ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
10
Д
.
Холманова
,
юридик
фанлар
номзоди
,
Ҳуқуқий
тадқиқотлар
марказининг
катта
илмий
ходим
-
изланувчиси
ФУҚАРОЛИК
ЖАМИЯТИ
ИНСТИТУТЛАРИНИНГ
КОРРУПЦИЯГА
ҚАРШИ
КУРАШИШ
МЕХАНИЗМИНИНГ
ТАШКИЛИЙ
-
ҲУҚУҚИЙ
АСОСЛАРИ
Аннотация
:
мазкур
мақола
фуқаролик
жамияти
институтларининг
коррупцияга
қарши
курашишининг
ҳуқуқий
асосларига
бағишланган
.
Мақолада
фуқаролик
жамияти
институтларининг
жамоатчилик
назоратини
амалга
ошириши
натижасида
жамиятда
коррупциянинг
олдини
олишдаги
аҳамияти
ўрганилган
.
Калит
сўзлар
:
коррупция
,
жамоатчилик
назорати
,
фуқаролик
жамияти
институти
,
коррупциявий
омиллар
.
Аннотация
:
данная
статья
посвящена
правовым
основам
антикоррупционной
деятельности
институтов
гражданского
общества
.
В
статье
изучено
значение
предупреждения
коррупционной
деятельности
путем
общественного
контроля
со
стороны
институтов
гражданского
общества
.
Ключевые
слова
:
коррупция
,
общественный
контроль
,
институт
гражданского
общества
,
коррупционные
факторы
.
Annotation:
this article is devoted to legal frameworks
for anti-corruption activity by institutes of civil society. In
the article it has been learned that value of warning cor-
ruption activities by means of public control of institutes of
civil society.
Key words:
corruption, public control, institute of civil
society, corruption factors.
Ўзбекистон
Республикасининг
Биринчи
Президенти
И
.
Каримов
таъкидлаганларидек
, “.....
агар
қонун
бажарилмаса
,
қонунда
бир
нарса
ёзилиб
,
ҳаётда
ҳаммаси
бошқача
бўлса
,
одамларнинг
Конституциямиз
ва
қонунларимизда
муҳрлаб
қўйилган
адолат
ва
демократия
нормаларига
нисбатан
ҳар
қандай
ишончи
йўқолади
.
Бундай
ҳолат
барчамизга
аён
.
Қонун
ва
қонун
устуворлиги
бўлмаган
жойда
,
аввало
унинг
ўрнини
коррупция
деган
бало
эгаллайди
”
[1].
Дарҳақиқат
,
бугунги
кундаги
глобал
муаммолар
қаторидан
ўрин
эгаллаган
коррупция
жамиятдаги
энг
салбий
иллатлардан
бири
сифатида
мамлакат
тараққиётига
хавф
солиши
билан
бирга
трансмиллий
жиноят
ҳам
ҳисобланади
.
БМТнинг
2003
йил
31
октябрдаги
Коррупцияга
қарши
конвенцияси
халқаро
-
ҳуқуқий
ҳужжат
бўлиб
,
унинг
лойиҳаси
икки
йил
давомида
130
дан
ортиқ
давлат
иштирокида
муҳокама
қилинган
эди
.
Ўзбекистон
ушбу
конвенцияга
2008
йил
7
июлда
қўшилган
бўлиб
, 2008
йил
28
августдан
кучга
кирган
.
“
Коррупция
” (
лотинча
“corruptio” –
айниш
,
порага
сотилиш
)
мансабдор
шахснинг
ўз
мансаби
доирасида
берилган
ҳуқуқ
ва
ваколатларини
шахсий
бойиш
мақсадида
бевосита
суиистеъмол
қилишидан
иборат
ҳолат
[2,
55-
бет
].
Коррупция
фуқароларнинг
конституциявий
ҳуқуқ
ва
эркинликларига
зарар
етказиши
билан
бир
қаторда
,
жамиятда
мавжуд
қонунчилик
тамойилига
путур
етказиб
,
давлат
бошқарувини
издан
чиқаради
.
Хорижий
давлатлар
тажрибаси
ҳеч
бир
давлатда
коррупция
бутунлай
йўқолмаганлигини
,
фақат
қайсидир
маънода
нисбатан
камайганлигини
кўрсатади
.
Коррупцияга
қарши
жиноий
жавобгарлик
чораларини
қанчалик
кучайтирилса
,
давлат
хизматчиларининг
коррупциявий
ҳаракатлари
шунчалик
кўпайишига
олиб
келиши
мумкин
.
