www.e-itt.uz
I SON. 2025
373
IQTISODIYOTDA TABIIY RESURSLARDAN FOYDALANISHNI BOSHQARISH
YO‘NALISHLARI
Qodirov Abduvoh
id Abdumannof oʻgʻli
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0000-6668-0481
Annotatsiya.
Mazkur maqolada iqtisodiyotda tabiiy resurslardan samarali foydalanish va
ularni boshqarishning asosiy
yoʻnalishlari tahlil qilingan. Ilmiy tahlillar asosida resurslardan
oqilona foydalanishning iqtisodiy va ekologik ahamiyati, shuningdek, xalqaro tajribalardan kelib
chiqqan holda samarali boshqaruv mexanizmlari oʻrganiladi. Amaliyotda resurs tejovchi
texnologiyalarni joriy etish, qayta tiklanadigan energiya manbalarini kengaytirish, ekologik
siyosatni kuchaytirish va xalqaro hamkorlikni rivojlantirish boʻyicha amaliy tavsiyalar berilgan.
Iqtisodiyotda tabiiy resurslardan foydalanishni boshqarishda innovatsion yondashuvlar va davlat
siyosatining ahamiyati ilmiy asosda yoritilgan.
Kalit soʻzlar:
tabiiy resurslar, resurslardan samarali foydalanish, iqtisodiy barqarorlik,
ekologik siyosat, resurs tejovchi texnologiyalar, qayta tiklanadigan energiya, innovatsion
boshqaruv, ekologik barqarorlik, xalqaro hamkorlik, iqtisodiy oʻsish.
НАПРАВЛЕНИЯ УПРАВЛЕНИЯ ИСПОЛЗОВАНИЕМ ПРИРОДНЫХ
РЕСУРСОВ В ЭКОНОМИКЕ
Кадыров Абдувохид Абдуманноф
угли
Ташкентский государственный
экономический университет
Аннотация.
В данной стате анализируются основные направления эффективного
исползования природных ресурсов и управления ими в экономике. На основе научного
анализа изучается экономическая и экологическая важност ратсионалного
исползования ресурсов, а также эффективные
механизмы управления, основанные на
международном опыте. На практике были даны практические рекомендатсии по
внедрению ресурсосберегающих технологий, расширению исползования возобновляемых
источников энергии, укреплению экологической политики и развитию международного
сотрудничества. Важност инновационных подходов и государственной политики в
управлении исползованием природных ресурсов в экономике освещается на научной
основе.
Ключевые слова:
природные ресурсы, эффективное исползование ресурсов,
экономическая устойчивост, экологическая политика, ресурсосберегающие технологии,
возобновляемые источники энергии, инновационный менеджмент, экологическая
устойчивост, международное сотрудничество, экономический рост.
UOʻK:
332.006.027
373-380
www.e-itt.uz
I SON. 2025
374
DIRECTIONS FOR MANAGING THE USE OF NATURAL RESOURCES IN THE ECONOMY
Kadirov Abduvohid
Abdumannof ugli
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article analyzes the main areas of effective use and management of natural
resources in the economy. Based on scientific analysis, the economic and environmental
importance of rational use of resources is studied, as well as effective management mechanisms
based on international experiences. In practice, practical recommendations have been made for
the introduction of resource-saving technologies, the expansion of renewable energy sources, the
strengthening of environmental policies and the development of international cooperation. The
importance of innovative approaches and public policy in the management of the use of natural
resources in the economy is covered on a scientific basis.
Keywords:
natural resources, effective resource use, economic sustainability,
environmental policy, resource-saving technologies, renewable energy, innovation management,
environmental sustainability, international cooperation, economic growth.
Kirish.
Zamonaviy dunyoda iqtisodiy taraqqiyotning barqarorligi va rivojlanish strategiyalari
tabiiy resurslardan oqilona va samarali foydalanishga chambarchas
bog‘liqdir. Tabiiy resurslar
nafaqat sanoat va qishloq xo‘jaligi sohalari uchun asosiy xomashyo manbai, balki ijtimoiy
barqarorlik va ekologik muvozanatni saqlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Shu boisdan,
resurslardan oqilona foydalanish va ularni samarali boshqarish muammolari nafaqat milliy
miqyosda, balki xalqaro miqyosda ham dolzarb masalaga aylangan.
