www.e-itt.uz
I SON. 2025
227
RISKKA TORTILGAN AKTIVLAR VA ULARNING BARQARORLIKKA TA’SIRI
Ro
‘
ziyev Baxtiyor Salimboyevich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0002-4431-6659
Annotatsiya.
Mazkur maqolada 2013-2023-
yillarda Oʻzbekiston banklarining faoliyati
tahlil qilingan boʻlib, kredit va likvidlik risklarining bank barqarorligiga taʼsiri oʻrganilgan.
Tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, kredit risklarining ortishi moliyaviy barqarorlikni
pasaytiruvchi asosiy omildir. Shu bilan birga, yuqori likvid aktivlarga ega boʻlgan banklar
barqarorroq ekanligi aniqlangan. Tadqiqot banklarning risklarni boshqarish tizimini
takomillashtirish uchun ilmiy asos va amaliy tavsiyalarni taklif etadi.
Kalit soʻzlar:
kredit risklari, likvidlik risklari, bank barqarorligi, Oʻzbekiston banklari,
moliyaviy islohotlar, Z-score.
РИСКОВЫЕ АКТИВЫ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА СТАБИЛЬНОСТ
Рузиев Бахтиёр Салимбоевич
Ташкентский
государственный
экономический
университет
Аннотация.
В статье анализируется деятельность банков Узбекистана за период
2013-
2023 годов с акцентом на влияние кредитных и ликвидных рисков на финансовую
стабильность. Результаты показывают, что рост кредитных рисков является
ключевым фактором снижения стабильности. Также установлено, что банки с
высокими ликвидными активами более устойчивы. Исследование предлагает научные
основы и практические рекомендации по улучшению систем управления рисками в банках.
Ключевые слова:
кредитные риски, ликвидные риски, стабильность банков, банки
Узбекистана, финансовые реформы,
Z-score.
RISKY ASSETS AND THEIR IMPACT ON STABILITY
Ruziev Bakhtiyor Salimboevich
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article analyzes the performance of Uzbek banks during 2013-2023, focusing
on the impact of credit and liquidity risks on financial stability. The results show that an increase
in credit risks is a key factor reducing financial stability. Moreover, banks with higher liquid assets
are found to be more stable. The study provides scientific foundations and practical
recommendations for improving risk management systems in banks.
Keywords:
credit risks, liquidity risks, bank stability, banks of Uzbekistan, financial reforms,
Z-score.
UOʻK:
330.131.7
227-231
www.e-itt.uz
I SON. 2025
228
Kirish.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston moliya bozorining rivojlanishi, xususan, bank
-moliya sektori,
iqtisodiy islohotlar va global iqtisodiy o‘zgarishlar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib kelmoqda.
Banklar iqtisodiyotning yurak urish tizimi sifatida mamlakatdagi iqtisodiy barqarorlikni
saqlash va rivojlantirishda asosiy rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, global moliyaviy inqirozlarning
saboqlari, likvidlik muammolari va kredit risklari kabi xavf omillari banklarning moliyaviy
barqarorligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar sifatida ko‘rib chiqiladi.
2013-2023-
yillar davomida O‘zbekiston banklari qator muhim o‘zgarishlarni boshdan
kechirdi:
2017-2021-yillar islohotlar valyuta liberallashuvi, banklarning xalqaro bozorga chiqishi
va xususiy sektor ulushining oshishi bilan xarakterli bo’ldi;
COVID-
19 pandemiyasi iqtisodiyotga qattiq zarba bergan bo‘lsa
-da, davlat tomonidan
banklarni qo‘llab
-quvvatlash choralari risklarni yumshatdi;
Elektron to‘lov tizimlari va fintech kompaniyalari bilan hamkorlik banklarning moliyaviy
xizmatlarini kengaytirdi.