Шу
туфайли
илмий
нуқтаи
назардан
асосланган
коррупцияга
қарши
курашишнинг
нисбатан
самарали
“
таъсир
”
механизмини
ишлаб
чиқиш
зарурати
юзага
келади
.
Коррупцияга
қарши
самарали
курашишда
нафақат
давлат
органларининг
ўзи
балки
фуқаролик
жамияти
институтлари
ҳам
ўзига
хос
ўринга
эга
.
Зеро
,
бундай
институтларнинг
кенг
қамровли
фаолияти
“
ижроия
ҳокимияти
органлари
устидан
жамоатчилик
назоратининг
ўрнатилишини
таъминлаш
коррупция
ва
бошқа
бюрократик
иллатларни
барҳам
топишига
имкон
яратади
” [3, 97-
бет
].
Фуқаролик
жамияти
институтлари
томонидан
коррупцияга
қарши
курашишнинг
самарали
механизми
борасида
қуйидагиларни
айтиш
мумкин
:
Биринчидан
,
коррупцияга
қарши
самарали
курашишнинг
муҳим
воситаси
бу
зиддият
ва
бўшлиқлардан
холи
бўлган
мустаҳкам
ҳуқуқий
асоснинг
яратилиши
дир
.
Иккинчидан
,
давлат
ҳокимияти
ва
бошқаруви
органлари
фаолиятининг
очиқлиги
орқали
жамиятнинг
муаммоларини
ечишда
ва
унинг
ривожланишига
таъсир
ўтказади
. “
Очиқликни
ҳуқуқий
давлат
фаолиятининг
принципи
ва
унинг
механизмига
нисбатан
конструктив
талаб
сифатида
ҳам
тушуниш
керак
” [4, 108-
бет
].
Учинчидан
,
коррупциянинг
олдини
олишда
жиноий
,
маъмурий
таъсир
чораларидан
олдин
жамоатчилик
иштироки
таъминланган
назорат
чоралари
тизимининг
мавжуд
бўлишидир
.
Миллий
қонунчилигимизда
бўшлиқ
ва
зиддиятларни
аниқлаш
ва
бартараф
этиш
борасида
2012
йил
24
декабрдаги
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Норматив
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тўғрисида
”
ги
Қонунига
кўра
,
ҳуқуқий
экспертизани
ўтказиш
жараёнида
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
ва
жойлардаги
бошқармалари
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларининг
коррупция
га
қарши
экспертизасини
ўтказишда
иштирок
этадилар
.
Мазкур
Қонунга
мувофиқ
,
2012-2014
йилларда
Адлия
вазирлиги
ва
жойлардаги
бошқармалари
томонидан
7186
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
ҳуқуқий
экспертизадан
ўтказилган
.
2013
йил
15
июлдаги
Ўзбекистон
Республикаси
Биринчи
Президентининг
“
Қонунларнинг
ҳаволаки
нормаларини
амалга
оширишга
қаратилган
норматив
-
ҳуқуқий
ва
бошқа
ҳужжатларни
ишлаб
чиқиш
режаларини
тасдиқлаш
тўғрисида
”
Қарорида
қонун
ҳужжатларини
ўрганиш
якунлари
бўйича
ҳаволаки
нормаларни
амалга
ошириш
механизмида
коррупциявий
омилларни
аниқлашга
қаратилган
чора
-
тадбирлар
асосида
қонунларни
ижро
этишга
қаратилган
136
та
ҳаволаки
нормаларни
ва
коррупциявий
ҳуқуқбузарликлар
содир
этилишига
таъсир
ўтказувчи
“
оқ
доғлар
”
ва
бўшлиқлари
мавжуд
қонунларни
кўриб
чиқиш
назарда
тутилган
эди
.
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирининг
2015
йил
25
декабрда
“
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларининг
коррупцияга
қарши
экспертизасини
ўтказиш
услубиёти
”
тасдиқланди
.
Ҳозирги
кунда
мазкур
услубиёт
асосида
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларининг
коррупцияга
қарши
экспертизаси
ўтказилмоқда
.
Қайд
этиш
керакки
,
коррупцияга
қарши
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
11
экспертиза
ўтказиш
натижалари
эълон
қилинмайди
,
фақатгина
хатолар
тўғриланади
.
Ҳуқуқшунос
олим
Ҳ
.
