1
ISLOM KAPITAL BOZORI EKOTIZIMIDA TARTIBGA SOLISH
INSTITUTLARINING O
‘
RNI
DSc, dots.
Abrorov Sirojiddin
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti huzuridagi
“Oʻzbekiston iqtisodiyotini
rivojlantirishning ilmiy
asoslari va muammolari” ilmiy
-tadqiqot markazi
ORCID: 0000-0001-9559-0231
Annotatsiya.
Maqola islom kapital bozori ekotizimida tartibga solish institutlarining
o‘rni va ular bozorning barqaror rivojlanishiga qo‘shayotgan hissasini tahlil qiladi. Islom
kapital bozori global moliyaviy tizimning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, sukuk, islomiy aksiyalar
va boshqa moliyaviy instrumentlarni taklif qilish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta
’
minlaydi.
Maqolada shariat kuzatuv kengashlari, AAOIFI va IFSB kabi xalqaro standartlashtirish
tashkilotlari va boshqa tartibga soluvchi institutlarning ahamiyati yoritilgan.
Kalit soʻzlar:
islom moliyasi, islom kapital bozori, institut, instrument, tartibga solish,
AAOIFI, IFSB, IILM.
РОЛЬ РЕГУЛИРУЮЩИХ ИНСТИТУТОВ В ЭКОСИСТЕМЕ ИСЛАМСКОГО РЫНКА
КАПИТАЛА
DSc
, доц.
Аброров Сирожиддин
Научно
-
исследовательский центр
«Научных основ и проблем развития экономики Узбекистана»
при Ташкентском государственном экономическом университете
Аннотация.
Статья анализирует роль регулирующих институтов в экосистеме
исламского рынка капитала и их вклад в устойчивое развитие рынка. Исламский рынок
капитала является важной составляющей глобальной финансовой системы,
обеспечивая экономическую стабильность через предложение таких финансовых
инструментов, как сукук, исламские акции и другие. В статье подчеркивается значение
наблюдательных шариатских советов, а также международных организаций по
стандартизации, таких как AAOIFI и IFSB, и других регулирующих институтов.
Ключевые слова:
исламские финансы, исламский капитальный рынок,
институт, инструмент, регулирование,
AAOIFI, IFSB, IILM.
UOʻK:
336.763
100-107
www.e-itt.uz
I SON. 2025
101
THE ROLE OF REGULATORY INSTITUTIONS IN THE ISLAMIC CAPITAL MARKET
ECOSYSTEM
DSc, assoc.prof.
Abrorov Sirojiddin
Scientific Research Center "Scientific Foundations and Problems
of the Development of the Economy of Uzbekistan"
at Tashkent State University of Economics
Abstract.
The article analyzes the role of regulatory institutions in the ecosystem of the
Islamic capital market and their contribution to the sustainable development of the market. The
Islamic capital market is a significant component of the global financial system, ensuring
economic stability through offering financial instruments such as sukuk, Islamic stocks, and
others. The article highlights the importance of Shariah supervisory boards, international
standard-setting organizations such as AAOIFI and IFSB, and other regulatory institutions.
Keywords:
Islamic finance, Islamic capital market, institute, instrument, regulation,
AAOIFI, IFSB, IILM.
Kirish.
Islom kapital bozori global moliya tizimining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, bozor
ishtirokchilari o‘rtasida resurslarni safarbar qilish va taqsimlashning muhim yo‘li bo‘lib
xizmat qiladi. Bozor bir qator moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarni taklif etadi, shu jumladan
sukuk, islomiy fondlar va islomiy aksiyalar. So‘nggi yillarda bozorda qulay demografik va
iqtisodiy omillar, shariatga mos keladigan moliyaviy mahsulotlarga talabning oshishi va qulay
me’yoriy
-
huquqiy muhit tufayli sezilarli o‘sish kuzatildi.