Mazkur tadqiqotning asosiy maqsadi
–
2013-2023-
yillar davomida O‘zbekiston
banklarida kuzatilgan kredit va likvidlik risklarini tahlil qilish va ularning moliyaviy
barqarorlikka ta’sirini baholash. Tadqiqot natijalari nafaqat banklarning risklarni boshqarish
strategiyalarini aniqlashga yordam beradi, balki moliyaviy barqarorlikni ta'minlashda samarali
yechimlar taklif etadi.
Adabiyotlar sharhi.
O‘zbekiston bank sektorida 2017
-yildan boshlangan islohotlar moliyaviy barqarorlikni
oshirishga katta ta’sir ko‘rsatdi. Jahon Banki (2020) hisobotida ta’kidlanganidek, valyuta
liberallashuvi va xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik bank aktivlari hajmining
o‘sishiga olib keldi.
Shu bilan birga, ushbu islohotlar risk boshqaruvi strategiyalarini yangilash
zaruratini tug‘dirdi.
Imbierowicz va Rauch (2014) tadqiqotida kredit risklari banklarning defolt xavfini
sezilarli darajada oshirishi ko‘rsatilgan. O‘zbekistondagi banklar faoliyatiga oid tadqiqotlarda
muammoli kreditlar ulushining oshishi moliyaviy ko‘rsatkichlarga salbiy ta’sir ko‘rsatgani
ta’kidlangan
.
Ghenimi, Chaibi va Omri (2017) o‘z tadqiqotida likvidlik risklarining barqarorlikka ijobiy
ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlaydi, chunki likvid aktivlar banklarning inqirozga qarshi chidamliligini
oshiradi. O‘zbekiston bo‘yicha esa pandemiya davrida likvidlikni
ng pasayishi (9.4%, 2020)
bank tizimida inqiroz xavfini kuchaytirgan.
OECD (2021) hisobotida raqamli texnologiyalarning bank tizimiga joriy etilishi
banklarning moliyaviy ko‘rsatkichlarini yaxshilashi va operatsion risklarni kamaytirishi
ta’kidlangan. O‘zbekistonda elektron to‘lov tizimlarining keng joriy etilishi (2020
-yildan
boshlab) banklar likvidlik riskini pasaytirishga yordam berdi.
COVID-
19 pandemiyasi davrida kredit risklari keskin ortdi. IMF (2020) hisobotiga ko‘ra,
pandemiya davrida banklarning kredit xavfini boshqarish qobiliyati zaiflashgan bo‘lsa
-da,
hukumat tomonidan qo‘llab
-quvvatlov dasturlari vaziyatni yumshatishga yordam berdi.
O‘zbekistonda esa davlat tomonidan 2020
-2021 yillarda ajratilgan subsidiya va likvidlik
injeksiyalari banklarning barqarorligini tiklashga yordam berdi.
Mintaqaviy tadqiqotlarda, jumladan, Berger va Bouwman (2009) tadqiqotida, yuqori
likvidlik va kuchli kapital talablarining bank barqarorligini ta’minlashdagi ahamiyati
ta’kidlangan. O‘zbekistonda 2023
-yilga kelib kapitalning jami aktivlarga nisbati oshishi
(14.5%) banklarning defolt xavfini kamaytirgan.
www.e-itt.uz
I SON. 2025
229
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu tadqiqotning samaradorligini ta’minlash maqsadida
Z-score usulidan foydalanildi.