Tabiiy resurslar -
bu yer, suv, minerallar, o‘rmonlar, havo va biologik xilma
-xillik kabi
omillarni o‘z ichiga oladigan, qayta tiklanadigan va tiklanmaydigan manbalar majmuasidir.
Ushbu resurslarning cheklanganligi va qayta tiklanishi uchun zarur bo‘lgan v
aqtning uzoqligi
global miqyosda iqtisodiy siyosatchilarni ulardan oqilona foydalanish strategiyalarini ishlab
chiqishga majbur qilmoqda. Jahon banki va Birlashgan Millatlar Tashkiloti kabi xalqaro
tashkilotlar ushbu masalani hal etish uchun turli dastur va tashabbuslarni ilgari surmoqda.
Bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar o‘z iqtisodiy o‘sishiga erishish maqsadida
tabiiy resurslarga ko‘proq talab qilayotgan bir paytda, rivojlangan mamlakatlar esa
resurslardan samarali foydalanish va ularni tiklash mexanizmlarini joriy etmoqdalar. Bundan
tashqari, global iqlim o‘zgarishi, resurslarning cheklanganligi va atrof
-
muhitga salbiy ta’sir kabi
omillar ham bu sohadagi boshqaruv modellarini qayta ko‘rib chiqish zarurligini taqozo
etmoqda.
Iqtisodiyotda tabiiy resurslarni boshqarish muammosini hal qilish uchun bir qancha
yo‘nalishlar mavjud. Ular qatoriga resurs tejovchi texnologiyalarni joriy etish, qayta
tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish, ekologiyaga zarar yetkazmaydigan ishlab
chiqarish jarayonlarini rivojlantirish va xalqaro hamkorlikni kuchaytirish kabi chora-tadbirlar
kiradi. Shuningdek, mamlakat miqyosida qonunchilik bazasini takomillashtirish va iqtisodiy
rag‘batlantirish choralari ham muhim ahamiyatga ega.
Tabiiy resurslar har bir davlatning iqtisodiy taraqqiyoti va barqaror rivojlanishi uchun
strategik ahamiyatga ega. XXI asrda globallashuv jarayonlari, aholi sonining o‘sishi,
sanoatlashuvning jadallashuvi va texnologiyalarning rivojlanishi tabiiy resurslar
ga bo‘lgan
talabni keskin oshirdi. Bu esa resurslarni oqilona boshqarish masalasini jahon miqyosida
dolzarb muammolardan biriga aylantirdi. Resurslarning cheksiz emasligi, ularning qayta
tiklanish jarayonining uzoq davom etishi va inson faoliyatining atrof-
muhitga bo‘lgan salbiy
ta’siri murakkab ijtimoiy
-iqtisodiy muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Birinchi navbatda, tabiiy resurslarning cheklanganligi muammosi bugungi kunda global
miqyosda katta xavotir uyg‘otmoqda. Jahon banki va Birlashgan Millatlar Tashkiloti
www.e-itt.uz
I SON. 2025
375
ma’lumotlariga ko‘ra, dunyo miqyosida resurslarning iste’moli yil sayin oshib bormoqda,
ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda sanoat ishlab chiqarishi va infratuzilma qurilishi
uchun tabiiy resurslarga bo‘lgan talab keskin o‘sishda davom etmoqda. Agar bu
jarayonni
oqilona boshqarish choralari ko‘rilmasa, yaqin kelajakda resurslar tanqisligi global iqtisodiy
inqirozlarga olib kelishi mumkin.
Ikkinchidan, tabiiy resurslarning noto‘g‘ri boshqarilishi va samarasiz foydalanilishi atrof
-
muhitning ifloslanishiga, biologik xilma-
xillikning kamayishiga va iqlim o‘zgarishiga olib keladi.
Masalan, o‘rmonlarni kesish, mineral resurslarning haddan tashqari iste’moli va suv
resurslaridan samarasiz foydalanish ekologik muvozanatni izdan chiqarmoqda. Bu esa nafaqat
mamlakat ichidagi, balki xalqaro miqyosdagi barqarorlikka ham tahdid soladi.
Uchinchidan, resurslarni boshqarishning samarali strategiyalari milliy iqtisodiyotning
barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tabiiy resurslarni oqilona boshqarish iqtisodiy o‘sishni
ta’minlash, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va iqtisodiyotnin
g raqobatbardoshligini
kuchaytirish imkonini beradi. Bu, ayniqsa, mineral resurslar, neft, gaz va qishloq xo‘jaligi
mahsulotlariga boy mamlakatlar uchun strategik ahamiyatga ega.