Biroq, islom kapital bozorining o
‘sishi va riv
ojlanishi asosan uning institutsional asosiga
bo
g‘liq. Ushbu fondlarga shariat kuzatuv kengashlari, islom moliya institutlari, tartibga
soluvchi organlar va bozor vositachilari kiradi, ular bozor operatsiyalari uchun asos yaratadi,
Islom tamoyillarini amalga oshiradi va oshkoralikni targ‘ib qiladi. Ushb
u institutlar bozorni
rivojlantirish va tartibga solishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi va uning yanada o‘sishi va
muvaffaqiyati uchun juda muhimdir. 2023-yilda global islomiy moliyasi aktivlari hajmi 4,9
trillion AQSh dollaridan oshganligi kuzatildi (LSEG va ICD, 2024).
Adabiyotlar sharhi.
Vilson (2003) tomonidan o‘tkazilgan
tadqiqotda islom kapital bozori mahsulotlari va
xizmatlarini tartibga solishda yuzaga keladigan muammolar tahlil qilinadi. Tadqiqotda
islomiy moliyasi institutlarning likvidlikni boshqarish va kapital yetarliligini ta’minlashdagi
muhim masalalari ko‘rib ch
iqilgan. Shuningdek, sukuk va boshqa shariatga mos moliyaviy
vositalarning an’anaviy instrumentlarga nisbatan afzalliklari va ularni tartibga solishda
shaffoflik va ma’lumot oshkor qilish muammolari muhokama qilingan. Ushbu tadqiqotning
yangiligi shundaki, u islom kapital bozori mahsulotlarining shariat talablariga muvofiqligini
saqlagan holda ularni samarali tartibga solish masalalariga yondashuvni taklif etadi va bu
sohaga oid global tartibga soluvchilar uchun muhim xulosalar bergan.
Ajouz va Abuamria (2023) o‘z tadqiqotida islomiy FinTech ekotizimini va uning
rivojlanayotgan bozorlar uchun imkoniyatlarini o‘rgangan. Ular islom moliyasi tamoyillarni
ilg‘or texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish orqali moliyaviy inklyuziyani oshirish yo‘
llarini
tahlil qilgan. Ushbu tadqiqotda moliyaviy mahsulot va xizmatlarni mijozga yo‘naltirib
takomillashtirish, davlat siyosatlarini muvofiqlashtirish va mahalliy sharoitlarga
moslashtirilgan mahsulotlarni ishlab chiqish zarurligi qayd etilgan. Xulosalarda islomiy
FinTech’ning innovatsion imkoniyatlari va bu ekotizimni rivojlantirish uchun davlat va
xususiy sektor o‘rtasidagi hamkorlikning ahamiyati ko‘rsatib o‘tilgan.
Fakhrunnas (2018) maqolasida islomiy moliyasi mahsulotlarini shakllantirish va
ularning bozor ishtirokchilariga ta’sirini tahlil qilgan. Ushbu tadqiqotda fatvolarning islom
www.e-itt.uz
I SON. 2025
102
moliyasi ekotizimida yo‘nalish belgilashdagi ahamiyati va ularning turli bozor ishtirokchilari
faoliyatiga qanday ta’sir ko‘rsatishi o‘rganilgan. Maqolada sukuk, bay al
-inah, va bay al-dayn
kabi masalalar bo‘yicha islom ulamolari va fatvo institutlari orasida mavjud bo‘lgan turli
talqinlarning moliyaviy mahsulotlar samaradorligiga ta’siri tahlil qilingan. Natijada, tadqiqot
fatvolarning yagona interpretatsiyasini ishlab chiqish islom moliyasi bozorining barqarorligi
uchun muhim ekanligini namayopn bo’lgan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolani tayyorlash jarayonida turli maʼlumotlar va sharhlardan foydalanilgan. Ushbu
maʼlumotlar islom moliyasi, moliyaviy tendensiyalar, axloqiy moliya,
texnologik yutuqlar va
boshqa shu kabi yoʻnalishlarga asoslanadi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Islom kapital bozori mahsulotlari to‘liq shaklda va samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun
unga bog‘liq barcha masalalarni kompleks tarzda tadbiq qilish lozim bo‘ladi. Buni biz islom
kapital bozori ekotizimi deb talqin qilamiz. Ekotizim deganda tizim faoliyati va rivoji uchun
xizmat qiluvchi o‘zaro bir
-
bir bilan bog‘langan sohalar va elementlar agregatsiyasi
tushuniladi.
