Алишер Навои и люди просвещения

Нурбой   Жабборов

20

Alfraganus University

Аннотация

ақолада Алишер Навоий асарларида “маъни” ва “аҳли маоний” ис

-

тилоҳларининг қўлланиши ва бадиий талқини масаласи таҳлилга тортилган. Буюк мута

-

факкир ижодида ушбу тушунчалар талқини қуйидаги тасниф асосида тадқиқ қилинган:

1) “маъни”, “маоний” истилоҳларининг моҳиятини очувчи фикрлар ифодаси; 2) маоний

аҳлининг даражаси баландлиги ва уларнинг қарашлари жамият ҳаёти ҳамда миллат ба

-

диий-эстетик тафаккури учун мезон бўла олиши; 3) маоний аҳлига мансуб салафлар ва

замондошлар васфи; 4) аҳли маъни ва аҳли сурат муносабати масаласи. Мазкур тушун

-

чалар Алишер Навоий асарларининг ботиний моҳиятини, ирфоний-эстетик мазмунини

теранроқ англаш имконини бериши жиҳатидан қимматлидир. Буюк мутафаккир лирик

шеърлари ҳамда “Хамса” достонларини “маъни” ва “аҳли маоний” истилоҳлари контек

-

стида текшириш уларнинг янги маъно қирраларини кашф этишда алоҳида аҳамиятга эга.

Мақолада Навоий асарлари биринчи марта айни тушунчалар асосида таҳлилга тортилган.

Ушбу мақолада илмий муаммо Алишер Навоийнинг “Бадойиъ ул-бидоя”девони,

“Хазойину-л-маоний” куллиёти, “Хамса” достонлари, “Мажолису-н-нафоис” тазкираси,

“Лисону-т-тайр”, “Муҳокамату-л-луғатайн”, “Маҳбубу-л-қулуб”, “Хамсату-л-мутаҳаййи

-

рин”, “Насойиму-л-муҳаббат”, “Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер” каби асарлари мисолида

ўрганилган. Зарур ўринларда Алишер Навоий қарашлари буюк салафи Низомий Ганжа

-

вий фикрлари билан қиёсий таҳлил этилган.

Таҳлил жараёнида илмий қарашларни асослаш учун Давлатшоҳ Самарқандийнинг

“Тазкирату-ш-шуаро”, Деҳхудонинг “Луғатнома”, Ғиёсиддин Хондамирнинг “Макори

-

му-л-ахлоқ” асарларига мурожаат қилинган.

Тадқиқот натижасида Алишер Навоий ижодида “маъни” истилоҳи “сурат”нинг зид

-

ди бўлиб, зоҳирий мазмунни эмас, ботиний моҳиятни ифода этиши, “маоний” тушунчаси

эса фикрни бадиий ифодалаш асоси ҳисобланган маоний илмини англатиши аниқланган.

“Аҳли маоний” бирикмаси янада кенгроқ моҳиятни ифодалаши, мажоз воситасида Ҳақни

англагувчи ҳақиқат ва маърифат аҳли мазмунида талқин этилиб, буюк шоир ижод концеп

-

цияси билан боғлиқ тушунча экани ҳақидаги хулосага келинган.

М

АЛИШЕР НАВОИЙ

ВА МАОНИЙ АҲЛИ

АЛИШЕР НАВОИ

И ЛЮДИ ПРОСВЕЩЕНИЯ

ALISHER NAVOI

AND PEOPLE OF ENLIGHTENMENT

Нурбой Абдулҳакимович Жабборов

1

Филология фанлари доктори, профессор, Ўзбек адабиёти тарихи кафедраси, Тошкент давлат ўзбек

тили ва адабиёти университети, Тошкент, Ўзбекистон. e-mail: jabborov-nurboy@rambler.ru, ORCID: 0000-0002-

2192-7660

21

Alfraganus University

Аннотация

статье анализируется использование и художественная интерпре

-

тация терминов “маъни” («смысл») и “ахли маоний” («люди просвещения») в творчестве

Алишера Навои. В трудах великого мыслителя трактовка этих понятий изучалась на ос

-

нове следующей классификации: 1) выражение идей, раскрывающих сущность терминов

«смысл»; 2) высокий уровень людей просвещения и их взгляды, которые могли бы быть