To‘rtinchidan, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va boshqarish masalasi barqaror
rivojlanish maqsadlarini amalga oshirishning muhim sharti hisoblanadi. Birlashgan Millatlar
Tashkiloti tomonidan belgilangan Barqaror rivojlanish maqsadlaridan biri - atrof-muhitni
muhofaza qilish va resurslardan samarali foydalanishga erishishdir. Shu boisdan, har bir
mamlakat ushbu maqsadlarga erishish uchun tabiiy resurslarni boshqarish sohasidagi
siyosatini qayta ko‘rib chiqishi va innovatsion yondashuvlarni joriy eti
shi zarur.
Beshinchidan, tabiiy resurslarni boshqarish xalqaro hamkorlik va geosiyosiy
munosabatlarda ham muhim rol o‘ynaydi. Jahon iqtisodiyotida resurslarga boy mamlakatlar
ko‘pincha strategik ahamiyatga ega bo‘lib, ularning resurslardan qanday foydalanishi boshqa
davlatlar uchun ham ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa xalqaro miqyosda tabiiy resurslar bilan bog‘liq
siyosiy va iqtisodiy munosabatlarning murakkablashishiga sabab bo‘ladi.
Iqtisodiyotda tabiiy resurslardan foydalanishni boshqarish nafaqat milliy darajada, balki
global miqyosda ham dolzarb masala hisoblanadi. Tabiiy resurslarning oqilona boshqarilishi
iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, ekologik muvozanatni saqlash va xalqaro barq
arorlikni
mustahkamlash uchun asosiy omillardan biri sifatida qaralishi lozim.
Adabiyotlar sharhi.
Tabiiy resurslardan foydalanish va ularni boshqarish masalasi turli iqtisodiy maktablar
va olimlar tomonidan chuqur o‘rganilgan. Turli ilmiy yondashuvlar nafaqat nazariy, balki
amaliy jihatdan ham ushbu sohadagi muammolarni hal etish uchun muhim asoslarni yaratib
beradi.
Herman Deyli o‘zining
Steady-State Economics
(1996) asarida iqtisodiy o‘sishning cheksiz
bo‘lishi mumkin emasligini va tabiiy resurslarni qayta tiklanish qobiliyatidan ortiq darajada
sarf etish barqaror rivojlanishga to‘sqinlik qilishi mumkinligini ta’kidlaydi. Uning fikricha,
iqtisodiy siyosat resurslar sarfini cheklash va resurs tejovchi texnologiyalarni joriy etish orqali
ekologik barqarorlikni ta’minlashi zarur. Deyli resurslarning haddan tashqari ekspluatatsiya
qilinishi iqtisodiy va ijtimoiy muammolarga olib kelishi mumkinligini ta’kidlaydi.
Elinor Ostrom o‘zining
Governing the Commons
(1990) asarida umumiy resurslardan
samarali foydalanish uchun jamoatchilik asosida tashkil etilgan boshqaruv tizimlari
muhimligini isbotlaydi. U resurslarni boshqarishda markazlashgan boshqaruv yoki bozor
mexanizmlari emas, balki jamoaviy qaror qabul qilish usullari samarali hisoblanishini asoslab
bergan. Ostromning fikricha, jamoatchilik o‘z resurslarini himoya qilishga ko‘proq manfaatdor
va bu institutsional mexanizmlar barqaror boshqaruvning muhim elementlaridir.
Pirs va Tyorner o‘z tadqiqotlarida tabiiy resurslardan oqilona foydalanishda iqtisodiy
qiymatlarni hisobga olish muhimligini ta’kidlaydi. Ularning
Economics of Natural Resources and
the Environment
(1990) asarida ko‘rsatilishicha, resurslardan noto‘g‘ri foydalanish tashqi
www.e-itt.uz
I SON. 2025
376
ta’sirlarni kuchaytiradi va bu holat iqtisodiy samaradorlikni kamaytiradi. Ular resurslarga
qo‘yiladigan narxlarning to‘g‘ri shakllantirilishi va soliq siyosatining samarali bo‘lishi
muhimligini ta’kidlaydi.