Islom kapital bozori ekotizimi bu
–
bozor faoliyati va rivoji uchun xizmat qiluvchi o‘zaro
bir-
biri bilan bog‘langan sohalar, institutlar, ishtirokchilar va boshqa shu kabi elementlar
agregatsiyasi. 1-rasmda islom kapital bozorining ekotizimi keltirilgan.
Ushbu paragrafda biz shariat kuzatuv kengashlari, islom moliya institutlari, tartibga
soluvchilar va bozor ekotizimini shakllantirishda bozor vositachilarining roli va
funksiyalarini ko‘rib o‘tamiz.
Islom kapital bozorining rivojlanishi bozor operatsiyalari va tartibga solish uchun
xizmat qiladigan bir nechta institutsional asoslarga tayanadi. Ushbu institutsional asoslarga
shariat kuzatuv kengashlari, islom moliya institutlari, tartibga soluvchi tashkilotlar va boshqa
bozor vositachilari kiradi.
Shariat kuzatuv kengashlari islom kapital bozorini rivojlantirish va tartibga solishda hal
qiluvchi rol o
‘ynaydi. Ushbu kengashlar islomiy huquq va moliya sohasida tajribaga ega
bo‘lgan olimlardan iborat bo‘lib, ular moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarning islom moliyasi
tamoyillariga muvofiqligini kuzatadilar. Shariat kuzatuv kengashlari islom moliyasi
institutlariga shariatga mos mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqish va amalga oshirish
bo‘yicha tavsiyalar va maslahatlar berish orqali institutsional daraja
da ishlaydi.
Shariat kuzatuv kengashlari moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarni tekshiradi, ularning
shariat tamoyillariga muvofiqligini baholaydi, muassasalarga xulosalar va tavsiyalar beradi.
Ushbu maslahatlar islom moliya institutlari tomonidan taqdim etiladigan mahsulotlar va
xizmatlar islomning axloqiy tamoyillariga mos kelishini ta’minlaydi.
Shariat kuzatuv kengashlari mustaqil organ sifatida moliyaviy mahsulotlar va
xizmatlarning shariat tamoyillariga muvofiqligini ta’minlash uchun javobgardir. Ular isl
om
moliya institutlarining shariat tamoyillarida belgilangan ko
‘rsatmalar, q
oidalarga rioya
qilishlarini va ularning operatsiyalari shaffof bo
‘lishini ta’minlaydi.
Shariat kuzatuv kengashlari faoliyati xalqaro tajribada 3 xil shaklda tadbiq etilgan:
mikro darajada, makro darajada va aralash.
Shariat kuzatuv kengashlari har bir islom moliyasi muassasalari tarkibida tashkil
topishining majburiy etib belgilanishi mikro darajasda kengashning tadbiq etilishi
hisoblanadi. Bunda har bir tashkilot o
‘z fa
oliyatini shariat kuzatuv kengashining ijobiy
xulosalari bilangina amalga oshirishi mumkin bo
‘ladi.
Makro darajada shariat kuzatuv kengashi tartibga soluvchi organ tarkibida tuziladi va
mazkur kengash zimmasida barcha islom moliyasi muassasalari faoliyatini islom moliyasi
tamoyillariga muvofiqligini nazorat qilib borish mas’uliyati bo‘ladi.
www.e-itt.uz
I SON. 2025
103
1-rasm. Islom kapital bozori ekotizimi
Manba:
muallif ishlanmasi.
Oliy ta’limdan
keyingi ta’lim
Tayanch
doktorantura
Malaka oshirish
Konferensiyalar
Seminarlar
Treninglar
Savodxonlik
platformalari
OAVda ko‘rsatuv
va eshittirishlar
Instrumentlar
Aksiya
Sukuk
Fond indekslar
ETF va boshq.
