www.e-itt.uz
I SON. 2025
222
AHOLINI QIYNAYOTGAN KREDIT FOIZLARI
DSc
Murodova Dilnoza Choriyevna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0000-0002-3613-9392
Annotatsiya.
Maqolada Oʻzbekiston Respublikasi
tijorat banklari tomonidan taqdim
qilinayotgan kreditlar va ularning foizlari shu bilan birga aholining daromadi, undagi
muammolar va holatlar keltirilgan. Kreditga oid qonun hujjatlari va amaldagi mazmun-mohiyati
ochib berilgan.
Kalit soʻzlar
:
markaziy bank, tijorat banklari, kredit,
inflyatsiya, YaIM, qayta moliyalash
stavkasi, milliy valyuta, pul massasi, depozit.
СТАВКИ ПО КРЕДИТАМ, КОТОРЫЕ НАНОСЯТ ВРЕД НАСЕЛЕНИЮ
DSc
Муродова Дилноза Чориевна
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация
.
В
статье рассматриваются
кредиты, предоставляемые
коммерческими банками Республики Узбекистан, и их процентные ставки, а также
доходы населения, представлены проблемы и ситуации в связи с этим. Разъясняется
суть правовых документов, связанных с кредитованием, и их современное содержание.
Ключевые слова:
центральный банк, коммерческие банки, кредит, инфляция, ВВП,
ставка рефинансирования, национальная валюта, денежная масса, депозит
.
CREDIT INTEREST RATES THAT ARE HARMING THE POPULATION
DSc
Murodova Dilnoza Chorievna
Tashkent State University of Economics
Abstract.
The article presents the problems and situations in which loans and their interest
rates are provided by commercial banks of the Republic of Uzbekistan, as well as the income of the
population. The essence of the current legal acts on loans and the current content is revealed.
Keywords:
central bank, commercial banks, credit, inflation, GDP, refinancing rate, national
currency, money supply, deposit.
UOʻK:
336.722.117.7
222-226
www.e-itt.uz
I SON. 2025
223
Kirish.
Jahon Bankining 2022-yilgi hisobotida global iqtisodiyot va rivojlanayotgan
mamlakatlardagi kredit foizlari, pul siyosati va o'sish prognozlari haqida batafsil ma'lumotlar
keltirilgan. Bu hisobotda, shuningdek, inflyatsiya va kredit stavkalarining o'zgarishi iqtisodiy
o'sish va barqarorlikka qanday ta'sir ko'rsatishi haqida tahlillar mavjud bo’lib bunga ko’ra,
Oʻzbekistonda banklar faoliyatini tartibga solish orqali bank tizimi samaradorligini
oshirish, bank
xizmati koʻrsatishni modernizasiya qilish, banklarning samarali infratuzilmasini
yaratish hamda prudensial nazoratning samarali mexanizmlarini qoʻllashga katta e'tibor
qaratilmoqda. 2020-
2025 yillarga moʻljallangan Oʻzbekiston Respublikasining bank tizimin
i
isloh qilish strategiyasida «...tijorat banklarining kredit portfelini va ular faoliyatidagi risklarni
boshqarish sifatini yaxshilash, davlat ulushi mavjud tijorat banklarini kompleks transformasiya
qilish, bank ishining zamonaviy standartlarini, axborot texnologiyalari va dasturiy
mahsulotlarni joriy etish» (
Фармон
, 2020) kabi ustuvor vazifalar belgilab berilgan. Mazkur
vazifalar ijrosini ta'minlashda tijorat banklari faoliyatini tartibga solish amaliyotini
takomillashtirish, banklarda regulyativ kapitalning passivlar hajmidagi salmogʻini oshirish,
kreditlardan koʻriladigan zararlarni qoplashga moʻljallangan zaxira ajratmalarining darajasi
xalqaro bank amaliyotida umume'tirof etilgan me'yoriy darajada saqlash yuzasidan taklif va
tavsiyalar ishlab chiqish zarurligini belgilaydi.
Adabiyotlar sharhi.
John Maynard Keynes (1936) "Pul va ish haqi" kabi asarlarida kredit foizlari va
iqtisodiyotning o'zaro aloqalarini tahlil qilgan. U kredit foizlarining iqtisodiy faoliyatga ta'siri
haqida quyidagicha fikr bildirgan:
-Foiz stavkalarining past bo'lishi iqtisodiy faoliyatni rag'batlantiradi, chunki past foizlar
biznesga investitsiya qilishni, shuningdek, iste'molni oshirishni rag'batlantiradi. Shunday qilib,
kreditning arzonligi iqtisodiy o'sishni qo'llab-quvvatlaydi.
-Biroq, foiz stavkalari yuqori bo'lsa, bu kredit olishni qiyinlashtiradi va iqtisodiy faollikni
kamaytiradi.