Jeffri Saksning
The Age of Sustainable Development
(2015) asarida resurslardan oqilona
foydalanish va ijtimoiy barqarorlik o‘rtasidagi bog‘liqlik o‘rganilgan. Saksning fikricha, ekologik
barqarorlikka erishish uchun davlatlar innovatsion texnologiyalarni joriy etishi va ijtimoiy
tenglikni ta’minlashga alohida e’tibor qaratishi lozim. Shuningdek, u tabiiy resurslarni
boshqarishda global hamkorlik muhimligini ta’kidlaydi.
Robert Solou o‘zining
Intergenerational Equity and Exhaustible Resources
(1974)
maqolasida kelajak avlodlarga tabiiy resurslarni saqlab qolishning ahamiyatini ta’kidlaydi.
U
resurslarning cheklanganligi va ulardan samarali foydalanish masalasida investitsiyaning
ahamiyatini ta’kidlaydi. Solouning nazariyasiga ko‘ra, texnologik rivojlanish va sarmoya
resurslarga bo‘lgan talabni kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi.
Nikolas Sternning
The Economics of Climate Change: The Stern Review
(2007) asarida
resurslardan noto‘g‘ri foydalanishning iqlim o‘zgarishiga ta’siri tahlil qilingan. U o‘z tadqiqotida
iqlim o‘zgarishi iqtisodiyot uchun katta xavf tug‘dirishini va tabiiy resurslarni muhofaza qilish
orqali ekologik barqarorlikni saqlash loz
imligini ta’kidlaydi. Sternning ta’kidlashicha, iqlim
o‘zgarishiga qarshi kurashishda davlatlar tomonidan rag‘batlantiruvchi siyosatlarni joriy etish
muhim hisoblanadi.
O‘zbekistonlik tadqiqotchi Bahodir Sharipov o‘z tadqiqotlarida milliy resurslarni
boshqarishning zamonaviy mexanizmlarini tahlil qilgan. Uning
Tabiiy resurslardan samarali
foydalanishning iqtisodiy mexanizmlari
(2020) maqolasida resurs tejovchi texnologiyalarni
joriy etish, ekologik siyosatni takomillashtirish va innovatsion yondashuvlarni joriy etish taklif
qilingan.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, iqtisodiyotni tuzilmaviy
-
texnologik uyg‘unlashtirish
pirovard mahsulotni o‘stirgan holda, hozirda samarasiz ishlatilayotgan tabiiy resurslarni 20
-
30 %ini tejash imkoniyatini beradi
(Гирусова
, 2017). Mamlakatimizda tabiiy resurslarni
doimiy isrofgarchilik bilan iste’mol qilishni asosan energetikada, qishloq xo‘jaligida resurslar
taqchilligi ko‘rinishini hosil qiladigan juda katta hajmi kuzatiladi.
Lvovich (1995)
juda to‘g‘ri ta’kidlaganidek, “Biz uchun suv resurslari va tabiatning
boshqa komponentlarini “foydalanishdan muhofaza qilish” tamoyili umuman to‘g‘ri
kelmaydigan narsa. Tabiatni muhofaza qilish ishlab chiqarishdan ajralgan qandaydir bir narsa
emas, u texnologiyaning o‘zining asosida yotishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, atrof tabiiy
muhitni muhofazalash
–
takror ishlab chiqarish jarayonining tarkibiy qismidir”.
Tabiatdan foydalanishning iqtisodiy mexanizmi
–
bu boshqarishda tabiatdan
foydalanuvchilarning tabiiy muhit bilan aloqalari, moddiy manfaatdorlikni amalga oshirish
asosida optimallashtirishning iqtisodiy usullari yig‘indisidir
(
Шимова, Соколовский
, 2005).
Iqtisodiy dastaklar ekologik yo‘naltirilgan rivojlantirishni amaliyotga qo‘llashning
muhim vositasidir. Bu yerda tabiatdan foydalanishning samarali iqtisodiy mexanizmini
shakllantirish ustuvor ahamiyatga ega.
Hozirgacha jamiyat oldida xo‘jalik faoliyatini ekotizimni saqlash bilan muvofiqlashtirish
vazifasi bunday keskin turmagan. Faqat XX asrning 20-yillarida rus olimi V.I.Vernadskiy:
“Inson sayyoramizning qiyofasini o‘zgartirayotgan va tabiiy moddalarni biogeo
ximik doiraviy
aylanishi jarayoniga bostirib kirayotgan qudratli geologik kuchga aylanmoqda”, degan.