Z-score
–
bankning barqarorlik ko‘rsatkichi bo‘lib, aktivlarning o‘rtacha rentabelligi (ROA),
kapital ulushi (CAR), va aktivlar rentabelligi o‘zgaruvchanligini hisobga oladi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Likvidlilik tavakkalchiligini hisoblash, mezonlar va monitoring boʻyicha х
alqaro
standartlari (Basel III)ga ko’ra, yanada barqaror bank tizimini shakllantirish maqsadida bank
kapitali va likvidligini boshqarish boʻyicha хalqaro me’yorlarni takomillashtirish, shuningdek
bank sektorining moliyaviy va iqtisodiy inqirozlar oqibatlarini bartaraf etish qobiliyatini
ya
х
shilash, pirovardida bunday muammolarni iqtisodiyotning moliyaviy sektoridan real
sektoriga oʻtish tavakkalchiligini kamaytirish maqsadida quyidagi yo’nalishlar belgilangan:
kapitalni isloh qilish (shu jumladan, kapitalning sifat va miqdori, barcha
tavakkalchiliklarni inobatga olish, qarz yuki koeffitsiyentini, konservatsiya va kontrsiklik bufer
kapitali tushunchalarini joriy etish);
likvidlilikni isloh qilish (qisqa (LCR) va uzoq (NSFR) muddatli);
moliyaviy tizimni barqarorligini takomillashtirishga qaratilgan boshqa elementlar [8].
Shu jumladan, kredit risklari bankning qarz oluvchilar o‘z majburiyatlarini bajarmaslik
xavfi bilan bog‘liq. Bu ko‘rsatkich asosan muammoli kreditlarning jami kreditlarga nisbati
sifatida o‘lchanadi.
Kredit risklarining ortishi bankning foydalilik darajasiga va moliyaviy barqarorlikka
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Kredit risklarining tahlili bank uchun muammoli mijozlarni aniqlash va
qarz portfelini diversifikatsiya qilish strategiyalarini ishlab chiqishga yordam beradi. Yuqori
kredit risklari bankni kapitalni oshirishga va defolt xavfini kamaytirishga majbur qiladi.
Likvidlik risklari bankning qisqa muddatli majburiyatlarni o‘z vaqtida bajarish
qobiliyatining yetishmovchiligi bilan bog‘liq. Likvidlik yetishmovchiligi bankni qisqa muddatli
qarz olishga majbur qiladi, bu esa operatsion xarajatlarni oshiradi. Yuqori likvidlik aktivlariga
ega bo‘lish bankning inqiroz davrida barqarorligini ta’minlaydi. Likvidlik risklarini tahlil qilish
bankning moliyaviy resurslarini samarali boshqarishga yordam beradi va defolt xavfini
kamaytiradi.
2013-2023-
yillar oralig‘ida olingan ma’lumotlar asosida
Z-score orqali barqarorlik tahlil
qilindi. Z-score tahlili statistik tahlil metodlaridan biridir va ma'lumotlarning o'rtacha
qiymatdan qanchalik uzoqligini standart og'ish birligi bilan o'lchashga yordam beradi. Bu usul
ko'pincha statistik tekshiruvlarda, normal taqsimotlarni baholashda va anomal qiymatlarni
aniqlashda qo'llaniladi.
Quyidagi jadvalda asosiy ko‘rsatkichlar keltirilgan:
1-jadval
Kredit risklari, likvidlik risklari va Z-score tahlili
Yil
Kredit Risk (%)
Likvidlik Risk (%)
Z-score
2013
4.2
15.6
2.5
2016
5.8
12.8
2.7
2019
6.5
10.9
3.1
2020
8.3
9.4
2.3
2023
5.1
13.7
3.4
Manba:
muallif hisob-kitoblari asosida tayyorlandi.
www.e-itt.uz
I SON. 2025
230
Z-score juda yuqori yoki juda past qiymatlarda bo'lsa (
∣
Z
∣
>3), bu anomal deb qaralishi
mumkin.
2013-2023-
yillarda O‘zbekiston banklari faoliyatida kredit va likvidlik risklari o‘rtasidagi
munosabat tahlil
qilindi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki:
Kredit risklarining oshishi (muammoli kreditlarning jami kreditlarga nisbati) banklarning
daromad ko‘rsatkichlarini pasaytirib, defolt xavfini opandemiya sharoitida iqtisodiy pasayish
va mijozlarning qarzlarini qaytarishda qiyinchiliklar bilan bog‘liq edi.