критерием жизни общества и художественно-эстетического мышления нации; 3) описание

предшественников и современников, принадлежащих людям просвещения; 4) вопрос об

отношении людей просвещения и людей облика. Эти понятия ценны тем, что позволяют

глубже понять внутреннюю сущность, мистическое и эстетическое содержание произведе

-

ний Алишера Навои. Рассмотрение лирических поэм великого мыслителя и эпоса «Хам

-

са» в контексте терминов «мани» и «ахли маоний» имеет особое значение в раскрытии но

-

вых аспектов их значения. В статье впервые анализируются произведения Навои на основе

тех же концепций.

Научная проблема в данной статье исследована на примере дивана Алишера Навои

«Бадойи-уль-бидоя», куллията «Хазойин-уль-маоний», дастанов «Хамсы», тезкиры (онтоло

-

гии) «Маджолис-ун-нафоис», произведений «Лисон-ут-тайр», «Мухокамат-уль-лугатайн»,

«Махбуб-уль-кулуб», «Хамсат-уль-мутахаййирин», «Насойим-уль-мухаббат», «Холоти Сай

-

йид Хасан Ардашер». При необходимости взгляды Алишера Навои сравниваются с взгля

-

дами его великого предшественника Низами Гянджеви.

Для обоснования научных взглядов в процессе анализа использовались труды Давлат

-

шаха Самарканди «Тазкират-уш-шуаро», Деххудо «Лугатнома», Гиёсиддина Хандамира

«Макорим-уль-ахлок».

В результате исследования было установлено, что термин «смысл» в творчестве Али

-

шера Навои противоречит «облику (наружности, внешности)» и выражает внутреннюю

сущность, а не внешнее содержание, а понятие «просвещение» означает науку знаний, ко

-

торая является основой художественного выражения. Делается вывод, что сочетание «ахли

маоний» (люди просвещения) представляет более широкую сущность, который интерпре

-

тируется под смыслом людей истины и просвещения, означая «Хак», то есть Аллаха в пере

-

носном смысле и является понятием, связанным с концепцией творчества великого поэта.

В

22

Alfraganus University

Abstract

he article analyzes the use and artistic interpretation of the terms «mani»

(«meaning») and «ahli maoniy» («people of enlightenment») in the work of Alisher Navoi. In the

works of the great thinker, the interpretation of these concepts was studied on the basis of the

following classification: 1) the expression of ideas that reveal the essence of the terms «meaning»;

2) a high level of educated people and their views, which could be a criterion for the life of

society and the artistic and aesthetic thinking of the nation; 3) a description of predecessors and

contemporaries belonging to people of enlightenment; 4) the question of the relationship between

people of education and people of appearance. These concepts are valuable in terms of allowing

a deeper understanding of the inner essence, mystical and aesthetic content of Alisher Navoi’s

works. Examining the great thinker’s lyrical poems and «Khamsa» epics in the context of «mani»

and «ahli maoni» terms is of particular importance in discovering new aspects of their meaning.

In the article, Navoi’s works are analyzed based on the same concepts for the first time.

This article is a scientific problem was investigated on the example of Alisher Navoi’s

sofa «Badoy-ul-Bidoy», the kulliyat «Khazoyin-ul-Maoniy», dastans «Khamsa», the nameskir

(ontology) «Majolis-un-nafois», the works of «Lison-ut-tayr”, “Muhokamat-ul-lughatain”,

“Mahbub-ul-kulub”, “Hamsat-ul-mutahayyirin”, “Nasoyim-ul-muhabbat”, “Holoti Sayyid

Hasan Ardasher”. If necessary, the views of Alisher Navoi are compared with those of his great

predecessor Nizami Ganjavi.

The works of Davlatshah Samarkandi “Tazkirat-ush-shuaro”, Dehhudo “Lugatnoma”,

Giyosiddin Khandamir “Makorim-ul-ahlok” were used to substantiate scientific views in the

analysis process.