Biosferada hamma voqelik o‘zaro taqazo qilingani uchun mavjud bo‘lgan aloqalarni buzish
inson uchun halokatli oqibatlar zanjirini keltirib chiqarishi mumkin (
Вернадский
, 1989).
Har bir xo‘jalik bo‘g‘ini jamiyatning yalpi tabiiy resurslarining aniq qismidan
foydalangan holda faoliyat ko‘rsatib, tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish bilan
shug‘ullanadi. Har bir bo‘g‘in bu resurslarni qayta ishlash bo‘yicha o‘z dasturiga hamda
ishlab
chiqarish topshirig‘ini ekologik xavfsiz amalga oshirish uchun o‘zining aniq imkoniyatlariga
ega. Bu degani, hattoki, ishlab chiqarish bir xil tipdagi sharoitda bo‘lsa ham, korxonalar ishlab
www.e-itt.uz
I SON. 2025
377
chiqarishni ekologiyalashtirishni, o‘z imkoniyatlaridan kelib chiqib, turlicha hal qiladilar.
Boshlang‘ich sharoitlari turliligi mintaqa va ijtimoiy
-ekologik manfaatlarni qondirishda ishlab
chiqarish jamoalarining turli darajada qatnashishini taqazo qiladi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Iqtisodiyotda tabiiy resurslardan
foydalanishni boshqarish yo‘nalishlarini qiyosiy
solishtirish, statistik ma’lumotlarni o‘rganish va iqtisodiy jihatdan taqqoslash va tahlil qilish,
mantiqiu fikrlash, ilmiy abstraksiyalash, analiz va sintez, induksiya va deduksiya usullaridan
keng foydalanilgan.
Tahlil va natijalar.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, iqtisodiyotni tuzilmaviy
-
texnologik uyg‘unlashtirish
pirovard mahsulotni o‘stirgan holda, hozirda samarasiz ishlatilayotgan tabiiy resurslarni 20
-30
%ini tejash imkoniyatini beradi. (
Гирусова
, 2017) Mamlakatimizda tabiiy resurslarni doimiy
isrofgarchilik bilan iste’mol qilishni asosan energetikada, qishloq xo‘jaligida resurslar
taqchilligi ko‘rinishini hosil qiladigan juda katta hajmi kuzatiladi.
Rossiya va rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti tabiat sig‘imini (1
- va (2-jadval)lar
bo‘yicha taqqoslash turlicha manzarini ko‘rsatadi.
1-jadval
Dunyo mamlakatlarida tabiat sig‘imi ko‘rsatkichlari
Mamlakat
Energiya sig‘imi;
t.neft-ekv;
1000 AQSh doll
SO
x
ni chiqarish YaIM
1000 AQSh doll.ga kg.
SO
2
chiqarish, YaIM 1000
AQSh dollariga kg.
Yaponiya
0,17
0,3
0,42
Germaniya
0,21
1,1
0,52
Fransiya
0,21
0,9
0,31
Norvegiya
0,22
0.3
0.32
Buyuk Britaniya
0,20
1,8
0,49
O‘zbekiston
0,54
3,1
0,45
AQSh
0,28
2,3
0,73
Rossiya
0,61
6,0
1,54
Ya’ni energiya sig‘imi (t. neft
-ekv; 1000 AQSh dollari), SO
x
ni chiqarish (YaIM 1000 AQSh
doll.ga kg.) va SO
2
chiqarish (YaIM 1000 AQSh doll.ga kg.) ko‘rsatkichlari bo‘yicha tahlil
qilinayotgan mamlakatlar ichida Yaponiya, Fransiya, Norvegiya mos ravishda 0,17; 0,3; 0,42,
0,21; 0,9; 0,31 va 0,22; 0,3; 0,32 ko‘rsatkichlar bilan eng yaxshi, Germaniya, Buyuk Britani
ya va
AQSh mos ravishda 0,21; 1,1; 0,52, 0,20; 1,8; 0,49 va 0,28; 2,3; 0,73 ko‘rsatkichlar bilan o‘rtacha
hamda O‘zbekiston va Rossiya mos ravishda 0,54; 3,1; 0,45 va 0,61; 6,0; 1,54 ko‘rsatkichlar
bilan eng yomon holatlarni ko‘rsatmoqda. Yoki Rossiyada 1
tonna qog‘ozga o‘rmon resurslari
xarajatlari bo‘yicha rivojlangan mamlakatlardan 4
-
6 marta ortiq (“tuzilmaviy ortiqcha iste’mol
(xarajat) qilish 80% ga yaqin”) ekanligini ko‘rsatmoqda
(http://dlib.rsl/01002565000).