Ҳайитов
“
қонун
лойиҳаларини
экспертизадан
ўтказишнинг
ташкилий
-
ҳуқуқий
механизми
мукаммал
шаклланмаганлиги
”
ни
[5, 235-
бет
]
қонун
ижодкорлиги
йўналишидаги
қилиниши
лозим
бўлган
вазифа
сифатида
кўрсатади
.
Мазкур
фикрни
давом
эттирган
ҳолда
айтиш
мумкинки
,
қонунчиликда
коррупциявий
омиллар
мавжуд
ҳуқуқий
ҳужжатни
ишлаб
чиққанлик
учун
жавобгарликнинг
назарда
тутилмаганлиги
ҳам
ҳуқуқий
бўшлиқ
ҳисобланади
.
Бу
давлат
органларининг
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлардаги
коррупциявий
омилларнинг
олдини
олишга
қаратилган
ҳаракати
бўлса
,
фуқаролик
жамияти
институтлари
ҳам
бу
жараёнда
фаол
иштирок
этиши
учун
ҳуқуқий
асос
қабул
қилиниши
кутилмоқда
.
Бу
ҳуқуқий
асос
“
Жамоатчилик
назорати
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
Қонуни
бўлади
.
Албатта
,
ҳозирда
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Ижтимоий
шериклик
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
7-
моддасида
“
ижтимоий
-
иқтисодий
ривожлантириш
дастурлари
ва
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларининг
жамоатчилик
экспертизасини
ўтказишда
,
ишлаб
чиқувчилар
билан
келишувга
кўра
,
уларнинг
жамоатчилик
муҳокамасини
ўтказиш
ташаббуси
билан
чиқишда
иштирок
этишга
,
лойиҳалар
юзасидан
таклифларни
ишлаб
чиқишга
,
уларни
тўплашни
ва
умумлаштиришни
амалга
оширишга
,
шунингдек
ушбу
таклифларни
кўриб
чиқиш
учун
ваколатли
давлат
органларига
киритишга
”
[6]
ҳақли
эканлиги
белгиланган
.
Қайд
этиш
керакки
,
жамоатчилик
муҳокамаси
қонун
ижодкорлигининг
мажбурий
босқичи
сифатида
кўрсатилмаганлиги
ҳам
мазкур
ҳуқуқий
норманинг
амалиётда
самарали
ишлашига
таъсир
ўтказиши
мумкинлиги
масаласини
ҳам
эътибордан
четда
қолдирмаслик
зарур
.
Коррупцияга
қарши
курашишда
фуқаролик
жамияти
институтлари
томонидан
амалга
ошириладиган
жамоатчилик
назорати
самарали
восита
сифатида
кўплаб
олимлар
томонидан
алоҳида
урғу
берилган
бўлса
-
да
,
бу
жараёнда
қайси
услуб
ва
тамойиллардан
фойдаланиш
мумкинлиги
масаласи
очиқ
қолдирилган
.
Халқаро
ҳуқуқий
ҳужжат
−
Истамбул
режасининг
учинчи
тамойили
сифатида
“
жамоатчиликнинг
ислоҳотлардаги
иштирокини
қўллаб
-
қувватлаш
”
деб
белгиланган
.
Фуқаролик
жамиятини
шаклланишини
мониторинг
қилиш
мустақил
институтининг
ҳудудий
бўлинмалари
тегишли
ҳудудларда
фуқаролик
жамиятини
шакллантириш
жараёнларига
тўсиқ
бўлаётган
,
шу
жумладан
бюрократизм
,
коррупция
,
расмиятчилик
,
давлат
ва
жамият
томонидан
олиб
борилаётган
ислоҳотлар
моҳияти
ва
мазмунини
тушунмаслик
каби
аниқланган
муаммоларни
таҳлил
қилиш
орқали
коррупцияга
қарши
курашдаги
бир
ҳиссаси
сифатида
намоён
бўлади
.
Бундай
мониторинг
ҳам
коррупцияга
қарши
курашишнинг
фуқаролик
жамияти
институти
томонидан
амалга
ошириладиган
бир
йўналишидир
деб
таърифланса
муболаға
бўлмайди
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Биринчи
Президенти
Ислом
Каримов
“
Яна
бир
муҳим
вазифамиз
қонун
ижодкорлиги
фаолиятини
прогноз
қилиш
ва
режалаштириш
бўйича
самарали
тизим
яратишдан
иборатдир
.
