www.e-itt.uz
II SON. 2024
9
MINTAQA AGROSANOATIDA KLASTERLASHNING TASHKILIY-IQTISODIY
MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH ALGORITMLARI
Abdullayev Olimjon G‘ayratovich
Iqtisodiyot va pedagogika universiteti
ORCID: 0009-0004-8580-5859
Annotatsiya.
Maqolada mintaqaning iqtisodiy salohiyatini oshiriuvchi manba sifatida
hududning iqtisodiyot tarmoqlarida faol mexanizmning optimallik mezonlariga mos ravishda
joriy qilinganligi, klasterlashtirish hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda muhim rol
o
'ynaydi, chunki bu jarayon bir qator omillarni birlashtirib, kompleks rivojlantirishning o‘ziga xos
iqtisodiy tahlili, ularning ko‘rsatkichlarning guruhlangan tizimi keltirilgan.
Kalit so‘zlar
:
x
izmatlar tarmog‘i,
agrosanoatni subklasterlashtirish, qishloq xo'jaligini
modernizatsiya qilish, innovatsion rivojlanish, xarajatlarni minimallashtirish
–
klasterlar,
salohitini baholash, optimallashtirish, klasterlashtirish.
АЛГОРИТМЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ОРГАНИЗАЦИОННО-ЭКОНОМИЧЕСКИХ
МЕХАНИЗМОВ КЛАСТЕРОВ В АГРОПРОМЫШЛЕННОМ КОМПЛЕКСЕ РЕГИОНА
Абдуллаев Олимжон Гайратович
Экономикий-педагогический университет
Аннотация.
В статье рассматривается внедрение эффективного механизма в
отраслях экономики региона как источника повышения экономического потенциала
региона по оптимальным нормативам. Агломерация играет важную роль в социально-
экономическом развитии регионов, поскольку этот процесс сочетает в себе ряд
факторов, представлен уникальный экономический анализ комплексного развития, а
также комбинированная система показателей.
Ключевые слова
:
сервисная сеть, субкластеризация агропромышленного
комплекса, модернизация сельского хозяйства, инновационное развитие, снижение
подсборка, оценка их эффективности, оптимизация, кластеризация.
ALGORITHMS FOR IMPROVING THE ORGANIZATIONAL AND ECONOMIC MECHANISMS
OF CLUSTERS IN THE REGIONAL AGRICULTURAL INDUSTRY
Abdullayev Olimjon Gayratovich
University of Economics and Education
Abstract.
The article deals with the introduction of an effective mechanism in the economic
sectors of the region as a source of increasing the economic potential of the region according to
optimal standards. The agglomeration plays an important role in the social and economic
development of the regions, because this process combines a number of factors, a unique economic
analysis of complex development, and a combined system of indicators is presented.
Key words
:
service network, sub-clustering of the agricultural industry, modernization of
agriculture, innovative development, cost reduction - clusters, evaluation of their efficiency,
optimization, clustering.
UOʻK: 339.466.54
9-13
www.e-itt.uz
II SON. 2024
10
Kirish.
Mintaqaning iqtisodiy salohiyatini oshiruvchi manba sifatida hududning iqtisodiyot
tarmoqlarida faol mexanizmning optimallik mezonlariga mos ravishda joriy qilinganligidir.
O’zbekiston Respublikasining iqtisodiyot tarmoqlarida joriy etilgan mexanizmlarning
mohiyatan umumlashgan qismi sifatida klasterlashtirish amaliyoti bilan chambarchas
bog’langanligidir
. Bizningcha klasterlashtirish amaliyoti iqtisodiy va tashkiliy mexanizmlarning
ma’lum bir tarmoq yoki tarmoqosti xo’jalik subyektlari faoliyatida hududlararo hamda
tarmoqlararo integratsiyalashuvini kuchli rag’batlantiruvchi omil sifatida asosiylik kasb e
tadi.
Iqtisodiy resurslarni taqsimlash, ishlab chiqarish va iste'mol qilishni boshqarishning qoidalari,
institutlari va jarayonlarini o'z ichiga oladi. Bunda asoiy klaster strategik manba sifatida ko’p
funksional harakatni amalga oshiradi. Jumladan, bir chiziqli subklasterlararo resusrs
almashinuvini ta’minlaydi, axborotlashuv diapazonini kengaytiradi, subklaster a’zolarining
faoliyatini rivojlantiradi, yangi ish o’rinlarini yaratadi, innovatsiyalarni joriy qiladi va shu orqali
iqtisodiy salohiyatini oshirib, ijtimoiy-iqtisodiy nufuzini yaxshilab boradi.