2-jadval
1 t qog‘oz va karton ishlab chiqarish uchun ishlatilgan yog‘och hajmi, m
3
/t:
Rossiya
32
AQSh
7
Finlyandiya
5
Shvesiya
6
Keltirilgan ma’lumotlarni shunday talqin qilish mumkinki, piramida asosida tabiatni
ekspluatatsiya qiluvchi tarmoqlar joylashgan bo‘ladi. Bu kichik tuzilmaviy yoki birlamchi
www.e-itt.uz
I SON. 2025
378
iqtisodiyot deb ataluvchi qatlam. Bu yerda iqtisodiyotning to‘rtta sektori mavjud, tog‘
-kon
ishlab chiqarishi, shu jumladan, hamma energoresurslarni qazib oluvchilar, qishloq xo‘jaligi,
o‘rmon sanoati va baliq xo‘jaligi to‘g‘ri kelmoqda
(
Бессонова
, 2016).
Ikkinchi qatlam o‘z ichiga tabiiy tabiiy resurslardan olinadigan xom ashyoni birlamchi
qayta ishlashni ta’minlovchi tarmoqlarni oladi, ya’ni metall ishlab chiqarish, elektr energiyasi
hosil qilish, yog‘ochni qayta ishlash va h.k.lar. Umumiy ko‘rinishda bunga cho‘yan va po‘lat
ishlab chiqaruvchi qora metallurgiyani kiritish mumkin. Agrosanoat majmuasida bu qishloq
xo‘jaligi xom ashyosini qayta ishlovchi sanoat tarmoqlari (konserva, go‘sht, donni qayta
ishlash) kiradi.
Tavsiflanayotgan piramidaning yuqoriroq (uchinchi) qatlamida mahsulotni qayta
ishlashni yanada chuqurlashtirish, kelib chiqishi tabiiy bo‘lgan xom ashyoni ikkilamchi qayta
ishlash amalga oshiriladi.
To‘rtinchi va undan yuqoriroq qatlamlarda –
mashinasozlik, murakkab tovarlar va
xizmatlar ishlab chiqarish joylashadi.
Piramidaning pastki qatlamlarida tabiiy resurslar, xom ashyo va nisbatan past malakaga
ega mehnat ahamiyati yuqori bo‘ladi.
Iqtisodiyot piramidasining asosi qancha tor va yuqorisi keng bo‘lsa, shuncha yaxshi.
Piramida asosi torayib, undan yuqoriga ko‘tarilgan sari kengayishi, yuqori sifatli tovar va
xizmatlar bilan ta’minlanganlikni yaxshilagan holda, iqtisodiyotni ekologiyalas
htirishni
anglatadi.
Milliy iqtisodiyot qudratli asosga ega bo‘lsa, bunday iqtisodiyotni industrial tuzilma deb
ataladi. Aksincha, yuqori qatlamlar ustun darajada rivojlangan va nisbatan katta bo‘lmagan
asosga ega bo‘lsa, bunday iqtisodiyotni postindustrial deb ataladi.
Tabiiy resurslardan samarali foydalanish va ularni boshqarish masalasi jahon
hamjamiyati uchun dolzarb ahamiyatga ega. Zamonaviy iqtisodiyotda resurslarning
cheklanganligi va ularga bo‘lgan talabning ortishi tufayli, ulardan oqilona foydalanish
strategiyal
arini ishlab chiqish zaruriyati paydo bo‘ldi. Quyida ushbu masala bo‘yicha tahlillar,
statistik ma’lumotlar va amaliy tavsiyalar keltiriladi.
1. Tabiiy resurslardan foydalanishning jahon miqyosidagi holati.
Jahon banki
ma’lumotlariga ko‘ra, so‘nggi o‘n yilliklarda tabiiy resurslardan foydalanish sezilarli darajada
oshgan. Masalan, 2000 yildan 2020 yilgacha dunyo bo‘yicha mineral resurslar iste’moli 53% ga,
energiya resurslari iste’moli esa 45% ga oshgan. Bu o‘sish sanoatlashuv, aholi sonining
ko‘payishi va shaharlashuv jarayonlari bilan bog‘liq.