Bakalavriat
Magistratura
Audit va boshqaruv
standartlari
Sanoat
standartlari
Depozitariy
Markaziy
depozitariy
Depozitariy
tashkilotari
Bozor
tashkilotchilari
Birjalar
Kliring
tashkilotlari
Reyting
agentliklari
FinTech
Bozor
ishtirokchilari
Institutsional
investorlar
Individual
investorlar
Broker, diler
va agentlar
Takoful
kompaniyalari
Anderayterlar
Vaqf fondlari
Haj va umra
fondlari
Emitent
Davlat
organlari
Shariat
kengashlari
Listing
Soliq tizimi
Tartibga solish
Buxgalteriya
standartlari
Shariat
standartlari
Operatsion
standartlar
Standartlar
Ma’lumotlar
bazasining
kengligi va
shaffofligi
NNTlar
Zakot
fondlari
11
Oliy ta’lim
Ilmiy-amaliy
tadbirlar
Nashrlar
Uslubiy nashrlar
va kitoblar
Ilmiy
nashrlar
Ommabop
maqolalar
Doktorantura
Stajirovka
Xususiy sektor
tomonidan
Davlat ta’lim
tashkilotlari tomonidan
IsDB
AAOIFI
IILM
Normativ
huquqiy asos
Xalqaro
tashkilotlar
Qonunosti
hujjatlar
Qonun
Tartib va
qoidalar
Yo‘riqnoma
va qo‘llanma
ISLOM KAPITAL
BOZORI EKOTIZIMI
ISBF
I SON. 2025
www.e-itt.uz
I SON. 2025
104
Ayrim mamlakatlarda ikkala bosqich ham bir vaqtda amal qiladi. Bunda respublika
shariat kengashlari tashkilotlarning shariat kengashlari faoliyatini muvofiqlashtirib boradi.
Malayziyada ikki
pog‘onali shariat kengashi amal qiladi.
Shariat kuzatuv kengashlari tomonidan taqdim etiladigan xulosalari Islomiy moliyaviy
muassasalar uchun buxgalteriya hisobi va audit tashkiloti (AAOIFI)ga asoslanib ham
chiqariladi. Tashkilot 1991-yilda Bahraynda tashkil etilgan notijorat tashkilot hisoblanadi. Bu
butun dunyo bo‘ylab Islom moliya institutlari uchun buxgalteriya hisobi, audit, menejment,
axloq qoidalari va shariat standartlarini ishlab chiqadigan xalqaro standartlarni belgilash
organi. “AAOIFI standartlari islom moliya institutlari va tartibg
a soluvchilar tomonidan keng
tan olingan va qabul qilingan bo‘lib, ular islom moliya institutlari shaffofligi, izchilligi va
javobgarligini ta’minlashga qaratilgan” (AAOIFI, 2024).
AAOIFI standartlari islom moliya sohasi mutaxassislari, shu jumladan, olimlar, shariat
ulamolari, bankirlar va auditorlar tomonidan ishlab chiqilgan. Standartlar islom moliyasi
tamoyillariga asoslanadi hamda xalqaro buxgalteriya hisobi va audit standartlariga rioya
qilgan holda islom moliyasi sanoatining ehtiyojlarini qondirish uchun mo‘ljallangan.
AAOIFI tomonidan ishlab chiqilgan standartlarga islomiy moliyaviy operatsiyalar uchun
shariat standartlari, islom moliya institutlari uchun buxgalteriya standartlari va islom moliya
institutlari uchun audit standartlari kiradi. AAOIFI shuningdek, islom moliya sanoati
amaliyotchilarining kasbiy mahorati va bilimlarini oshirish uchun o‘quv va ta’lim dasturlarini
taqdim etadi.
Umuman olganda, AAOIFI butun sanoat bo‘ylab yuqori sifatli va izchil standartlarni
qabul qilishni ta’minlash orqali islom moliya sanoatining o‘sishi va rivojlanishiga yordam
berishda muhim rol o‘ynaydi.