As a result of the study, it was found that the term «meaning» in the work of Alisher Navoi

contradicts «appearance (appearance, appearance)» and expresses the inner essence, not the

external content, and the concept of «enlightenment» means the science of knowledge, which

is the basis of artistic expression. It is concluded that the combination «ahli maoniy» (people of

enlightenment) represents a broader essence, which is interpreted under the meaning of people

of truth and enlightenment, meaning «Haq», that is, Allah in a figurative sense and is a concept

associated with the concept of the great poet’s work.

Т

23

Alfraganus University

Калит сўзлар:

маъни, маоний аҳли, сурат, аҳли сурат, зоҳирий мазмун, боти

-

ний моҳият, бадиий-эстетик тафаккур, ижод концепцияси, бадиий

талқин.

Ключевые слова:

смысл, люди просвещения, люди облика, внешнее содержание, вну

-

тренняя сущность, художественно-эстетическое мышление, концеп

-

ция творчества, художественная интерпретация.

Key words:

meaning, people of enlightenment, people of appearance, external content,

internal essence, artistic and aesthetic thinking, the concept of creativity,

artistic interpretation.

Кириш

“Маъни” ва “аҳли маоний” тушунчалари ҳазрат Алишер Навоий дунёқараши ва

ижодкор сифатидаги концепциясини белгилашда алоҳида ўрин тутади. Лекин ушбу ил

-

мий муаммо наинки Навоий асарлари, Шарқ адабиётининг бошқа улуғ намояндалари

асарлари мисолида тадқиқ этилган эмас. Ҳолбуки, “сурат”, “аҳли сурат” атамаларининг

зидди ўлароқ қўлланган “маъни” ва “аҳли маоний” тушунчалари моҳиятини англамай ту

-

риб, буюк мутафаккир асарларининг на бадиий-эстетик ва на ирфоний-ахлоқий қимма

-

тини англаш мумкин. Ушбу мўъжаз тадқиқотда Алишер Навоийнинг лирик шеърияти,

“Хамса”, “Лисону-т-тайр” сингари лиро-эпик асарлари, “Насойиму-л-муҳаббат”, “Мажо

-

лису-н-нафоис” тазкиралари ҳамда насрий асарлари мисолида мазкеур тушунчалар моҳи

-

яти таҳлилга тортилди. Бу борадаги илмий кузатишлар илмий муаммонинг тўлиқ ечмига

даъво қилмайди. Мутахассисларнинг тадқиқотни илмий-назарий жиҳатдан чуқурлашти

-

риш, билдирилган фикрларни таҳлилий нуқтаи назардан такомиллаштириш билан боғ

-

лиқ мулоҳазалари мамнуният ила қабул қилинади ҳамда эътиборга олинади.

Материал ва метод

Шу пайтгача Алишер Навоий ижоди Шарқ адабий-эстетик тафаккурининг асл моҳи

-

ятини ташкил этувчи “маъни” ва “аҳли маоний” истилоҳлари кесимида тадқиқ этилмаган.

Ушбу тадқиқотни ёзиш жараёнида буюк мутафаккирнинг лирик ва лироэпик асарлари,

тазкиралари ва адабиётшуносликка доир илмий асарлари таҳлилга тортилди. Тадқиқот

-

да қўйилган илмий муаммони ёритишда қиёсий-тарихий, аналитик ҳамда герменевтик

тадқиқ усулларидан фойдаланилди. Ҳазрат Алишер Навоий асарларида бу тушунча қуй

-

идагича талқин этилгани кузатилади: 1) “маъни”, “маоний” истилоҳларининг моҳияти

-

ни очувчи фикрлар ифодаси; 2) маоний аҳлининг даражаси баландлиги ва уларнинг қа

-

рашлари жамият ҳаёти ҳамда миллат бадиий-эстетик тафаккури учун мезон бўла олиши;

3) маоний аҳлига мансуб салафлар ва замондошлар васфи; 4) аҳли маъни ва аҳли сурат

муносабати масаласи. Булар, ўз навбатида, ҳазрат Алишер Навоийнинг ушбу тушунчалар

-

га доир ижодий-фалсафий концепциясини мужассам этади.

