:
назарий
-
ҳуқуқий
муаммолар
:
ю
.
ф
.
н
.....
дис
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2011. –
Б
.82.