Xalqaro standartlar ishlab chiquvchi yana bir muhim muassasa bu Islom moliyaviy
xizmatlari Kengashi (IFSB)
hisoblanadi. “IFSB (Islom moliyaviy xizmatlar kengashi) 2002
-
yilda Malayziyada tashkil etilgan xalqaro standartlashtirish tashkiloti” (Ifsb.org, 2019). Bu
butun dunyo bo‘ylab islom moliya sanoati uchun prudensial va nazorat standartlari va
qo‘llanmalarini
qabul qilishni ishlab chiqadigan va targ‘ib qiluvchi mustaqil organ.
IFSB ning vakolati prudensial standartlar va ilg‘or tajribalarni ishlab chiqish va amalga
oshirish orqali Islomiy moliyaviy xizmatlar sanoatining ishonchliligi va barqarorligini
ta’minlashdan iborat. Uning standartlari korporativ boshqaruv, risklarni boshq
arish, shariat
muvofiqligi, kapitalning yetarliligi, likvidlikni boshqarish, oshkor qilish va oshkoralik kabi
ko‘plab sohalarni qamrab oladi.
IFSB standartlari sanoatning manfaatdor tomonlari, shu jumladan, tartibga soluvchilar,
bozor ishtirokchilari va shariat olimlari ishtirok etadigan maslahat jarayonida ishlab
chiqiladi.
IFSB, shuningdek, o‘z a’zolari va boshqa manfaatdor tomonlarga standartlarni tushunish va
amalga oshirishni yaxshilash uchun salohiyatni oshirish hamda texnik yordam dasturlarini
taqdim etadi. Shuningdek, u islom moliya sanoati bilan bog‘liq turli mavzular
da tadqiqotlar olib
boradi va hisobotlarni nashr etadi.
IFSB standartlari butun dunyo bo
‘ylab tartibga s
oluvchi organlar va Islom moliya
institutlari tomonidan keng tan olingan va qabul qilingan. Uning prudensial standartlarni
o‘rnatish va targ‘ib qilishdagi roli Islom moliya sanoatining o‘sishi va rivojlanishiga yordam
berdi va uning jahon moliya tizimiga integratsiyasini kuchaytirdi.
Islomiy moliyaviy muassasalar uchun buxgalteriya hisobi va audit tashkiloti (AAOIFI),
Islomiy moliyaviy xizmatlar Kengashi (IFSB) va Shariat kuzatuv kengashlari tavsiyalar,
maslahatlar va qoidalarni taqdim etadigan muhim muassasalardir. Ushbu muassasalar
islomiy moliya institutlari tomonidan taqdim etiladigan moliyaviy mahsulotlar va xizmatlar
shariat tamoyillariga mos kelishiga ishonch hosil qiladi va shu bilan ishonchli hamda barqaror
islom moliya sanoatini rivojlantiradi.
www.e-itt.uz
I SON. 2025
105
Islom moliya institutlari islom kapital bozorining yana bir muhim institutsional
jihatidir. Ushbu muassasalarga Islom banklari, takaful kompaniyalari va shariatga mos
keladigan moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarni taqdim etadigan boshqa bank bo‘lmagan
moliya institutlari kiradi. Islom moliya institutlari shariat kuzatuv kengashlari nazorati ostida
ishlaydi va boshqa tartibga soluvchi organlar tomonidan faoliyati muvofiqlashtirib boriladi.
Islom moliya institutlariga islom banklari, takoful kompaniyalari, investitsiya fondlari
va boshqa bank bo
‘lmagan m
o
liya institutlari kiradi. Islom banklari an’anaviy banklarga
o‘xshash ishlaydi, ammo ssuda foizlardan foydalanmaydi. Buning o‘rniga ular foyda va zararni
taqsimlash yoki boshqa islomiy moliyaviy shartnomalardan foydalanadilar, masalan,
mushoraka mudaraba va murobaha. Takoful-kompaniyalar ishtirokchilarning o
‘zar
o yordami
va hamkorligi tamoyillariga aso
slangan sug‘urta mahsul
otlarini taklif qilishadi.
Islom moliya institutlari shariat kuzatuv kengashlari rahbarligida ularning mahsulotlari
va xizmatlari islom moliyasi tamoyillariga mos kelishini ta’minlash uchun faoliyat ko‘rsatadi.