Milton Friedman (1963) monetarizmning asoschisi, kredit foizlariga ta'sir qiluvchi
omillarga diqqatni qaratgan. Uning fikriga ko'ra:
-Pul ta'minoti va inflyatsiya: Monetaristlar nazarida kredit foizlari asosida pul ta'minoti
yotadi. Agar markaziy bank pul massasi orttirsa, bu inflyatsiyani oshiradi, natijada kredit
foizlari yuqori bo'ladi.
-Soliq siyosati: Agar davlat yuqori soliqlarni o'rnatgan bo'lsa, bu iqtisodiyotdagi foiz
stavkalarini oshirishi mumkin, chunki davlat qarzlarini qoplash uchun ko'proq pul kerak
bo'ladi.
Robert Shiller Nobel mukofoti laureati (2003) iqtisodiy shaffoflik va psixologiya
o'rtasidagi aloqani tadqiqot qilgan. U kredit foizlari bilan bog'liq bo'lgan psixologik va xulq-
atvoriy omillarga e'tibor qaratadi. Shillerning fikriga ko'ra:
-Kredit foizlari ko'pincha investorlarning va iste'molchilarning iqtisodiy kutishlariga
asoslanadi. Agar odamlar kelajakda iqtisodiy o'sishni kutsa, ular kredit olishni ko'paytiradilar,
bu esa foiz stavkalarini pasaytiradi.
-Biroq, iqtisodiy beqarorlik yoki "balon" hodisalari (masalan, uy-joy narxlarining o'sishi)
kredit foizlarining keskin o'zgarishlariga olib kelishi mumkin.
Thomas Piketty (
2013) “Capital in the Twenty
-
First Century” asarida boylik va daromad
taqsimoti haqida gapirgan. U kredit foizlari va ularning ijtimoiy tengsizlikka ta'sirini tahlil
qiladi:
-Kredit foizlari va tengsizlik: Piketty kredit foizlarining yuqoriligi yuqori daromadli
qatlam uchun foydali bo'lib, boylikning yanada konsentratsiyasiga olib kelishini ta'kidlaydi.
Kam daromadli odamlarga kredit olishning qiyinligi esa ijtimoiy tengsizlikni kuchaytiradi.
www.e-itt.uz
I SON. 2025
224
Joseph Stiglitz. (1986) Nobel mukofoti laureati, ma'lumki, "informatsion asimetriya"
nazariyasini ishlab chiqqan. Uning fikriga ko'ra:
-Kredit foizlari bozordagi asimmetrik ma'lumotlar tufayli shakllanadi. Banklar va qarz
oluvchilar o'rtasidagi ma'lumotlar notengligi foiz stavkalariga ta'sir qiladi. Masalan, banklar
qarz oluvchining to'lov qobiliyatini to'liq bilmasligi mumkin, shuning uchun ular yuqori foiz
stavkalarini qo'yishadi.
Mohammad Reza Hashem (2020)
–
Rivojlanayotgan mamlakatlardagi kredit foizlarining
iqtisodiy o'sish va barqarorlikka ta'sirini tahlil qiladi. U, shuningdek, yuqori foiz stavkalarining
biznes va investitsiyalarga bo'lgan salbiy ta'sirini ko'rsatadi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Kredit foizlari odatda iqtisodiy holat, bank siyosati va pul-moliya tizimiga bog'liq ravishda
o'zgarib turadi.
Aholi uchun yuqori kredit foizlari quyidagi omillarga bog'liq bo'lishi mumkin:
1.Markaziy bankning asosiy stavkasi: Agar Markaziy bank yuqori stavkada pul siyosatini
amalga oshirsa, bu tijorat banklarining kredit foizlarini ham oshirishi mumkin. Bu holat, odatda,
inflyatsiyani nazorat qilish uchun amalga oshiriladi.
2.Inflyatsiya: Inflyatsiya darajasi yuqori bo'lsa, banklar o'zlarining xarajatlarini qoplash
va foyda olish uchun yuqori foiz stavkalarini belgilaydi.
3.Iqtisodiy noaniqliklar: Iqtisodiyotning turg'unsizligi, masalan, siyosiy yoki moliyaviy
beqarorlik, kreditlar bo'yicha yuqori foizlar kiritilishiga olib kelishi mumkin. Banklar
o'zlarining xavfini kamaytirish uchun yuqori foizlarni talab qiladilar.
4.Xarajatlar va xavflar: Tijorat banklari, qarz oluvchining moliyaviy holati va kreditning
qaytirilishiga bo'lgan xavfga qarab foiz stavkalarini belgilashadi. Yuksak xavfli kreditlar
(masalan, kichik biznes yoki shaxsiy qarzlar) uchun foizlar yuqori bo'lishi mumkin.