Натижа

“Маъни”, “маоний” истилоҳларининг моҳиятини очувчи фикрлар ифодаси. “Бадой

-

иъу-л-бидоя” девони дебочасида буюк шоир мана бундай ёзади: “Яна бир буким, гўйиё

баъзи эл ашъор таҳсилидин ва девон такмилидин ғараз мажозий ҳусну жамол тавсифи ва

мақсуд зоҳирий хатту хол таърифидин ўзга нима англамайдурурлар. Девон топилғайким,

анда маърифатомиз бир ғазал топилмағай ва ғазал бўлғайким, анда мавъизатангиз бир

24

Alfraganus University

байт бўлмағай. Мундоқ девон битилса, худ асру беҳуда заҳмат ва зойиъ машаққат тор

-

тилғон бўлгай” [1: 21]. Бу ўринда буюк адиб мажозий ҳусну жамол тавсифи ва зоҳирий

хатту хол таърифидин ўзга нима англамайдиган эл деганда, айнан аҳли суратни назар

-

да тутади. “Маъни” тушунчасига ойдинлик киритар экан, Навоий унинг “маърифатомиз,

мавъизатангиз” бўлмоғи зарурлигига эътибор қаратади.

Аслида, “маъни”, “маоний” истилоҳлари адабиёт илмининг ўзагини ташкил этади.

“Ғиёсу-л-луғот”да адаб илмининг сарф, наҳв, маоний, баён, бадеъ каби тармоқларини

жамлашига урғу берилган. “Мунтахабу-л-луғат”да эса унинг адабиёт илмига доир адаб,

луғат, сарф, иштиқоқ, наҳв, маоний, баён, аруз, қофия, расми хат, шеърдаги қариз илми

(шеърнинг фасоҳат ва балоғат жиҳатидан мукаммаллиги ёки нуқсонли эканини ажратади

-

ган илм) кабиларни мужассам этиши баён этилган. Ҳар иккала луғатда ҳам “маоний” ада

-

биёт илмининг асосий рукнларидан экани айтилган. “Аҳли маоний” тушунчаси эса яна

-

да кенгроқ ва теранроқ маъноларни англатади. Деҳхудонинг “Луғатнома”сидаги: “Аҳли

маъни ¬– сурат ва зоҳир аҳлининг зидди. Маъни ва ботинга эътибор қаратувчи ҳақиқат

аҳли” [2:5148], деган изоҳ ҳам бу фикрни тасдиқлайди. Яна бошқа манбада аҳли маъни ¬¬–

“фаҳму фаросат, маърифат соҳиблари” [3:1] экани таъкидланади. “Ал-мўъжаму-л-васи

-

йт” луғатида аҳли маоний мақтовли сифатларга эга инсонлар экани таъкидланиб, балоғат

илмларидан бири бўлган сўзнинг асл моҳиятини англашга хизмат қилувчи маоний илми

ҳақида ҳам маълумот берилган.

Ҳазрат Алишер Навоий асарларида “аҳли маоний” атамаси кўп қўлланган. “Фавойи

-

ду-л-кибар” девонидаги ғазалидан олинган мана бу мақтаъ байтда улуғ шоирнинг бу тои

-

фага муносабати, айниқса, яққол ифодаланган:

Эй Навоий, иста маъни оламиким, келди дун,

Ҳар кишиким майли ушбу дунёи дун соридур [4: 189].

“Навоий асарлари луғати”да “дун” сўзига қуйидагича изоҳ берилган: 1. Паст. 2. Ра

-

зил, нокас [5: 201]. Байтнинг дастлабки сатридаги “дун” сўзи айни маънода келган. Шунга

кўра, байтда маъни оламини исташга даъват этилар экан, дунёи дун ¬– тубан дунёга майл

қўйган ҳар киши пастликка қулагани таъкидланади. Яъни, буюк мутафаккир наздида, дунё

– инсоннинг камолотга эришмоғи йўлидаги тўсиқ, уни тубанликка қулатгувчи иллатдир.

Бундан халос бўлмоқнинг ягона йўли ¬– маъни истамоқ.