Islom moliya institutlari markaziy banklar va boshqa tartibga soluvchi organlar tomonidan
tartibga soluvchi nazoratga olinadi. Ushbu tartibga soluvchilar institutlarning tegishli
qonunlar va qoidalarga rioya qilishlarini va iqtisodiyotda moliyaviy barqarorlikni
saqlashlarini ta’minlaydilar. Ba’zi yurisdiksiyalarda tartibga sol
uvchilar islom moliya
institutlari uchun Malayziyadagi Islomiy moliyaviy xizmatlar to‘g‘risidagi qonun va
Birlashgan Arab Amirliklarida Islomiy bank faoliyatini asosiy tartibga solish kabi maxsus
me’yoriy
-
huquqiy bazalar o‘rnatilgan.
So
‘nggi yillarda isl
om moliya institutlari tez o
‘sib kelm
oqda va hozirda dunyoning
ko
‘plab mamlakatlarida mavjud. Bu o‘sish shariatga mos keladigan moliyaviy mahsulotlar va
xizmatlarga, ayniqsa, musulmonlar ko‘p bo‘lgan mamlakatlarda talabning ortishi bilan
bog‘liq. Islom moliya institutlari, shuningdek, axloqiy va ijtimoiy mas’uliyatli in
vestitsiya
imkoniyatlarini izlayotgan musulmon bo‘lmagan investorlarning qiziqishini uyg‘otadi.
Tartibga soluvchi tashkilotlar islom kapital bozorining yana bir institutsional asosidir.
Ushbu organlar bozorning barqarorligi va
samaradorligini ta’minlash, investorlarni himoya
qilish va oshkoralikni ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Tartibga soluvchi tashkilotlar
bozor qoidalariga rioya etilishini ta’minlash, bozor standartlarini belgilash va bozor
ishtirokchilarini litsenziyalash uchun javobgardir.
Islom kapital bozorida tartibga soluvchi organlarga Markaziy banklar, moliya
vazirliklari, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha komissiyalar va boshqa shu kabi nazorat organlari
kiradi. Ushbu organlar islom moliya institutlari va bozorning boshqa ishtirokchilari shariat
tamoyillari va bozor me’yorlariga muvofiq harakat qilishlarini ta’minlash uchun ishlaydi. Ular
bozor xatarlarini kuzatib boradi, islomiy qimmatli qog‘ozlarning chiqarilishi va savdosini
hamda bozor ishtirokchilarining axloqiy biznes qoidalariga rioya qilishlarini nazorat qiladi.
Markaziy banklar islom moliya sanoatining asosiy regulyatorlari hisoblanadi. Ular pul-
kredit siyosatini o
‘rnatish va m
oliyaviy barqarorlikni saqlash uchun javobgardir. Markaziy
banklar, shuningdek, islomiy banklar va boshqa moliya institutlarini litsenziyalash, nazorat
qilishni hamda Islomiy moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarni tartibga solishni nazorat qiladi.
Boshqa tomondan, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha komissiyalar qimmatli qog‘ozlar
bozorini tartibga solish, bozor ishtirokchilarining qimmatli qog‘ozlar to‘g‘risidagi qonunlar
va qoidalarga rioya qilishlarini ta’minlash uchun javobgardir. Ular Islomiy qimmatli
qog‘ozlarning chiqarilishi va savdosini nazorat qiladi va investorlarni firibgarlikdan himoya
qiladi.
Tartibga soluvchi tashkilotlar moliya institutlari shariat tamoyillari va me’yorlariga
rioya qilishlarini ta’minlash uchun ishlaydi, bu Islom kapital bozorining yaxlitligini saqlash
uchun juda muhimdir. Tartibga soluvchi tashkilotlardan tashqari islom kapital bozorining
rivojlanishi va o
‘sishiga y
ordam beradigan boshqa muassasalar ham mavjud. Ushbu
tashkilotlar qatoriga sanoat assotsiatsiyalari, ilmiy-
tadqiqot va ta’lim muassasalari hamda
bozor ma’lumotlari va tahlillarini taqdim etadigan reyting agentlikla
ri kiradi. Ular,
www.e-itt.uz
I SON. 2025
106
shuningdek, shariatga mos keladigan moliya to‘g‘risida xabardorlik va tushunishni ta’minlash
va ularni butun dunyo bo‘ylab qabul qilishga ko‘maklashishda hal qiluvchi ahamiyat kasb
etadi.