Hududning agrosanoatini klasterlashtirish ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda muhim rol
o'ynaydi, chunki bu jarayon bir qator omillarni birlashtirib, sinergetik ta'sir yaratadi. Hozirgi
zamonaviy ilmiy yondoshuvlarga tayanilsa, nazarda tutilayotgan omillarni hududning xususiy
va umumiy iqtisodiy-
ijtimoiy imdjidan kelib chiqib tizimlashtirish mumkin bo’ladi. Hususan,
Qashqadaryo viloyatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tendensiyasida har ikki holat mavjud
b
o’lib, o’ziga xosligida asosiy jihat hudud YaHM tarkibida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish
hajmining salmoqli hissasi borligi, ya’ni Respublika va uning tarkibiy hududlariga nisbatan eng
katta ulushga egaligidir. Bu esa mintaqa agrosanoatning, agrosanoat tizimida olib borilayotgan
islohotlarning ahamiyatlilik darajasini oshishiga olib kelgan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Mamlakatimizda klasterlashtirish amaliyoti, agrosanoatni klaster usuli yordamida
rivojlantirish jahon tajribasidan kelib chiqib, mintaqalarning iqtisodiy-ijtimoiy potensialini,
iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish tendensiyasini, amalga oshirish mexanizmlarining xususiyatlarini
inobatga olgan holda yondashilgan keng ko’lamli jarayonlarini bajarishga erishish.
Adabiyotlar sharhi.
Agrosanoat klasterlarini subklasterlar asosida rivojlantirishda iiiqtisodiy potensialini
baholashdan ilmiy nuqtaiy nazardan faoliyat sifatida, jarayon sifatida, omil sifatida va boshqa
xususiyatiga ko‘ra ta’riflash mumkin. O‘zbekistonlik olimlarning (Рахимов, Махматкулов,
Рахимов, 2021), Jo’rayev, Ochilov, Rakhimov, & Doliyev, (2023) Agrosanoat klasterlashtirishga
bergan ta’riflari keng manbalarda keltirilgan bo‘lib, tadqiqotchilar ilmiy ishlarida ulardan
foydalanishadi.
Xorijiy iqtisodchi olimlari agrosanoatni klasterlashtirishning tashkiliy marketing
tamoyillari asosida samaradorlikni oshirish modellarini (Sаnnikоvа, 2019), zamonaviy
rivojlanish talablari asosida ulgurji va chakana savdo korxonalarini tashkil etish va yangi
texnologiyalar asosida rivojla
ntirishning turli modellarini (Smаgin, 2002) taklif etishgan
bo‘lsada, bu modellar iqtisodiy
-boshqaruv, marketing, tashkiliy xarakterdagi iqtisodiy
qonuniyatlarni umumiy holda tushuntirish, ko‘rsatkichlarning alohida holatida, bog‘liqsiz
baholash va tadqiq etish bilan cheklangan.
Mintaqada agrosanoatni klasterlashtirish rivojlantirishni modellashtirish va prognozlash,
ishlab chiqarishni ko‘p mezonli optimallashtirish, sanoatning hududiy rivojlanishi va uning
ko‘p omilli empirik modellarini tasniflash masala
larinini, takomillashtirish ekonometrik
modellari tuzishni olimlarning ilmiy izlanishlaridan keng joy egallagan (Jo‘rayev, 2021).
www.e-itt.uz
II SON. 2024
11
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Qashqadaryo viloyatida
umuman olganda barcha agrosanoatida klasterlashning
tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish algoritmlari 4 bosqichli mexanizmlarga
ajralishi hisobga olgan 4 ta algortimga ajratish mumkin. To’rt bosqichli mexanizmilarini esa
quyidagicha taqsimlashni maqul deb topildi (1-rasm).
1-rasm. Agrosanoatni klasterlashtirishning tashkiliy mexanizmini
takomillashtirish algoritmi (dastlabki bosqich)
Bunda tizimli rivojlanuvchi agrosanoat klasterini tashkil etishning bosqichlari sifatida
klasterni shakllantirish (1-bosqich), klasterning faoliyatini rivojlantirish (2-bosqich),
klasterning samaradorligini baholash (3-bosqich) sifatida ko’rib chiqildi.
1-bosqich. Klasterni shakllantirish bosqichini amalga oshirish algoritmik jihatdan 4 ta
qadamni tashkil etadi (1-4-qadamlar). Jumladan,
1-qadam. Potensial a'zolarni aniqlash. Potensial a'zolarni aniqlashda qishloq xo'jaligi
korxonalarini, qayta ishlash korxonalarini, logistika korxonalarini, marketing va boshqa klaster
faoliyatiga daxldor korxonalarini o'rganiladi va potensial a'zolar shakllantiriladi;
2-qadam. Umumiy manfaatlarni aniqlash. Umumiy manfaatlarni aniqlashda umumiy
maqsadlar, qiziqishlar, muammolar, resurslar va boshqa umumiy jihatlarga e’tibor qaratiladi
va kuzatiladi.