Ҳазрат Навоий “Ҳайрату-л-аброр” достонида: Назмда ҳам асл анга маъни дурур, Бўл

-

сун анинг сурати ҳар не дурур. Назмки маъни анга марғуб эмас, Аҳли маоний қошида хўб

эмас [6:51] – деб ёзар экан, улуғ мутафаккир бу орқали замонлар келиб назмнинг суратида

янгиланишлар бўлишини башорат қилган. Буюк шоир назмнинг ранго-ранг либослар би

-

лан зийнатланиши табиий эканини таъкидлаш баробарида, ҳар қандай шаклда бўлиши

-

дан қатъи назар, “асл анга маъни” эканини алоҳида таъкидлайди. Маъни жиҳатдан марғуб

бўлмаган назм маоний аҳли эътиборини қозона олмаслиги айтилади.

Ҳазрат Навоий ҳам “маъни”га урғу берар экан, зинҳор бадииятни инкор этмайди.

Аксинча, назмда ёки насрда битилган бўлишидан қатъи назар, сўз санъати намунасида

теран мазмун ва гўзал бадиият уйғунлиги талаб этилишини таъкидлайди. Ҳар икки мута

-

факкир ўз асарлари орқали бунинг беқиёс намунасини кўрсатади.

Маоний аҳлининг даражаси баландлиги ва уларнинг қарашлари жамият ҳаёти ҳамда

миллат бадиий-эстетик тафаккури учун мезон бўла олиши. Маъни аҳлининг ҳақиқат аҳ

-

лини англатиши эсланди. Мана бу байтда ифодаланган маънонинг асллиги ҳадиси шариф

зеваридан экани ҳақидаги буюк шоир фикри ҳам буни тасдиқлайди:

Навоий, қилмағил бас назм бирла дурфишонлиғким,

Маоний бикриға зевар ҳадисинг гавҳариндиндур [7: 194]

25

Alfraganus University

“Насойиму-л-муҳаббат”даги Увайс Қараний зикри маоний илмининг бошқа илмлар

ўртасида тутган ўрни нечоғлиқ баланд эканига далил бўла олади. Ҳазрат Навоийнинг ёзи

-

шича, Увайс Қараний: “Ҳазрат Рисолат с. а. в.ни кўрмабдур эрди ва ул Ҳазрат ҳам они

зоҳир кўзи била кўрмабдур эрдилар. Маъною руҳоният юзидин тарбият қилиб эрдилар”

[8: 99]. Расулуллоҳ с.а.в.нинг ҳаётда бирор марта дийдорлашмоқ насиб этмаган хос бир ум

-

матига маъно ва руҳоният тарбиясини берганининг ўзиёқ маоний илмининг даражасини

кўрсатади.

“Муҳокамату-л-луғатайн”да маоний илми авлиёуллоҳга хос экани мана бундай ифо

-

даланган: “Ва авлиёйи кибор ва машойихи олий миқдор қаддаса оллоҳу асрораҳум кўпрак

ҳақойиқ ва маорифки сурубтурлар ва маоний зеболарин тақрир либосига киюрубдурлар.

Ул фархунда иборот ва ул хужаста алфоз ва ишорот била воқеъ бўлубдур” [9: 514]. “Мао

-

ний зеболари” дейилганда, Ҳақ ва ҳақиқатга далолат қиладиган маъноларнинг фасоҳат ва

балоғат билан ифодаланиши назарда тутилган. Яъни улуғ валийлар ва олий мақомли ма

-

шойихлар ҳақиқат ва маърифатни маоний гўзалликлари орқали етказганлар. Бу маоний

гўзалликлари “фархунда иборот” ¬– қутлуғ иборалар, “хужаста алфоз ва ишорот” – мубо

-

рак сўзлар ва ишоралар орқали ифодаланган. Бу эса, ўз навбатида, ҳақиқат ва маърифат

талқинида юксак натижалар берган.

“Лисону-т-тайр”да эр кишини ҳиммат улуғлашини таъкидлар экан, улуғ шоир мана

бундай ёзади: Эрга ҳимматдин берур юз эътибор, Жоҳу мулку ганжнинг не дахли бор. Мол

ўлуб гар йўқ кишининг ҳиммати, Маъни аҳли оллида йўқ иззати [10:177]

Демак, буюк мутафаккир дунёқарашига кўра, маъни аҳли наздида жоҳу мулку ганж

-

нинг заррача ҳам эътибори йўқ ва бу тоифа иззатига мол-дунё билан эмас, фақат ҳиммат

орқалигина эришмоқ мумкин. Ҳазрат Алишер Навоий “...ҳеч қачон ўткинчи мол-дунёга

бўлган муҳаббат чангини ва бу дунёнинг нарсаларига қизиқиш ғуборини ҳиммат этагига

қўндирмаган”и [11:116-117] учун ҳам маоний аҳлининг соҳибқирони мақомига кўтарилган.