Umuman olganda, Islom kapital bozorining institutsional asoslari uning rivojlanishi va
tartibga so
linishi uchun zarurdir. Ushbu muassasalarning hamkorligi va o‘zaro ta’siri
bozorning barqarorligi, shaffofligi va o‘sishini ta’minlash va shariatga mos keladigan
moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarga ortib borayotgan talabni qondirish uchun zarurdir.
Misol uchun Malayziyada islom kapital bozorining tartibga soluvchi organi hisoblangan
Malayziya qimmatli qog‘ozlar komissiyasi yilda ikki marotaba shariatga muvofiq hisoblangan
qimmatli qog‘ozlar ro‘yxatini e’lon qilib boradi.
Bozor vositachilari islom kapital bozorining muhim ishtirokchilari bo‘lib, bozorning
turli ishtirokchilari uchun vositachilar va xizmat ko‘rsatuvchi provayderlar sifatida ishlaydi.
Masalan, investitsiya banklari sukuk emissiya risolalarini tuzish va tashkil etishda muhim rol
o‘ynaydi, shu jumladan, emitentlarga eng mos sukuk tuzilishi bo‘yicha maslahat berish,
sukuklarning maqbul hajmi va narxini aniqlash va ehtimoliy investorlarni aniqlash kiradi.
Ular, shuningdek, sukuk ishlab chiqarishning bir qismini sotib olish va uni investorlarga qayta
sotish majburiyatini olgan anderrayterlar vazifasini bajaradilar.
Boshqa tomondan, brokerlar ikkilamchi bozorda qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va
sotishni osonlashtiradi, investorlar uchun likvidlikni ta’minlaydi va bozor samaradorligini
ta’minlaydi. Shuningdek, ular bozor tendentsiyalari bo‘yicha tadqiqotlar va tahlil
larni olib
boradilar, investorlarga shariatga mos keladigan qimmatli qog‘ozlarning ishlashi va
istiqbollari to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlarni taqdim etadilar.
Ishonchli boshqaruvchilar shariatga mos keladigan investitsiya fondlarini, shu
jumladan, indeksli fondlarini (ETF) boshqarish uchun javobgardir. Ular ehtimoliy investitsiya
imkoniyatlari bo
‘yicha tadqiq
otlar olib boradilar, investitsiya portfellarini shakllantiradilar
va boshqaradilar. Ular boshqaradigan fondlar faoliyati to
‘g‘risida muntazam his
obotlarni
taqdim etadilar.
Ushbu bozor vositachilari birgalikda bozor ishtirokchilari uchun zarur bo‘lgan bir qator
xizmatlarni taqdim etish orqali islom kapital bozorining ishlashi va o‘sishida ajralmas rol
o‘ynaydi.
Yuqoridagilardan tashqari, Xalqaro islom likvidligini boshqarish korporatsiyasi (IILM)
islom kapital bozorining yana bir institutsional asosi sifatida xizmat qiladi. IILM-Islom moliya
sanoatida likvidlikni boshqarish vositalarining yetishmasligini hal qilish uchun shariatga mos
keladigan qisqa muddatli moliyaviy vositalarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish uchun
tashkil etilgan xalqaro tashkilot. IILM Markaziy banklar, pul-kreditlarni tartibga solish
organlari va boshqa moliya institutlari uchun shariatga muvofiq likvidlik ehtiyojlarini
boshqarish uchun platforma bo‘lib xizmat qiladi.
