26
ALISHER NAVOIY XAMSASIDA ADOLATLI PODSHO OBRAZI VA SIYOSIY
IDEAL
Olimova Ruxshona Ravshan qizi
Navoiy davlat universiteti Oʻzbek tili va adabiyoti yoʻnalishi, 2-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15554380
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi besh dostonda adolatli
podsho obrazi va siyosiy idealning badiiy talqini tahlil qilingan. Har bir doston “Hayrat ul-
abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab’ai sayyor” va “Saddi Iskandariy” alohida
ko‘rib chiqilib, ularda hukmdor obrazining qanday ideallar asosida qurilgani yoritilgan.
Maqolada adolat, rahm-shafqat, xalqparvarlik, aql-zakovat, diplomatiya kabi tushunchalarning
Navoiy tomonidan siyosiy yetuklik mezoni sifatida ifodalangani aniq dalillar bilan ko‘rsatib
beriladi. Shuningdek, dostondagi poetik shakl bilan falsafiy mazmun uyg‘unligi tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar.
Alisher Navoiy, Xamsa, adolatli podsho, siyosiy ideal, Iskandar, Farhod,
Shirin, poetik obraz, davlat boshqaruvi, siyosiy tafakkur.
Annotation.
This article analyzes the image of the just ruler and the concept of political
ideal as presented in Alisher Navoi’s “Khamsa,” a collection of five epic poems. Each poem
“Hayrat ul-abror,” “Farhod and Shirin,” “Layli and Majnun,” “Sab’ai Sayyor,” and “Saddi
Iskandariy” is examined individually to explore how the portrayal of rulers reflects Navoi’s
ethical and political ideals. The study highlights how Navoi expresses values such as justice,
compassion, wisdom, public service, and diplomacy as key traits of an ideal leader.
Furthermore, the poetic structure and philosophical content are analyzed in their
interconnectedness.
Keywords.
Alisher Navoi, Khamsa, just ruler, political ideal, Iskandar, Farhod, Shirin,
poetic image, governance, political thought.
Kirish
Alisher Navoiy o‘zbek mumtoz adabiyotining eng yirik vakili, komil inson g‘oyasini, adolat
va siyosiy yetuklik mezonlarini o‘z ijodida mukammal aks ettirgan mutafakkirdir. U yaratgan
“Xamsa”
besh dostondan iborat betakror adabiy majmua bo‘lib, unda faqatgina badiiy go‘zallik
emas, balki ijtimoiy-siyosiy qarashlar, davlat boshqaruvi, adolat va axloqiy tamoyillar ham o‘z
ifodasini topgan. Navoiyning adolatli podsho haqidagi qarashlari asarlarining markaziy
g‘oyalaridan biri bo‘lib, bu obraz orqali u ideal hukmdor qanday bo‘lishi kerakligini aniq
mezonlar bilan ko‘rsatadi.
“Hayrat ul-abror” dostonida adolat va davlat boshqaruvi.
“Hayrat ul-abror”
Xamsaning muqaddima dostonidir. Unda ijtimoiy-siyosiy mavzular markaziy o‘rinda turadi.
Doston 20 ta maqolotdan iborat bo‘lib, ularning har birida jamiyat va shaxs o‘rtasidagi
munosabatlar, insoniy fazilatlar, shuningdek, adolatli hukmdor sifatlari ochib beriladi. Navoiy
quyidagicha yozadi:
Raiyat boshidin adl uzra bo‘lmas,
Devona yo toifa buzra bo‘lmas.
Bu baytda hukmdorning adolat asosida boshqaruvi davlatning barqarorligi uchun zarur
ekani ta’kidlanadi. Navoiy fikricha, davlatning taraqqiyoti faqat adolatli siyosat asosida
rivojlanadi. U nafaqat hukmdorni adolatga chaqiradi, balki bu adolat jamiyatning barcha
qatlamlariga tegishli bo‘lishi lozimligini ko‘rsatadi.
“Hayrat ul-abror”da Navoiy siyosiy idealni falsafiy yondashuv orqali ochadi. U diniy axloq,
27
odob, shijoat va rahmdillikni bir butun holatda ko‘rib, davlat boshqaruvi ham shunday tizimli
fazilatlar bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi lozimligini ilgari suradi.
“Farhod va Shirin” dostonida ideal shohning jamiyatga munosabati.
“Farhod va
Shirin”da markaziy qahramon Farhod saltanatni rad etadi, ammo doston davomida siyosiy
g‘oyalar asosiy fon sifatida mavjud. Shirin – davlat boshqaruvida qatnashayotgan shoh ayol
obrazidir. U aqlli, dono, adolatparvar bo‘lib tasvirlanadi. Shirinning davlat ishlari bo‘yicha
mustaqil qarorlar qabul qilishi orqali Navoiy siyosiy yetuklikni faqat erkaklarga xos emasligini
ko‘rsatadi.
Farhod esa podsholikdan bosh tortgan holda, adolat va xalq xizmatiga fidokorona
yondashuvning timsolidir. U saroyni emas, xalq xizmatini tanlaydi:
Sultonliqni istar emas, g‘amxo‘r eldin g‘am.
Bu doston orqali Navoiy xalqparvarlikni siyosiy ideallar darajasiga ko‘taradi. Adolat
shunchaki hukm emas, balki ichki e’tiqod va fidoyilik natijasi sifatida tasvirlanadi.