Likvid aktivlar ulushining oshishi (2019-yilda 10,9
%) banklarning o‘z majburiyatlarini
bajarish imkoniyatini oshirdi va barqarorlikni mustahkamladi. Shu bilan birga, 2020-yilda
likvidlik pasayishi banklar faoliyatida qiyinchiliklarni keltirib chiqardi.
2-jadval
Z-score komponentlari tahlili
Yil
ROA (%)
CAR (%)
ROA
o'zgaruvchanligi
(%)
2013
1.5
11.7
0.8
2016
1.7
12.9
0.7
2019
1.8
13.8
0.6
2020
1.2
12.1
1.0
2023
2.0
14.5
0.5
Manba:
muallif hisob-kitoblari asosida tayyorlandi.
Tadqiqot davomida bank barqarorligi Z-score
ko‘rsatkichi orqali tahlil qilindi.
Z-score
kredit va likvidlik risklarining birgalikdagi ta’sirini aniqlashda muhim ko‘rsatkich bo‘lib, u
banklarning defolt xavfidan qanchalik uzoqligini o‘lchaydi. Yuqori
Z-score yuqori barqarorlikni
bildiradi. Bankning moliyaviy chidamliligini baholashga yordam beradi, ayniqsa, inqiroz
sharoitida. Z-score
orqali kredit va likvidlik risklarining birgalikdagi ta’siri o‘lchanadi.
Banklar barqarorlik ko‘rsatkichlari islohotlar va iqtisodiy o‘sish hisobiga yaxshilangan.
Pandemiya davrida kredit risklarining o‘sishi va likvidlikning pasayishi barqarorlik
ko‘rsatkichlarini salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Davlat tomonidan amalga oshirilgan isl
ohotlar va
xususiy banklar ulushining oshishi natijasida Z-score eng yuqori darajaga yetdi (3.4).
2020-yilda COVID-19 pandemiyasi sababli banklar kredit va likvidlik risklariga sezilarli
darajada duch keldi:
Korxonalar va jismoniy shaxslar tomonidan kreditlarni qaytarishdagi qiyinchiliklar
natijasida muammoli kreditlar ulushi 8.3% ga yetdi.
Banklar o‘z majburiyatlarini qoplash uchun zaxiralarini sarflashga majbur bo‘ldi, natijada
likvidlik risklari oshdi.
Pandemiya sharoitida hukumat tomonidan likvidlikni qo‘llab
-quvvatlash uchun
subsidiyalar ajratildi. Bu chora-tadbirlar bank tizimidagi umumiy barqarorlikni tiklashga
yordam berdi.
2017-yildan boshlangan islohotlar doirasida banklar sektorida xususiy sektor ulushining
oshishi sezilarli o‘zgarishlarga olib keldi:
Davlat ulushi mavjud eng yirik top-
5 banklarning (O’zmilliy bank, Sanoatqurilishbank,
Asaka bank, Ipoteka bank, Agrobank) bank tizimi aktivlaridagi ulushi 70.9%dan 60.5%gacha
kamaydi. Davlat ulushi mavjud boshqa banklar ulushi 11%dan 18%gacha oshgan bo’lsa
,
xususiy banklar ulushi 18.1%dan 21.5%gacha ko’paydi. 2025 yilda esa, bank tizimi
aktivlarining umumiy hajmida davlat ulushi bo‘lmagan banklar aktivlari ulushini 60%gacha
oshirish rejalashtirilgan.
Mazkur davrda bank tizimiga Tenge bank, TBC bank, Anor bank, Uzum (Apelsin) bank va
Poytaxt bank kirib keldi. Ushbu banklarning jami aktivlardagi ulushi 1.8%ga yetdi.
Moliyaviy ko‘rsatkichlar bo‘yicha quyidagi kuzatishlar aniqlandi:
www.e-itt.uz
I SON. 2025
231
Aktivlar rentabelligi pandemiya davrida pasayib, 2023-yilga kelib qayta tiklandi.