“IILM (Xalqaro islom likvidligini boshqarish korporatsiyasi) 2010
-yilda Islom moliya
sanoati uchun likvidlikni boshqarish vositalarini ishlab chiqish va ilgari surish uchun tashkil
etilgan xalqaro tashkilotdir” (IILM, 2024). U Malayziyada joylashgan Markaz
iy bank
menejerlari va a’zo mamlakatlarning boshqa yuqori lavozimli amaldorlarini o‘z ichiga olgan
boshqaruv Kengashi rahbarligida ishlaydi.
IILM asosiy maqsadi Islom moliya institutlariga qisqa muddatli likvidlikni boshqarish
vositalarini taqdim etish va samarali Islom banklararo bozorini rivojlantirishga
ko‘maklashishdir. Uning instrumentlari isl
om moliyasi tamoyillariga asoslangan bo
‘lib, turli
xil sharoitlarga mo
slashuvchanlikni ta’minlash uchun m
o
‘ljallangan.
IILM instrumentlariga ikkilamchi bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan va boshqa Islomiy
moliyaviy vositalarni narxlash uchun qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladigan sukukni misol qilib
keltirish mumkin. Sukuk IILM tomonidan emissiya qilinadi va IILM a’zolari egalik
qiladigan
shariatga mos keladigan yuqori sifatli aktivlar bilan ta’minlanadi.
www.e-itt.uz
I SON. 2025
107
Xulosa.
Islom kapital bozorining institutsional asoslari uning rivojlanishi va tartibga
solinishi uchun juda muhimdir. Shariat kuzatuv kengashlari, islom moliya institutlari, tartibga
soluvchi tashkilotlar va bozor vositachilari bozor operatsiyalari uchun asos bo‘lib xizmat
qiladi hamda moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarning islom tamoyillariga muvofiqligini
ta’minlaydi. Islom kapitali bozorining yanada o‘sishi, rivojlanishi ushbu institutsional
asoslarning samaradorligiga va ularning o‘zgaruvchan bozor sharoitlari hamda investorlar
ehtiyo
jlariga moslashish qobiliyatiga bog‘liq.
Islom kapital bozorining institutsional asoslari oshko
ralikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Bu investorlarning ishonchini oshirish va kapitalni jalb qilish uchun juda muhimdir. Samarali
tartibga solish, nazorat investorlarni himoya qilish va bozor barqarorligini saqlash uchun
zarurdir. Bozor vositachilari emitentlarga ham, investorlarga ham qimmatli tavsiyalar va
yordam beradi.
Islom kapital bozori o
‘sishda va riv
ojlanishda davom etar ekan, ushbu institutsional
fondlar o
‘zgaruvchan b
ozor sharoitlari va investorlarning ehtiyojlariga moslashishi muhim
bo
‘ladi. Bu bozor ishtirokchilari va tartibga soluvchilar o‘rtasida doimiy hamkorlik va
hamkorlikni, shuningdek, shariat tamoyillari va axloqiy biznes amaliyotiga rioya qilishni talab
qiladi.
Umuman olganda, Islom kapital bozorining institutsional asoslari bozor operatsiyalari
uchun mustahkam poydevor yaratadi va bozorning doimiy o
‘sishi va riv
ojlanishini
ta’minlaydi. B
ozor kengayishda davom etar ekan, ushbu institutsional asoslar islomiy moliya
va investitsiyalar kelajagini shakllantirishda tobora muhim rol o
‘ynaydi.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference
:
AAOIFI, (2024). Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions.
Ajouz, M., & Abuamria, F. (2023). Unveiling the potential of the Islamic fintech ecosystem
in emerging markets. Al Qasimia University Journal of Islamic Economics, 3(1), 115-148.
Fakhrunnas, F. (2018). Fatwa on the Islamic law transaction and its role in the Islamic
finance ecosystem. Al Tijarah, 4(1), 42-53.
Ifsb.org. (2019). IFSB. [online] Available at:
IILM, (2024). iilm.com
–
The International Islamic Liquidity Management Corporation.
LSEG and ICD (2024). ICD
–
LSEG Islamic Finance Development Report 2024: From Niche
to Norm, 63 p.
Wilson, R. (2003). Regulatory challenges posed by Islamic capital market products and
services. Centre for Middle Eastern and Islamic Studies, University of Durham, UK.