2-bosqich. Klasterning faoliyatini rivojlantirish bosqichini amalga oshirish algoritmik
jihatdan keyingi qadamni tashkil etadi
3-qadam. Hamkorlikni mustahkamlash. Hamkorlikni mustahkamlash jarayoni birgalikda
loyihalarni amalga oshirish, resurslarni birlashtirish, bilimlarni almashish, marketing zanjirini
hosil qilish bilan olib boriladi.
4-qadam. Innovatsiyalarni joriy etish. Innovatsiyalarni joriy etish – bu yangi
texnologoyalarni joriy qilish, yangi mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatishni kengaytirish,
yangi boshqaruv ususllarini kiritish faoliyatini olib borish bilan amalga oshiriladi.
3-bosqich. Xalqaro moliyalashtirishni amalga oshirish algoritmik jihatdan 4 ta qadamni
tashkil etadi. Jumladan,
5-qadam. Xalqaro moliya tashkilotlarining investetsiyalari. Bunda klasterlar faoliyatini,
qishloq xo’jaligi tarmog’ini rivojlantirish, oziq-ovqat xafsizligini ta’minlash, is’temol tovarlari
bozorini to’ldirish maqsadida Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo
taraqqiyot bankining maxsus investetsiyalarini qabul qilish mumkin bo’ladi.
6-qadam. Xalqaro grandlarni yutib olish. Bu xalqaro klasterlashtirish va klaster
korxonalarini rag’batlantirish tashkilotlarining grandi, Yevropa ittifoqining agrosanoat uchun
grand loyihalari, xalqaro savdo tashkilotlarining grandlari va boshqalarning grand dasturlarida
ishtirok etish va grand loyihalarini bajarish orqali qabul qilinadigan investetsiyalardir.
Mazkur subalgoritm klasterni tashkil qilish jarayoni bilan va uni rivojlantirish qarorlarini
qabul qilish jarayonida tugallanadi. Shundan keyin klasterlashtirishning ikkinchi bosqichiga,
ya’ni tizimli rivojlanuvchi agrosanoat klasterini moliyalashtirish mexanizmining subalgortmi
bo’yicha jarayon davom etadi. Ushbu subalgoritm ham uchta bosqichlarning ketma-ket
bajariluvchi jarayonlaridan tashkil topgan.
www.e-itt.uz
II SON. 2024
12
Agrosanoatni klasterlashning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish
algoritmlari jarayonning bog’liqlik darajasini belgilab beradi va mazkur mexanizm korxonalar
iqtisodiy potensialini oshirishga xizmat qiladi, hamda faoliyatini kengaytisrishning asosiy
omilidir.
Agrosanoat klasteri subklasterlar asosida rivojlanish mexanizmining eng asosiy amaliy
natijalaridan biri – bu uning hududlararo faoliyatining yo’lga qo’yilganligidir. Hududlararo
faoliyatining keng imkoniyatlari mavjud bo’lib, territorial cheklanishlarni yumshatish, tovar
brendini shakllantirishni osonlashtirish, tashqi aloqalarga kirishishni va mahsulot (xizmatlar)
bozorini kengaytirish shular jumlasidandir. Bazis klaster ko’p funksiyali bo’lishi uning korxona
sifatida takomillashuvini anglatadi. Subklasterli tarmoqlanish ko’p funksiyalikni talab etadi
Mazkur algoritm aqrosanoat klasterining iqtisodiy potensialini baholashdan boshlanadi.
Klaster korxonasi faoliyatini kengaytirishda iqtisodiy jihatdan moliyalashtirish, resusrs
ta’minoti va boshqa xususiyatlariga ega bo’lishi muxim jihatdir.
Umumiy holda agrosanoat subklasterlari algoritmlash qishloq xo'jaligida qo'shilgan
qiymatni yaratishga hududiy maqomdagi ishlab chiqarish drayverlaridir. Haqiqatan, ular qayta
ishlashni rivojlantirish, bozorga kirishni osonlashtirish, innovatsiyalarni joriy qilish, kadrlarni
tayyorlash, investitsiyalarni jalb qilish salohiyatiga egadirlar.
Xulosa va takliflar.
Taʼkidlash joizki, asosiy tamoyil, investitsiyani har bir klaster tarmoqlariga teng ravishda
taqsimlash yoʻli bilan diversifikatsiyalangan ogʻirlikni topishdir, shuning uchun koʻplab
korrelyatsiyalangan aktivlar bir-biriga bogʻliq boʻlmagan holda umumiy bir xil taqsimotni oladi.