Маоний аҳлига мансуб салафлар ва замондошлар васфи. Давлатшоҳ Самарқандий

-

нинг “Тазкирату-ш-шуаро”сида Мирзо Улуғбек: “... юлдузлар илмида осмон қадар юкса

-

либ борди, маоний илмида қирқни қирқ ёрди” [12:148], дея таърифланади. Ҳазрат Наво

-

ий ҳам салафлари ва замондошларининг маоний илмидаги даражасини юксак баҳолаган.

Уларга ҳар бир достонда берган таърифи фасоҳат ва балоғатда бири-биридан қолишмас

-

лиги жиҳатидан алоҳида аҳамиятга эга. Жумладан, “Ҳайрату-л-аброр”да Низомийни мана

бундай таърифлайди: Хони латойифқа сўзи мунқасим, Дурри маонийға тили мунтазим...

“Қуддиса сирруҳ” — не маонийдур ул, Руҳи қудс файзи нишонидур ул [6:40]. Буюк сала

-

фининг сўзлари латиф сўзлар дастурхонининг безаги, тилидан ҳар доим маоний дурлари

сочилган, “қуддиса сирруҳ” (“сирлари муқаддас қилинсин”) ¬– маънолари қанчалик му

-

каммал эканини таърифлайди.

“Лайли ва Мажнун”да буюк салафининг: “Маъни ҳарамин мусаххар, Сўз бикрини

ғарқи зевар этган” [13:28]ини таъкидласа, “Садди Искандарий”да: “Бу янглиғки ганжи ма

-

оний тўкуб, Жаҳон аҳлиға жовидоний тўкуб... Келиб табъи гардуни олий асос, Маоний

дури анда анжумқиёс” [14:40-41], дея маоний илмидаги даражасини юксак баҳолайди.

Буюк шоир “Мажолису-н-нафоис”да Нуриддин Абдураҳмон Жомийнинг “маоний

дуррининг уммони, донишу фазл гавҳарининг кони” [15:338] эканини рубоийда бетакрор

бадиият ила ифодалайди. “Ҳайрату-л-аброр”да бу улуғ устозини: Кўкси – ҳақойиқ дури

ганжинаси, Кўнгли – маоний юзи ойинаси” [6:42] дея васф этар экан, унинг кўнглини маъ

-

нолар юз кўрсатадиган ойнага қиёслайди. “Лайли ва Мажнун” достонида бу улуғ зотнинг

хомасидин дурри маъни оқиши, нутқи они сўз силкига тоқиши ҳақида ёзар экан, оҳорли

ташбеҳ воситасида сўз Жомий қаламининг ичида сайр этиб, маъни дурига йўл олишини

айтади. Бу йўл аро маъни карвони, ҳатто маъни жаҳони келишини юксак фасоҳат ва ба

-

лоғат билан тасвирлайди. “Садди Искандарий”да эса қалами билан маоний тунини ча

-

роғон этганини мана бундай таърифлайди: “Чу суръат аро ўт сочиб хомаси, Яна гарм ўлуб

нукта ҳангомаси. Ҳамул ўтқаким, назм шамъин тутуб, Маоний шабистонини ёрутуб...”

[14:44]

26

Alfraganus University

“Муҳокамату-л-луғатайн”да эса: “...форсий сўзда жамиъ алар сўзидин юқорироқ сўз

йўқтур, кўпрак кутуб ва расоил ва ғазалиёт ва қасойиддаки, маоний гавҳарларин назм сил

-

кига кийдурур эрдилар” [9:532], дея устозининг қайси жанрда ижод қилмасин, маоний

илмига алоҳида диққат қаратганига урғу беради.