2. Tabiiy resurslardan foydalanishning iqtisodiy va ekologik ta’siri
.
Tabiiy
resurslarning haddan tashqari iste’moli iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin,
ammo bu holat atrof-
muhitga salbiy ta’sir etishi mumkin. Masalan, o‘rmonlarni kesish
natijasida biologik xilma-
xillik kamayishi va iqlim o‘zgarishiga olib kelishi mumkin.
Shuningdek, mineral resurslarning haddan tashqari qazib olinishi yer osti suvlarining
ifloslanishi va tuproqning degradatsiyasiga sabab bo‘ladi.
3. Tabiiy resurslardan samarali foydalanish bo‘yicha amaliy tavsiyalar
.
Tabiiy
resurslardan oqilona foydalanish va ularni samarali boshqarish uchun quyidagi chora-
tadbirlarni amalga oshirish tavsiya etiladi:
o
Qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish:
quyosh,
shamol va gidroenergiya kabi manbalardan foydalanishni rag‘batlantirish; davlat tomonidan
qayta tiklanadigan energiya loyihalariga investitsiyalarni oshirish.
o
Resurs tejovchi texnologiyalarni joriy etish:
ishlab chiqarish jarayonlarida energiya
va xomashyo sarfini kamaytirishga qaratilgan innovatsion texnologiyalarni tatbiq etish;
chiqindilarni qayta ishlash va ulardan ikkinchi darajali xomashyo sifatida foydalanishni
rag‘batlantirish.
www.e-itt.uz
I SON. 2025
379
o
Ekologik soliqlar va rag‘batlantiruvchi choralar:
atrof-muhitga zarar yetkazuvchi
faoliyat turlariga soliqlarni joriy etish; ekologik toza texnologiyalarni joriy etgan korxonalarga
soliq imtiyozlari berish.
o
Milliy va xalqaro hamkorlikni kuchaytirish:
tabiiy resurslarni boshqarish bo‘yicha
xalqaro tajriba almashinuvini yo‘lga qo‘yish; transchegaraviy resurslardan foydalanishda
qo‘shni davlatlar bilan hamkorlik qilish.
o
Aholining ekologik ongini oshirish:
maktab va oliy o‘quv yurtlarida ekologik ta’limni
kuchaytirish; ommaviy axborot vositalari orqali ekologik madaniyatni targ‘ib qilish.
Xulosa va takliflar
.
Tabiiy resurslardan samarali foydalanish va ularni boshqarish masalasi zamonaviy
iqtisodiyotda eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Inson faoliyati natijasida
resurslarga bo‘lgan talab keskin oshgani, ularning qayta tiklanish qobiliyatiga bosim
o‘tkazmoqda. Bu holat nafaqat iqtisodiy muammolarni keltirib chiqaradi, balk
i ekologik
muvozanatning buzilishiga ham olib keladi. Shuning uchun tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish masalasi nafaqat milliy siyosatda, balki xalqaro munosabatlarda ham muhim
ahamiyatga ega.
Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, resurslarni boshqarishda bir necha strategik yo‘nalishlar
ustuvor ahamiyat kasb etadi:
1.
Texnologik innovatsiyalar
–
resurs tejovchi va ekologik toza texnologiyalarning joriy
qilinishi resurs sarfini kamaytiradi va ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
2.
Qayta tiklanadigan energiya manbalari
–
quyosh, shamol va gidroenergiya kabi
manbalardan foydalanish tabiiy resurslarga bo‘lgan bosimni kamaytiradi va atrof
-muhitga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
3.
Huquqiy va iqtisodiy instrumentlar
–
soliqlar, ekologik to‘lovlar va rag‘batlantiruvchi
choralar resurslardan samarali foydalanishga turtki beradi.
Herman Deyli va Robert Solouning nazariyalariga ko‘ra, iqtisodiy o‘sish va barqaror
rivojlanish o‘rtasida muvozanatni saqlash resurslarni oqilona boshqarish orqali amalga
oshirilishi mumkin. Ularning tahlillari inson kapitali va texnologik rivojlanish tabiiy resurslarga
bo‘lgan talabni kamaytirishga yordam beradi, degan fikrni ilgari suradi.
Elinor Ostromning tahlillariga ko‘ra, umumiy resurslarni boshqarishda jamoatchilik
ishtirokini kuchaytirish va institutsional mexanizmlarni rivojlantirish samarali boshqaruvni
ta’minlaydi. Uning tahlillari shuni ko‘rsatadiki, mahalliy darajada tashkil etil
gan boshqaruv
modellari xalqaro standartlarga qaraganda ko‘proq samara beradi.
