www.e-itt.uz
III SON. 2024
308
ЭЛЕКТР ТАЪМИНОТИ КОРХОНАЛАРИДА СОТИШ ХАРАЖАТЛАРИ ВА ЭЛЕКТР
ЙЎҚОТИШЛАРИ ҲИСОБИ МЕТОДОЛОГИЯСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
PhD
Шодиев Акбар Ашурович
Термиз иқтисодиёт ва сервис университети
ORCID: 0009-0005-1995-9507
Аннотация.
Ушбу мақолада электр энергиясини сотиш харажатлари ва электр
йўқотишлари ҳисоби методологиясини такомиллаштириш, амалдаги ҳисоб
методологиясининг камчиликлари, киритилаётган ҳисоб методологиясини қўллаш
орқали сотиш харажатлари ҳамда электр йўқотишларнинг алохида турлари бўйича
ҳисобга олиш тартиби келтирилган. Шунингдек, электр йўқотишларини баҳолашнинг
янгича усуллари илмий асосланган ҳамда кўрсатиб берилган.
Калит сўзлар:
электр энергияси йўқотишлари, стандартлаштирилган ва
стандартлаштирилмаган йўқотишлар, йўқотишлар суммаларини ҳисобдан чиқариш,
йўқотишларнинг синтетик ва аналитик ҳисоби, сотиш харажатларини туркумлаш,
электр энергияси йўқотишларини сотиш бахосида акс эттириш, технологик
йўқотишлар, табиий йўқотишлар, техник йўқотишлар.
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ МЕТОДОЛОГИИ УЧЕТА ЗАТРАТ НА РЕАЛИЗАЦИЮ И
ПОТЕРЬ ЭЛЕКТРОЭНЕРГИИ НА ЭНЕРГОСНАБЖАЮЩИХ ПРЕДПРИЯТИЯХ
PhD
Шадиев Акбар Ашурович
Термезский университет экономики и сервис
Аннотация.
В данной статье представлена процедура совершенствования
методологии учета затрат на продажу электроэнергии и потерь электроэнергии,
недостатки действующей методологии учета, затраты на продажу за счет
использования включенной методологии учета, а также учет видов потерь
электроэнергии. Также научно обоснованы и изложены новые методы оценки потерь
электроэнергии.
Ключевые
слова:
потери
электроэнергии,
нормированные
и
нестандартизированные потери, списание сумм потерь, синтетический и
аналитический учет потерь, категоризация затрат на реализацию, отражение потерь
электроэнергии в успешности продаж, технологические потери, естественные потери,
технические потери.
UOʻK: 347.719
308-312
www.e-itt.uz
III SON. 2024
309
IMPROVING THE METHODOLOGY FOR ACCOUNTING FOR SALES COSTS AND
ELECTRICITY LOSSES IN POWER SUPPLY ENTERPRISES
PhD
Shodiev Akbar Ashurovich
Termez University of Economics and Services
Annotation.
This article presents the procedure for improving the methodology for
accounting for electricity sales costs and electricity losses, disadvantages of the current
accounting methodology, costs for sales through the use of the included accounting methodology,
and accounting for types of electricity losses. Also, new methods for assessing electrical losses are
scientifically substantiated and outlined.
Keywords:
electricity losses, normalized and non-standardized losses, write-off of loss
amounts, synthetic and analytical accounting of losses, categorization of sales costs, reflection of
electricity losses in sales success, technological losses, natural losses, technical losses.
Кириш.