1-jadval
Oʻzbekiston Respublikasida monetizasiya darajasi, inflyasiya va
YaIMning oʻsish sur'ati(cbu.uz)
Koʻrsatkichlar
2019
2020
2021
2022
2023
Iqtisodiyotni
pul
mablagʻlari
bilan
ta'minlanganlik darajasi, %
17,8
17,8
19,1
21,2
17,8
Inflyasiya darajasi, %
15,2
11,1
10,0
12,3
8,8
YaIMning oʻsish sur'ati, %
6,0
2,0
7,4
5,7
6,2
Manba:
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining statistik ma'lumotlari.
1-
jadval ma'lumotlaridan koʻrinadiki, Oʻzbekiston iqtisodiyotining pul mablagʻlari bilan
ta'minlanganlik darajasi 2022 yilda 2018 yilga nisbatan sezilarli darajada oshgan. Ammo, tahlil
qilingan davr mobaynida mamlakat iqtisodiyotining pul mablagʻlari bilan ta'minlanganligi past
darajada qolgan.
Respublikamizda inflyasiya darajasi 2019-2021 yillarda pasayish tendensiyasiga ega
boʻlgan, ammo, 2022 yilda 2021 yilga nisbatan sezilarli darajada oshgan. YaIMning oʻsish
sur'ati 2021 yilda 2019 yilga nisbatan sezilarli darajada oshgan. Lekin, 2022 yilda pasiyib 2023
shgan bunga sabab inflyasiyani oshganligidir.
2-
jadval ma'lumotlaridan koʻrinadiki, 2018
-2022 yillarda respublikamizda inflyasiya
darajasini yuqori boʻlganligi Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasini yuqori darajada
saqlanib qolishiga sabab boʻlgan. Bu esa, oʻz navbatida, tijorat banklarining mi
lliy valyutada
berilgan kreditlarining foiz stavkalarini yuqori boʻlishiga olib kelgan.
www.e-itt.uz
I SON. 2025
225
2-jadval
Oʻzbekiston Respublikasida inflyasiyaning yillik darajasi, Markaziy bank qayta
moliyalash stavkasining yillik darajasi va tijorat banklarining milliy valyutada berilgan
kreditlarining oʻratcha yillik foiz stavkasi, foizda(cbu,uz)
Koʻrsatkichlar
2019
2020
2021
2022
2023
2024
Inflyasiya darajasi
15,1
11,1
10,0
12,3
8,8
9,8
Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi
16,0
14,0
14,0
15,0
14
13,5
Tijorat banklari kreditlarining foiz stavkasi
24,2
22,3
20,8
21,9
23,1
23,7
Manba:
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining statistik ma'lumotlari.
Oʻz navbatida, tijorat banklari kreditlarining foiz stavkalarini yuqori ekanligi
kompaniyalar va firmalarning tijorat banklari kreditlaridan foydalanish imkoniyatlarini
kengaytirishga toʻsqinlik qiladi. Shunisi ahamiyatliki, transaksion depozitlar tijorat
banklari
uchun resurs manbai hisoblanmaydi, muddatli va jamgʻarma depozitlar tijorat banklarining
aktiv operasiyalarini moliyalashtirishning barqaror manbai hisoblanadi.
Buning ustiga, Oʻzbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati toʻgʻrisida”gi
qonuniga muvofiq, faqat tijorat banklari depozitlar jalb qilish huquqiga ega
(2019).
3-jadval
Oʻzbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan milliy va xorijiy valyutada
berilgan kreditlarning oʻrtacha yillik foiz stavkasi,
foizda(cbu,uz)
Koʻrsatkichlar
2019
2020
2021
2022
2023
2024
Milliy valyutadagi kreditlarning oʻrtacha yillik
foiz stavkasi
23,7
22,3
20,8
21,9
23,1
23,7
Chet el valyutasidagi kreditlarning oʻrtacha
yillik foiz stavkasi
7,1
6,9
6,7
6,7
8,8
9,7
Manba:
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining statistik ma'lumotlari.
3-
jadvalda keltirilgan ma'lumotlardan yaqqol koʻrinadiki, Oʻzbekiston Respublikasi
tijorat banklari tomonidan milliy valyutada berilgan kreditlarning oʻrtacha yillik foiz
stavkasi
2022-
2024 yillarda oshish tendensiyasiga ega boʻlgan. Biroq, ushbu foiz stavkalarining darajasi
2021 yilda pasayish tendensiyasiga ega boʻlgan. Bu esa, mazkur davrda inflyasiya darajasini va
Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasini pasayganligi bilan izohlanadi.Respublikamiz
tijorat banklari tomonidan chet el valyutasida berilgan kreditlarning oʻrtacha yillik foiz stavkasi
2020-
2022 yillarda pasayish tendensiyasiga ega boʻlgan. Bu esa, tijorat banklarining investision
jozibadorligini ta'minlash nuqtai-nazaridan ijobiy holat hisoblanadi.Ammo 2023-2024 yillarga
kelib yana ko’tarilgan bu davrda infliyatsiya darajasi oshganligi va muammoliy kreditlarning
qaytmasligi bilan izohlanadi.