Бу
биз
учун
асосий
марраларимиздан
чалғимасдан
,
реал
ҳаётдан
узоқлашмасдан
,
нафақат
давлат
бошқаруви
,
иқтисодий
тараққиёт
соҳасидаги
аниқ
вазифаларни
ҳал
этишда
,
балки
асосий
мақсадимиз
бўлган
ҳуқуқий
демократик
давлат
қуришни
изчил
амалга
оширишда
қандай
қонунлар
қабул
қилишимиз
кераклигини
аниқ
белгилаш
имконини
беради
”[7],
дея
таъкидлаганлари
бежиз
эмас
.
Қонун
ижодкорлиги
фаолиятида
режалаштириш
ва
прогноз
қилишнинг
самарали
қўлланилишида
фуқаролик
жамияти
институтларининг
ҳам
ўрни
бор
,
яъни
қонун
ҳужжатларида
коррупциявий
омилларнинг
камайишида
жамоатчилик
назорати
натижаларидан
унумли
фойдаланиш
ҳам
яхши
натижа
бериши
шубҳасиздир
.
Бу
борада
“
фуқаролик
жамияти
институтлари
турли
бўғинларининг
амалий
таклифлари
” [8, 237-
бет
]
муҳим
аҳамиятга
эга
эканлигини
айтиб
ўтиш
лозим
.
Албатта
,
бу
ўринда
жамоатчилик
назорати
натижаларини
умумлаштириб
,
мониторингини
юритувчи
орган
тузилишига
эҳтиёж
туғилади
.
Мана
шундай
орган
вазифасини
Ўзбекистон
нодавлат
нотижорат
ташкилотлари
миллий
Ассоциацияси
ҳам
бажариши
мумкин
.
Албатта
,
бу
Ўзбекистон
нодавлат
нотижорат
ташкилотлари
миллий
Ассоциациясининг
уставида
ташкилот
бажариши
лозим
бўлган
вазифалар
сирасига
киритилиши
мақсадга
мувофиқ
ҳисобланади
.
Фуқаролик
жамияти
институтлари
коррупцияга
қарши
самарали
курашиши
учун
мустаҳкам
ҳуқуқий
асос
ва
мазкур
асоснинг
амалиётга
жорий
этиш
ижро
механизми
таъминланган
бўлиши
уларнинг
жамият
ҳаётида
яна
бир
муҳим
вазифани
бажаришларида
муҳим
омил
бўлиб
хизмат
қилади
.
Адабиётлар
рўйхати
1.
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
қабул
қилинганининг
23
йиллигига
бағишланган
тантанали
маросимдаги
маъруза
05.12.2015 // press-service.uz
2.
Алимов
Р
.,
Тошев
З
.
Коррупция
феноменига
тарихий
қараш
//
Жамият
ва
бошқарув
. 2013.
−№
2. –
Б
.55.
3.
Жумаев
Й
.
Ижроия
ҳокимияти
органлари
фаолияти
устидан
жамоатчилик
назоратини
мустаҳкамлаш
вазифалари
. //
ТДЮИ
Ахборотномаси
.
2010.
−
№
6.
−Б
.97.
4.
Хамедов
И
.
О
концептуальных
вопросах
правового
обеспечения
открытости
деятельности
органов
государственной
власти
и
управления
//
Жамият
ва
бошқарув
. 2014.
−№
1. –
Б
.108.
5.
Ҳайитов
Ҳ
.
С
.
Қонун
лойиҳалари
экспертизаси
–
қонун
мукаммаллигини
таъминлашнинг
муҳим
шарти
//
Конституциявий
ислоҳотлар
–
давлат
бошқарувини
такомиллаштиришнинг
муҳим
омили
мавзусидаги
республика
илмий
-
амалий
давра
суҳбати
материаллари
. –
Тошкент
:
ТДЮУ
, 2016.
−
Б
. 235.
6.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Ижтимоий
шериклик
тўғрисида
”
ги
Қонуни
// www.lex.uz.
7.
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
қабул
қилинганининг
23
йиллигига
бағишланган
тантанали
маросимдаги
маъруза
05.12.2015 // press-service.uz.
8.
Ҳайитов
Ҳ
.
С
.
Қонун
лойиҳалари
экспертизаси
–
қонун
мукаммаллигини
таъминлашнинг
муҳим
шарти
//
Конституциявий
ислоҳотлар
–
давлат
бошқарувини
такомиллаштиришнинг
муҳим
омили
мавзусидаги
республика
илмий
-
амалий
давра
суҳбати
материаллари
. –
Тошкент
:
ТДЮУ
, 2016.
−
Б
. 237.