Мамлакатимизда 2024 и илда 2020 и илга нисбатан электр энергияси
истеъмолчилари бу лган тадбиркорлар сони 26 фоизга, уларнинг истеъмол ҳажми эса 33
фоизга ку паи ди. Келгуси яқин беш и илда иқтисодие тимиз у сишини 1,5 баробарга
ошириб, ялпи ички маҳсулот ҳажмини камида 100 миллиард долларга етказиш
режалаштирилмоқда. Шу сабабдан ҳам янгидан юзлаб корхоналар ишга туширилиб,
электр энергиясига эҳтие ж 100 миллиард килоВатт соатга етиши прогноз қилинмоқда
(
Мажажихов ва бошқ., 2022
)
. Бу рақам ҳозиргидан 30 миллиард килоВатт соатга ку п
деганидир. Шунинг учун, электр энергияси соҳасида янги ислоҳот ва лои иҳаларни
амалга ошириш бу и ича жуда катта режалар белгиланиб жадаллик билан амалга
оширилмоқда. Жумладан, келгуси 5 и илда қии мати 6,5 миллиард доллар бу лган 19 та
лои иҳа ҳисобидан, қу шимча равишда 11 минг 500 мегаВатт янги қувватлар ишга
туширилиши, 2030 и илга бориб, электр энергияси ишлаб чиқариш таркибида қаи та
тикланувчи манбалар улуши 30 фоиздан ортиши белгиланмоқда (
Мажажихов, Румак,
2022
)
.
Адабиётлар шарҳи.
Электр энергиясини сотиш харажатларини туркумлаш, электр и у қотишларини
техник, технологик ҳамда табиии и у қотишларга ажратган ҳолда у рганиш
Мажажиховнинг
(
2022) илмии ишларида учраи ди. Россиялик тадқиқотчи
Воротницкии
(2022) электр и у қотишларини мутлоқ ва нисбии и у қотишларга ажратиб у рганади ҳамда
2014 и илдан 2018 и илгача Россиянинг энергия тармоқларида электр энергиясининг
мутлоқ и у қотишлари 67,7 миллиард квтдан 78,6 миллиард квтгача ошганлигини
келтириб, камаи тириш бу и ича у з қарашларини бае н этади. Ф.А. Нурниязов электр
энергия таъминоти хизматларини ку рсатувчи субъектларда харажатлар ҳисоби ва
аудитининг назарии , ташкилии ва услубии асосларини илмии ва амалии жиҳатдан
у рганиш ва шу асосда уларни такомиллаштириш бу и ича таклифларни ишлаб чиққан
(Штаи нер и др., 2011).
Тадқиқот методологияси.
Мақолада маълумотларни гуруҳлаш, анализ ва синтез, тизимли таҳлил, таққослаш,
комплекс баҳолаш, қие сии ва солиштирма таҳлил ҳамда прогноз усулларидан самарали
фои даланилди.
www.e-itt.uz
III SON. 2024
310
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига ку ра, У збекистонда қуе ш станцияларини
қуриш орқали жами
600 миллиард килоВатт-соат электр энергияси
ишлаб чиқариш
имконияти мавжуд. Бу республикамизнинг бугунги кунда энергияга бу лган жами
эҳтие жидан
8 баробар кўп бўлиб,
2030 и илга бориб қуе ш
электр станциялари
қувватини камида 5 минг,
шамол электр станциялари бу и ича эса
3 минг мегаВаттга
е
тказиш режа қилинган (
Мажажихов, Румак, 2022)
.
Саноат ишлаб чиқаришининг кенгаи иши ҳисобига 2025 и илда импортнинг
амалдаги қисқариши 3,66 миллион AҚШ долларини ташкил қилиб, 2024-2026 и илларда
импорт хажмини камаи тириш учун таи е р маҳсулотлар ишлаб чиқариш бу и ича
лои иҳалар ру и хати тузилган ва амалга оширилмоқда.
1-жадвал
МАМЛАКАТИМИЗДА ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСИГА БЎЛГАН ТАЛАБНИНГ ҲОЗИРГИ ВА
ПРОГНОЗ ҚИЛИНАЁТГАН ҲОЛАТИ
(Ташназаров, 2016)
(МВт)
т/р
Кўрсаткичлар
2018
2020
2025
2030
Ўзгаришлар
(+;-)
%
1
Электр энергия истеъмоли
66.2
73.3
90.0
117.2
+51.0
77.1
1.1
Аҳоли
13.2
15.0
17.5
19.5
+6.3
47.7
1.2
Иқтисодий тармоқлар
37.8
42.5
53.0
70.6
+32.8
87.0
1.3
Экспорт
2.5
2.6
5.0
12.1
+9.6
3.9
1.4
Технологик харажатлар ва
йўқотишлар
12.7
13.8
14.5
15.0
+2.3
18.0
Манба:
муаллиф ишланмаси.