Ҳазрат Алишер Навоий “Ҳайрату-л-аброр”да буюк мутасаввиф Баҳоуддин Нақш

-

бандни васф этар экан, кимки унинг хизматидан огоҳ эса, гарчи гадо бўлса ҳам маъни ила

шоҳ мақомига эришгани ҳақида ёзади. “Лисону-т-тайр”да Шайх Абу Бакр Нишобурийни

“мулки маъни сори топиб эрди йўл”, деб таърифласа, Шайх Боязид Бистомийни “амини

ганжи роз, аҳли маъни тахти узра сарфароз”, дея бу тоифанинг энг улуғи сифатида васф

этади. “Маҳбубу-л-қулуб”да Шайх Муслиҳиддин Саъдий Шерозийни “маоний аҳлининг

нуктапардози” деб таъриф этилган. “Фавойиду-л-кибар”даги соқийномасида Саййид Ҳа

-

сан Ардашерни “маъни аҳлига имоми барҳақ”, “Манга зоҳирда атову устод, Лек маъни

аро пири иршод”, “Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер” асарида эса “орифи маоний”, дея

улуғлайди.

Ҳазрат Алишер Навоий маоний аҳли ҳақида сўз юритар экан, ҳукмдор дўсти Султон

Ҳусайн Бойқаро номини алоҳида эҳтиром билан тилга олади. “Наводиру-ш-шабоб” дево

-

нининг якуний 650-ғазалида мана бундай байт келган:

Анга бу баски жаҳон мулкин олди сўз бирла,

Чекиб сипоҳи маоний дами фусунсози [7:656].

Бу таърифда муболаға борлиги шубҳасиз. Шунинг баробарида, ушбу байтда теран

мазмун ва гўзал бадиият юксак даражада уйғунлашгани ҳам айни ҳақиқатдир. Яъни байт

-

да Султон Ҳусайн Бойқаронинг сеҳрли нафасга йўғрилган маоний лашкарлари орқали сўз

билан жаҳон мулкини эгаллагани васф этилган.

Маълум бўладики, ҳазрат Алишер Навоий буюк салафлари ва атоқли замондошла

-

рининг маоний илмида эришган даражаси хусусида қимматли маълумотларни ёзиб қол

-

дирган. Бу маълумотлар маоний илмининг инсоният ахлоқий-маърифий такомилида тут

-

ган ўрни нечоғлиқ муҳим эканини тасдиқлайди.

Мунозара

Аҳли маъни ва аҳли сурат муносабати. Бу икки ҳодиса ўртасидаги боғлиқлик моҳия

-

тини ўрганиш ҳазрат Алишер Навоий дунёқарашини теранроқ англашга хизмат қилиши

жиҳатидан муҳимдир. Бу борада энг асосли фикрлар буюк шоирнинг ўз асарларида бе

-

рилган. Буюк мутафаккирнинг ушбу мазмундаги қарашларини қуйидагича гуруҳлашти

-

риш мумкин: 1) асл моҳият суратда эмас, маънида экани; 2) маъни дурларини сўздан эмас,

кўнгилдан излаш зарурлиги; 3) маъни ва суратнинг бир-бирини тақозо этиши.

Асл моҳият суратда эмас, маънида экани. Ҳазрат Навоийнинг аксар шеърларида

моҳиятни суратдан эмас, маънидан излаш зарурлиги таъкидланади. Улуғ шоир фикрича,

зоҳирбинлик кишини моҳиятдан узоқлаштиради.

Ҳусни зоҳирдин не ҳосил, эй хуш улким, ҳар нафас Шоҳиди маъни юзидин ўзни фар

-

рухфол этар [16:155] байтида маъни шоҳиди – маъни маҳбубаси васлидан ўзини ҳар на

-

фасда бахтиёр ҳис этаётган киши наздида зоҳирий ҳусннинг – суратнинг қиммати йўқлиги

айтиляпти. Бошқача айтганда, асл моҳият суратда эмас, маънида: Не маъни кўрдиларким,

суратингға бўлдилар вола, Чу маъни оламида истамас аҳли яқин сурат [4:88].