Jeffri Saks va Nikolas Stern tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda global iqlim
o‘zgarishiga qarshi kurashishning ahamiyati alohida ta’kidlangan. Ular resurslardan
foydalanishda ekologik mas’uliyatni oshirish orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish
mumkinligini ilmiy jihatdan asoslab bergan.
Tabiiy resurslardan samarali foydalanish va ularni boshqarish
bo‘yicha quyidagi i
lmiy
asoslangan tavsiyalarni amalga oshirish zarur.
1.
Innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish. Resurs tejovchi texnologiyalarni ishlab
chiqarish va ishlab chiqarish jarayonlariga tatbiq etish davlat tomonidan qo‘llab
-quvvatlanishi
lozim.
2.
Ekologik siyosatni kuchaytirish. Hukumatlar tomonidan qat’iy ekologik standartlar
joriy etilishi va atrof-muhitga zarar yetkazuvchi faoliyat turlariga nisbatan jazo choralari
kuchaytirilishi zarur.
3.
Iqtisodiy rag‘batlantirish mexanizmlari. Resurs tejovchi texnologiyalarni joriy qilgan
korxonalarga soliq imtiyozlari berish va kredit foizlarini kamaytirish orqali iqtisodiy
rag‘batlantirish choralari ko‘rilishi kerak.
www.e-itt.uz
I SON. 2025
380
4.
Milliy va xalqaro hamkorlikni rivojlantirish. Transchegaraviy resurslardan samarali
foydalanish va ularni boshqarish uchun davlatlar o‘rtasida kelishuvlar va shartnomalar
imzolanishi zarur.
5.
Ekologik ta’lim va ommaviy xabardorlikni oshirish
. Maktab va universitetlarda
ekologik ta’limni kuchaytirish, ommaviy axborot vositalari orqali aholining ekologik
madaniyatini rivojlantirish kerak.
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning muvaffaqiyati innovatsion texnologiyalar,
huquqiy mexanizmlar, iqtisodiy rag‘batlantiruvchi choralar va jamoatchilik ishtirokining
integratsiyasiga bog‘liq. Bu omillarning muvofiqlashtirilgan holda qo‘llanilishi
global iqtisodiy
barqarorlik va ekologik muvozanatni ta’minlash uchun muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. Agar
resurslardan samarali boshqarish choralari o‘z vaqtida ko‘rilmasa, yaqin kelajakda global
resurs tanqisligi va ekologik muammolar yanada chuqurlashishi mumkin. Shu sababli, bu
masala bo‘yicha ilmiy asoslangan qarorlar qabul qilish strategik ahamiyatga ega.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Daly, H. E. (1996). Steady-State Economics. Island Press.
Ostrom, E. (1990). Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective
Action. Cambridge University Press.
Pearce, D., & Turner, R. K. (1990). Economics of Natural Resources and the Environment.
Johns Hopkins University Press.
Sachs, J. D. (2015). The Age of Sustainable Development. Columbia University Press.
Sharipov, B. (2020). Tabiiy resurslardan samarali foydalanishning iqtisodiy mexanizmlari.
Iqtisodiy tadqiqotlar jurnali, №4.
Solow, R. M. (1974). Intergenerational Equity and Exhaustible Resources. Review of
Economic Studies.
Stern, N. (2007). The Economics of Climate Change: The Stern Review. Cambridge University
Press.
Бессонова Татьяна Николаевна (2016). Альтернативные варианты решения
экологических проблем. Вестник Югорского государственного университета, [online] (4
(5)).
Available
at:
https://cyberleninka.ru/article/n/alternativnye-varianty-resheniya-
ekologicheskih-problem
Вернадский В.И.
(1989)
Биосфера и ноосфера. –М.: с. 147
.
Гирусова Э.В.
(2017)
Экология и экономика прироползования. Под. ред проф.
Э.В.Гирусова. –М.: ЮНИТИ, с.191
Лвович М. (1995) Об экономика и государстве, о народе и власти, о законе
справедливости. –М.: Недра, с 112
Шимова О.С., Соколовский Н.К. (2005) Экономика природоползования. Москва
-
Минск,
“Инфра –
М”, , с.
277.