1-жадвал маълумотларига ку ра 2030 и илга келиб электр энергиясига бу лган талаб
77,1 фоизга ошиши кутилмоқда. Бунинг учун эса, электр энергиясини ишлаб чиқариш
қувватини икки бараварга оширилишини талаб қилади. Шу сабабдан ҳам муқобил
энергия манбаларидан кенг фои даланиш, ишлаб чиқарилган электр энергияси
и у қотишларини камаи тириш учун у зига хос технологик янгиликлардан фои даланишни
тақозо этади.
Шунинг билан бирга электр энергиясини ишлаб чиқаришининг кенгаи иб бориши,
сотиш харажатларининг туркумланиши ҳамда электр энергиясини етказиб бериш
билан боғлиқ и у қотишларни бухгалтерияда ҳисобга олиш методологиясини
такомиллаштириш давр талаби бу либ қолмоқда. Бироқ, амалдаги ҳисоб
методологиясининг бир қанча камчиликлари мавжуд бу либ улар қуи идагилардан
иборат:
1.
Электр энергиясининг етказиб бериш билан боғлиқ и у қотишлари бухгалтерия
ҳисобининг алоҳида ҳисоб объекти сифатида акс эттирилмаслиги;
2.
Тижорат и у қотишларини стандартлаштириш эътиборга олинмаган, электр
энергиясининг тижорат и у қотишлари таркибии қисмларининг миқдорлари
алоҳида ажратилмаи ди ва шунинг учун зарур ҳолларда бухгалтерия ҳисоби
тизимида мустақил ку рсаткичлар (бухгалтерия ҳисоби объекти) сифатида аниқ
ку рсатилиши имкониятининг мавжуд эмаслиги:
3.
Амалдаги бухгалтерия ҳисоб тизими электр энергиясининг ижро балансида акс
эттирилган маълумотларни бошқариш учун ту лиқ ва етарли ахборот
таъминотини шакллантиришга имкон бермаи ди. Бунда и у қотишларнинг
ҳақиқии ҳажми, сабаблари, аи бдорлари ва ку ламини билмасдан туриб, уларни
бартараф этиш ва минималлаштириш объектив равишда имконсизлиги.
Бу ҳолда бухгалтерия ҳисобининг асосии вазифаси бошқарув маълумотларини
қу ллаб-қувватлаш тизимида тижорат и у қотишларини аниқ таъкидлашдир. Буни
"Электр энергияси и у қотишлари" махсус синтетик ҳисоби е рдамида амалга ошириш
www.e-itt.uz
III SON. 2024
311
мумкин, унинг ривожланиши сифатида "Тижорат электр и у қотишлари" субсче ти очиш
талаб этилади. "Электр энергиясининг тижорат и у қотишлари" субсче тининг аналитик
ҳисоби электр и у қотишларининг турлари бу и ича стандарт ва ортиқча и у қотишларга
бу линиш билан амалга оширилиши керак.
"Электр энергиясининг тижорат и у қотишлари" субсче тини жории этиш бу и ича
таклифнинг мантиқии давоми энергия таъминоти ташкилоти учун алоҳида харажат
моддасини "Электр энергиясининг тижорат и у қотишлари" ни ажратиш зарурияти
ҳисобланади. Бухгалтерия ҳисоб тизимида "Электр энергиясининг тижорат
и у қотишлари" махсус субсче тидан фои даланиш бу и ича таклиф қуи идагиларга имкон
беради:
1.
Бухгалтерия ҳисоби тизимида электр энергиясининг стандартлаштирилган ва
стандартлаштирилмаган тижорат и у қотишларини акс эттириш учун ушбу объектлар
бухгалтерия ҳисоби тизимида алоҳида қаи д этилади;
2.