Albatta, investitsiyalarni taqsimlash turli usulda boʻlishi mumkin. Lekin har qanday holatda
ham klasterga investitsiyalarni taqsimlash usullarini sinov qilish, masofani oʻlchash va
klasterlar sonini tanlash uchun ishlatiladigan mezonlar hamda korrelyatsiya matritsasini
baholashni takomillashtirish eng muhim ustuvor vazifa boʻlib qoladi.
Haqiqatan klasterlar a'zolariga resurslarni birlashtirishga imkon beradi, bu esa
samaradorlikni oshiradi va xarajatlarni kamaytiradi. Mahalliy xom ashyodan foydalanishni
rag'batlantiradi, bu esa mahalliy iqtisodiyotning rivojlanishiga sabab bo’ladi. Agrosanoat
klasterlarini subklasterlar asosida rivojlantirishda jarayonning nozik xususiyatlarini doimiy
nazorat qilish, jumladan, faoliyati kengaytirilgan subyekt mahsulot (xizmatlar) bozorida
a’zolarining o’rnini egallash tamoilida emas, balki a’zolar funksiyalarini o’zlashtirish va ijroda
ularning manfaatlarini hisobga olgan holda xarakatni tashkil etishi, ya’ni a’zolarning bozorga
kirishini bitta kompleks tizim asosida ososnlashtirishi zarur. Ushbu tamoil va mezon
yiriklashgan klastr korxonasining monopollashuv darajasini cheklaydi va sog’lom raqobat
muxitini yaratishdagi xissasini ta’minlaydi.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Jo‘rayev F. (2021) Qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni rivojlantirishning
istiqboldagi muammolari va ularni ekonometrik modellashtirish //Iqtisodiyot va taʼlim. – №. 4. –
S. 377-385.
Jo‘rayev F.D. (2021) Qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni qisqa muddatli
prognozlashtirish //Innovatsion texnologiyalar. – №. 2 (42). – S. 92-95.
Jo’rayev, F.D., Ochilov, M.A., Rakhimov, A.M., & Doliyev, S.Q. (2023). Algorithms for improving
models of optimal control for multi-parametric technological processes based on artificial
intelligence. In E3S Web of Conferences (Vol. 460, p. 04013). EDP Sciences.
Ochilov, M.A., Juraev, F.D., Maxmatqulov, G.X., & Rahimov, A.M. (2020). Analysis of important
factors in checking the optimality of an indeterminate adjuster in a closed system. Journal of
Critical Review, 7(15), 1679-1684.
www.e-itt.uz
II SON. 2024
13
Qаrоr (2015) О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2015 yil 29 dеkаbrdаgi “2016-2020
yillаr dаvridа qishlоq xо‘jаligini yаnаdа islоh qilish vа rivоjlаntirish chоrа-tаdbirlаri tо‘g‘risidа”gi
PQ-2460-sоnli Qаrоri.
Qаrоr (2021) О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2021-yil 24-iyuldаgi
№458-sоn- Qishlоq xо‘jаligi birlаshmаlаrining а’zоlаri, mеvа-sаbzаvоt klаstеrlаri ishtirоkchilаri
vа tаdbirkоrlik subyеktlаrigа mаhаlliy shаrоitdа yеtishtirilgаn intеnsiv kо‘chаtlаr (pаkаnа vа
yаrim pаkаnа) xо‘rаki, kishmishbоp vа sаnоаtbоp tоk kо‘chаtlаri hаmdа pаyvаndtаglаrni sоtib
оlish xаrаjаtlаrining bir qismini qоplаsh uchun subsidiyа аjrаtish tо‘g‘risidаgi nizоmni tаsdiqlаsh
hаqidаgi Qаrоri.
Smаgin B.I. (2002) Kinеtichеskаyа prоizvоdstvеnnаyа funksiyа – kаk оsnоvа оpisаniyа
zаkоnоmеrnоstеy sеlskоxоzyаystvеnnоgо prоizvоdstvа /B.I. Smаgin // Nаuchniyе оsnоvi
funksiоnirоvаniyа i uprаvlеniyа АPK. Nаuchniyе trudi NАЕKОR. Vip.6. Tоm 3. – M.: SXА, – S.258-
264.
Sаnnikоvа T.D. i drug. (2019) Zаrubеjniyе mоdеli sifrоvоy trаnsfоrmаtsii i pеrspеktivi ix
ispоlzоvаniyа v rоssiyskоy prаktikе. Jurnаl Еkоnоmichеskiyе оtnоshеniyа. Tоm 9, № 2, Str-481-
494.
Рахимов, А.Н., Махматкулов, Г.К., и Рахимов, А.М. (2021). Построение
эконометрических моделей развития сферы услуг для населения региона и их
прогнозирование. Американский журнал прикладных наук , 3 (02), 21–48.