“Layli va Majnun”da siyosiy adolat fonida ruhiy halovat.
Bu doston sevgi va ruhiyat
asosida qurilgan bo‘lsa-da, uning fonida siyosiy hukm va ijtimoiy tengsizlik masalalari ham
yotadi. Majnunning otasi podsho bo‘lsa-da, u o‘g‘lining ruhiy azoblarini bartaraf eta olmaydi. Bu
orqali Navoiy podsholik faqat moddiy hukmronlik emasligini, balki odamlarning qalb holatini
tushunish ham hukmdorning vazifasi ekanini ko‘rsatadi. Majnunning jamiyatdan chekinishi,
shayxlar bilan muloqot qilishi, yovvoyi hayot tarzini tanlashi orqali Navoiy noadolat jamiyatda
ruhiy muvozanat buzilishini nazarda tutadi. Bu yerda siyosiy adolat faqat tashqi tizim emas,
balki ichki uyg‘unlikning me’yoridir.
“Sab’ai sayyor” dostonida.
Bu doston yetti sayyor har bir haftaning kuni bilan bog‘liq
podsholarning sarguzashtlarini ifodalaydi. Har bir podsho tasviri o‘ziga xos bo‘lib, ular orqali
Navoiyning siyosiy va axloqiy qarashlari ochiladi. Masalan, har bir sayyora hukmdorining
qissasi saboq va ibratga boy bo‘lib, har biri adolatli yoki zolim hukmdorning ijtimoiy
oqibatlarini ko‘rsatadi. Navoiy adolatli podsho orqali jamiyatda baraka va osoyishtalikni, zolim
hukmdor orqali esa falokat va buzuqlikni ko‘rsatadi. Bir voqeada zolim podshohning jazo olishi
quyidagicha tasvirlanadi:
Zulmu sitamdin ajab emaski,
Toqati yo‘q elga sabr emaski.
Bu baytda xalq sabrining cheksiz emasligi, zulmning oxiri inqiroz bilan tugashini
anglatadi. Navoiy uchun ideal siyosiy boshqaruv – bu adolat, mas’uliyat, xalq g‘amini yeyish va
ehtiyojlarga quloq tutishdir.
“Saddi Iskandariy” dostonida siyosiy yetuklik va adolatli davlat modeli.
Navoiyning
Xamsadagi eng muhim siyosiy-falsafiy dostoni bu “Saddi Iskandariy”dir. Bu asarda Iskandar
obrazida ideal hukmdorning barcha fazilatlari mujassamlashtirilgan. Iskandar harbiy salohiyat,
aql-zakovat, adolat va shaxsiy kamtarlik bilan ajralib turadi. U dunyo kezib, har bir xalqning
holatini o‘rganadi, ularning urf-odatlariga hurmat bilan yondashadi.
Dostonning eng muhim
jihati shundaki, Iskandar ko‘p hollarda urush emas, muloqot va diplomatiyani tanlaydi. Bu
orqali Navoiy siyosiy yetuklikni kuch bilan emas, aql va donishmandlik bilan amalga oshirish
zarurligini uqtiradi.
Oqil podsho elga do‘st bo‘lg‘ay,
Jahli yo‘q, lutf ila rost bo‘lg‘ay.
Bu baytda adolatli hukmdorning quroli lutf, mehr, so‘z va muomala ekani ko‘rsatilgan.
Iskandar devor qurish (saddi Iskandariy) orqali faqat fizik himoya emas, balki axloqiy, diniy va
28
madaniy himoya timsolini yaratadi. Bu devor bilan u zolim qavmlarning hujumidan begunoh
xalqlarni asraydi.
Xulosa
Alisher Navoiy “Xamsa”sida adolatli podsho obrazini nafaqat ideal qahramon sifatida,
balki aniq siyosiy model sifatida yaratdi. U uchun podsho – bu kuchli armiya egasi emas, balki
xalq qalbiga yo‘l topgan rahnamo, odil hukmron, dono muallimdir. Uning siyosiy ideali bugungi
kunda ham dolzarilligini yo‘qotmagan: jamiyatda adolat, insoniylik, xalq bilan muloqot, axloqiy
me’yorlar va ichki uyg‘unlik orqali barqarorlikka erishiladi. Navoiy ijodida bu g‘oya she’riy
go‘zallik bilan ifodalansa-da, mazmun jihatidan chuqur siyosiy-falsafiy konsepsiyani o‘z ichiga
oladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Navoiy, A. Xamsa (Besh doston: Hayrat ul-abror, Farhod va Shirin, Layli va Majnun, Sab’ai
Sayyor, Saddi Iskandariy). — Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi,
2011.
2.
G‘aniyeva, S. Alisher Navoiy hayoti va ijodi. — Toshkent: Fan, 1989.
3.
Qayumov, A. Alisher Navoiy. — Toshkent: O‘zbekiston, 1991.
4.
Sultonov, Q. Adabiyot nazariyasi: obraz, kompozitsiya, syujet. — Toshkent: Fan, 2003.
5.
Jo‘rayev, M. Navoiy dostonlarida ijtimoiy-falsafiy g‘oyalar. // "Adabiyot va san’at" jurnali,
2017, № 1.
6.
Karimov, I. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. — Toshkent: Ma’naviyat, 2008.