Бухгалтерия ҳисобида электр энергиясининг тижорат и у қотишларини ҳисобдан
чиқариш и у налиши акс эттирилади.
3. Қии мат жиҳатдан электр и у қотиш турлари бу и ича ку рсаткичларни
шакллантириш мақсадида электр энергиясининг тижорат и у қотишларининг таркибии
қисмларини мустақил объектлар сифатида ажратиб олиш имконияти яратилади.
Электр энергетикасини ислоҳ қилишнинг замонавии шароитида бухгалтерия
ҳисоби маълумотларининг фои далилик даражасини ошириш учун маълумотларни
тизимлаштириш ва ту плаш тартибини рационализация қилиш, яъни иқтисодии
ку рсаткичларни акс эттириш жарае нини такомиллаштириш зарур. Буни жории этиш
учун алоҳида синтетик сче т бу и ича ку рсатилган ку рсаткични шакллантирган ҳолда
мустақил ҳисоб объекти сифатида энергия таъминоти ташкилотларида ҳисобга олишда
электр энергияси и у қотишларини ажратиш таклифи е рдам беради. Киритилган "Электр
энергиясини и у қотишлари" ҳисобварағига бухгалтерия е зувларини е зиш учун унга
маълум бир рақамни белгилаш лозим.
Электр энергиясини белгиланган меъе рлардан ортиқ етказиб бериш
электроэнергетика соҳасида у зига хос нуқсон ҳисобланади. Шу билан бирга, электр
энергиясини ишлаб чиқариш, тақсимлаш (узатиш) ва истеъмол қилишнинг узлуксиз
жарае ни билан боғлиқ аи рим хусусиятларнинг мавжудлиги, хусусан, захираларни
шакллантириш имкониятининг и у қлиги электр энергияси и у қотишларини ҳисобга
олиш методологиясига таъсир қилади. Ҳисобварақлар режасидан фои даланиш бу и ича
ку рсатмалар ташкилотларга муаи ян операцияларни қаи д этиш учун ҳисобварақлар
режасига қу шимча синтетик ҳисобварақларни киритиш имкониятини беради. Бу,
бизнинг фикримизча, киритилае тган ҳисобварақ учун алоҳида рақам белгилаш
заруриятини келтириб чиқаради. Муаи ян рақамни белгилашга қарор қилишда
қуи идаги жихатларга эътибор қаратиш лозим:
1.
"Электр энергияси и у қотишлари" ҳисобварағи жории ҳисобварақлар
режасининг "Ишлаб чиқариш харажатлари" бу лимида жои лашган бу лиши керак;
2.
Бошқарув ҳисоби доирасида харажатларни элементлар бу и ича ҳисобга олиш
учун 2400 сче т рақами мақбул ку рилган;
3.
Моҳиятан киритилган сче тни қу ллаш 26-«Ишлаб чиқаришдаги нуқсонлар»
сче ти, 25-«Умумии ишлаб чиқариш харажатлари» сче ти ҳисобварағини қу ллаш
қоидалари билан умумии ликларга эга бу лади.
Шундаи қилиб, тақдим этилган далилларни ҳисобга олган ҳолда, киритилган
"Электр и у қотишлари" ҳисоб рақамини "2400" деб белгилашни тавсия этамиз. 2400-
«Электр энергияси и у қотишлари» ҳисобварағининг аналитик ҳисоби и у қотишларнинг
таснифига мувофиқ хар бир и у қотиш турлари бу и ича амалга оширилиши керак.
www.e-itt.uz
III SON. 2024
312
2400-сонли "Электр энергияси и у қотишлари" ҳисобварағидан фои даланган ҳолда
электр энергияси и у қотишларини ҳисобга олишнинг тавсия этилган методологиясига
ку ра:
биринчидан, бу мақсадга мувофиқдир, чунки бухгалтерия ҳисобида янада аниқ ва
тизимли маълумотларни ку рсатиш учун ушбу объектни ажратиб ку рсатиш имконини
беради;
иккинчидан, мантиқии бошқарув тизими учун зарур бу лган бухгалтерия ҳисоби
ку рсаткичларини
шакллантириш
имконини
яратадиган,
электр
энергияси
и у қотишлари турларини маълум бир кетма-кетликда бир бутунга тизимли равишда
боғлаи ди;
учинчидан, буюртма бериш, яъни и у қотишларни турлари бу и ича ифодалаш,
уларнинг ҳар бири учун аналитик ҳисобга олиш тартиби назарда тутилади.