Xulosa va takliflar.
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankiga inflyasiya darajasini 2021 yilda 10 foizgacha
pasaytirish hamda 2023 yilda 5 foiz darajadagi doimiy inflyasion maqsadni (target) oʻrnatish
yoʻli bilan 2020 yilning 1 yanvaridan boshlab pul
-kredit siyosati mexanizmlarini bosqichma-
bosqich inflyasion targetlash rejimiga oʻtkazishni ta'minlash vazifasi yuklandi. 2021 yilda
inflyasiya boʻyicha belgilangan maqsadi koʻrsatkichga erishildi, ya'ni inflyasiyaning yillik
darajasi 9,98 foizni tashkil etdi. Ammo, 2022 yilda inf
lyasiya boʻyicha belgilangan maqsadli
koʻrsatkichga erishilmadi. pul
-kredit siyosatining 2022 yil va 2023-2024 yillar davriga
moʻljallangan asosiy yoʻnalishlarida 2022 yil uchun inflyasiyaning yillik darajasini 8
-9 %
www.e-itt.uz
I SON. 2025
226
darajasida boʻlishi prognoz qilingan edi . Biroq, 2022 yilda inflyasiyaning yillik darajasi 12,3
foizni tashkil etdi.
2022-
yilda
respublikamizda
inflyasiya
boʻyicha
maqsadli
koʻrsatkichga
erishilmaganligining asosiy sabablari quyidagilardir:
1. Asosiy oziq-
ovqat va import tovarlari narxlarining yuqori oʻsishi bazaviy inflyasiya
darajasini keskin oshishiga olib keldi. 2022 yilda bazaviy inflyasiya darajasi 13,8 foizni tashkil
etdi.
2. Iqtisodiyotdagi yuqori inflyasion jarayonlar, yoqilgʻi
-energiya resurslari, asosiy oziq-
ovqat mahsulotlari va import xomashyosi narxlarining oshishi 2022 yilda inflyasion
kutilmalarning salbiy boʻlishiga olib keldi.
3. Pul massasining oʻsish sur'atini yuqori boʻldi. 2022 yilda pul massasining yillik oʻsish
sur'ati respublikamizda 30,2 foizni tashkil etdi.
Shuningdek, Pul-kredit siyosatining 2022 yil va 2023-
2024 yillar davriga moʻljallangan
asosiy yoʻnalishlarida asosiy pul
-
kredit operasiyalarini auksionlardan toʻliq qoplanadigan
oʻzgarmas stavkali (“fixed rate full allotment”) operasiyalarga oʻtkazish rejalashtirilgan boʻlib,
bunda joriy depozit auksion
lari oʻrniga cheklanmagan hajmda amalga oshiriladigan muddati
14 kungacha boʻlgan depozit operasiyalariga oʻtilishi pul bozoridagi foiz stavkalarining asosiy
stavkaga nisbatan tebranuvchanligining pasayishiga, asosiy stavka ta'sirining va transmission
mexanizm samaradorligining oshishiga xizmat qiladi, degan xulosa qilingan.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference
:
John Maynard Keynes. (1936)
“The General Theory of Employment, Interest and Money”
.
Joseph Stiglitz . (1986) "The Economics of the Public Sector".
Milliy valyutadagi kreditlarning foiz stavkalari; Chet el valyutasidagi kreditlarning foiz
stavkalari//www.cbu.uz (Oʻzbekiston Respublikasining Markaziy banki).
Milton Friedman. (1963)
“A Monetary History of the United States”
.
Mohammad Reza Hashem. (2020) "The Impact of Interest Rates on Economic Growth in
Developing Countries".
Qonun (2020) Oʻzbekiston Respublikasining qonuni. Banklar va bank faoliyati
toʻgʻrisida//Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi, 06.11.2019 y., 03/19/580/3994
-son;
07.01.2020 y., 03/20/600/0023-son.
Robert J. Shiller. (2003)
“Behavioral Finance and the Economy”
.
Thomas Piketty. (2013) (
Piketty,) “Capital in the Twenty
-
First Century”.
Фармон (2020) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 12 майдаги ПФ
-
5992-
сон «2020
-
2025 йилларга мўлжалланган Ўзбекистон Республикасининг банк
тизимини ислоҳ қилиш стратегияси тўғрисида»ги фармони.