Banklarning kapital ulushi barqarorlikni ta’minlash uchun oshirildi va bu barqarorlikni
mustahkamladi.
Xulosa va takliflar.
Mazkur tadqiqot 2013-2023-
yillar davomida O‘zbekiston banklarining kredit va likvidlik
risklariga ta’sirini tahlil qilishga bag‘ishlandi. Olingan natijalar asosida quyidagi xulosalar
chiqarildi:
Kredit xavfi darajasining oshishi banklarning moliyaviy barqarorligini pasaytiruvchi
asosiy omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Bu, ayniqsa, pandemiya yillarida yaqqol kuzatildi.
Likvid aktivlar ulushi yuqori bo‘lgan banklar inqiroz sharoitida barqarorroq bo‘lishgan.
2023-yilga kelib likvidlik darajasi qayta tiklandi.
Kapital yetarliligini oshirish, davlat qo‘llab
-quvvatlov choralari va xususiy sektorning
ulushi ortishi banklarning barqarorlik darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
COVID-19 pandemiyasi davrida kredit risklari keskin oshib, bank tizimida muammoli
aktivlar ulushining ko‘payishiga olib keldi.
Mazkur natijalar shuni ko‘rsatadiki, banklarning risklarni boshqarish tizimini yanada
kuchaytirish zarurati mavjud.
Tadqiqot davomida quyidagi takliflar shakllantirildi:
Kredit risklarini kamaytirish maqsadida qarz oluvchilarning kreditga layoqatlilik
darajasini baholash tizimini takomillashtirish.
Likvidlik risklarini boshqarishda yuqori likvid aktivlarga bo‘lgan talablarni oshirish va
stress-
testlarni muntazam o‘tkazish.
Basel III standartlariga mos ravishda minimal kapital talablarini oshirish.
Davlat va xususiy investitsiyalarni jalb qilish orqali bank kapitalini ko‘paytirish.
Xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlikni kengaytirish orqali innovatsion moliyaviy
mahsulotlar va xizmatlarni joriy qilish.
Davlatning moliyaviy tizimni qo‘llab
-quvvatlash dasturlarini yanada kengaytirish.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference
:
Altman, E. I., & Hotchkiss, E. (2006). Corporate Financial Distress and Bankruptcy: Predict
and Avoid Bankruptcy, Analyze and Invest in Distressed Debt. Wiley Finance Series.
Berger, A. N., & Bouwman, C. H. S. (2009). Bank Liquidity Creation and Financial Crises.
Review of Financial Studies, 22(9), 3779
–
3837. DOI: 10.1093/rfs/hhn104
Ghenimi, A., Chaibi, H., & Omri, M. A. (2017). Liquidity Risk and Bank Stability: A Comparative
Study Between MENA and OECD Countries. Research in International Business and Finance, 40,
435
–
447. DOI: 10.1016/j.ribaf.2017.04.002
Imbierowicz, B., & Rauch, C. (2014). The Relationship Between Liquidity Risk and Credit Risk
in Banks. Journal of Banking & Finance, 40, 242
–
256. DOI: 10.1016/j.jbankfin.2013.11.030
Norma.uz Informatsionno-
pravovoy portal. (2016). Oʻzbekiston tijorat banklarida bank
nazoratining
хalqaro
standartlarini
qoʻllash
amaliyoti.
[online]
Available
at:
https://www.norma.uz/oz/bizning_sharhlar/uzbekiston_tijorat_banklarida_bank_nazoratining
halqaro_standartlarini_qullash_amalieti
Vazquez, F., & Federico, P. (2015). Bank Funding Structures and Risk: Evidence from the
Global Financial Crisis. (2015) Journal of Banking & Finance, 61, 1
–
14. DOI: 10.1016/j.jbankfin.
2015.07.013