Хулоса ва таклифлар.
Электр энергия таъминоти корхоналари томонидан қу лланилае тган бухгалтерия
ҳисоби методологияси электр энергиясининг тижорат и у қотишларини у зида акс
эттирмаи ди ва шунга мос равишда уларни баҳолаш усулини белгилаб бермаи ди. Амалда,
бухгалтерия тизимида акс эттириш учун и у қотилган электр энергиясини баҳолаш
аввалги ҳисобот давридаги электр энергиясининг ишлаб чиқариш таннархи бу и ича
амалга оширилмоқда, бу эса энергия тежашни рағбатлантирмаи ди. Молиявии ва
бошқарув ҳисоби тизимида тижорат и у қотишларини сотиш баҳоси бу и ича баҳолашни
таклиф этамиз. Энергия таъминоти ташкилоти электр энергиясининг технологик
жиҳатдан асоссиз и у қотишларига мос келадиган миқдорни и у қотади. Сотилган
маҳсулотлар сотиш нархларида баҳоланади, шунинг учун бундаи баҳолаш туридан
фои даланиш мақсадга мувофиқ бу лар эди. Энергия таъминоти ташкилоти
раҳбариятини ахборот таъминотини яратиш, тижорат и у қотишларини камаи тириш ва
электр энергиясини у ғирлашга қарши курашиш самарадорлигини ошириш, ноту ғри
бошқарувни бартараф этиш ва истеъмолчиларнинг ту лов интизомига риоя қилишлари
учун захираларни излаш ва сафарбар қилиш муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади.
Адабиётлар / Литература/ Reference:
Апряткин В.Н. (2023) Человеческий фактор и его влияние на уровень потерь
электроэнергии// Потери электроэнергии в городских электрических сетях и
технологии их снижения: сб. ст. - Москва, «Мособлэлектро», 12 - 15 апр.
Воротницкий В.Э. (2022) Мероприятия по снижению потерь электроэнергии в
электрических сетях энергоснабжающих организаций// Энергосбережение.. № 3.
Воротницкий. В.Э., Апряткин В.Н. (2022) Коммерческие потери электроэнергии в
электрических сетях. Структура и мероприятия по снижению // Новости
электротехники. Информационно-справочное издание..№ 4.
Иминов Т.К., Вахабов А.В., Тешабоев Т.З., Бутабоев М.Т., (2019) “Зелёная экономика”
как основа устойчивого развития. Монография. - Т.: “Aloqachi”, - 480 с.
Мажажихов А. А. (2022) Электр йўқотишларини ҳисобга олиш хусусиятлари.
Профессор-ўқитувчилар ва талабалар конференцияси материаллари 2022 йил 19 апрель,
Санкт-Петербург,: “Знание” нашриёти.
Мажажихов А. А., Румак В. Г. (2022) Электр энергетикасини ислоҳ қилиш бўйича
хорижий тажриба. Профессор-ўқитувчилар ва талабалар конференцияси материаллари
2022 йил 19 апрель, Санкт-Петербург,: “Знание” нашриёти.
Ташназаров С.Н. (2016) Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида молиявий
ҳисобот: муаммо ва ечимлар. Монография. Т.: “Наврўз” нашриёти, 31-47-б.
Штайнер А., Айрис Р., Бэсса С. и др. (2011) Навстречу «зелёной» экономике: пути к
устойчивому развитию и искоренению бедности / ЮНЕП/Грид Арендаль, - 739 с.