Сурат ва маъни бир-бирига зид. Шу боис шоир суратга мафтун бўлишни мақбул деб

билмайди. Чунки унинг наздида маъни оламига мансуб аҳли яқин – валийуллоҳлар сурат

истамайди. Зеро, “Маҳбубу-л-қулуб”нинг “Дарвешлар зикрида” сарлавҳали бобида улуғ

мутафаккирнинг ўзи: “Маъни аҳли ҳақиқати махфий ва сурат аҳлининг ҳақиқий даъви ва

27

Alfraganus University

даъвийи ҳақиқатда бемаъни” экани ҳақида сўз юритса, ушбу асарнинг “Зикр шарҳида”

деб номланган бобида: “...суврат аҳли сувратга назар солурлар ва маъни аҳли маънидин

баҳра олурлар”, дея маъни аҳлининг афзаллигига алоҳида урғу беради.

Иста йиртуқ жанда кийганларда маъни махзанин –

Ким, бу янглиғ ганж ўлур ул навъ вайронлар аро [16:25].

Суратга зеб бериш одамзоднинг маъни оламидан йироқ эканига далил. Шу боис буюк

шоир маъни хазинасини йиртуқ жанда кийганлардан исташни тавсия этаётир. Чунки бу

янглиғ ганж – маъни хазинаси айни ҳолдаги вайронлар орасида бўлади. “Лисону-т-тайр”да

ифодаланган: “Одам ўлғон зеби зоҳирдин демас, Кимки ондин фахр этар – одам эмас”

[10:56], деган ҳикмат замирида ҳам айни ҳақиқат мужассам.

Маъни дурларини сўздан эмас, кўнгилдан излаш зарурлиги. Ҳазрат Навоийнинг кон

-

цептуал аҳамиятга молик фикрига кўра, аслида сўз ва маъни бир-бирини тақозо этса ҳам,

маънонинг асл макони кўнгил. Яъни маънини сўзсиз ҳам ифода этиш мумкин. Мана бу

байтда шу ҳақда фикр юритилган: Эй Навоий, сўзда маъни йўқтурур, маънида сўз, Дурри

маъни истар ўлсанг, айлагил гуфтор бас [16: 241].

Сўз маънидан бебаҳра бўлиши ва ўз навбатида, маънида сўз бўлмаслиги мумкин. Шу

боис маъни дурларини истаган одам гуфторни – сўзламоқни бас қилмоғи зарур. Эътибор

берилса, кўп гапирадиган одамнинг сўзларида маъно чуқур бўлмайди. Бундай кишининг

нутқида чуқур, ҳикматга йўғрилган маъно ўрнида аксар кераксиз, ортиқча сўзлар қўллана

-

ди. “Сукут ¬– олтин, сўз – кумуш” ҳикмати замирида ана шу ҳақиқат мужассам. Бу жиҳат

-

дан ҳам юқоридаги байт теран ҳаёт фалсафасини ифодалаган, дейиш мумкин.

Маъни ва суратнинг бир-бирини тақозо этиши. Ҳар бир нарса ўзаро жуфт яратилган

ва бунда теран ҳикматлар бор. Кеча ва кундуз, яхшилик ва ёмонлик, гуноҳ ва савоб ва ҳ.к.

Маъни ва сурат ҳам худди шундай жуфтликни ҳосил қилади ва моҳиятан бир-бирига зид

бўлса ҳам, бири иккинчисисиз мавжуд бўла олмайди. Зоҳиран суратни инкор этишдек

туюлган фикрлар асосий эътиборни маънига қаратиш зарурлигига урғу бермоқ учундир.

Маънига устувор аҳамият бермоқ суратга мутлақо эҳтиёж йўқлигини англатмайди. Ҳазрат

Навоий асарларида масаланинг ана шу жиҳати теран бадиий талқин этилган. Бу эса, ўз

навбатида, буюк мутафаккирнинг фалсафий тафаккури миқёси нечоғлиқ юксак бўлгани

исботидир. Мана бу байт ҳам ушбу фикрни тасдиқлайди: Не навъ сувратидин кўз олайки,

маънидин Бўлурға бир хабар ўлмиш манга сабаб суврат [16:99]. Ошиқ маъшуқа суратидан

кўз ололмаслигининг боисини маънидан хабар бўлишига сурат сабаб экани билан изоҳла

-

япти. Бу ўринда маъни билан суратнинг бир-бирини тақозо этиши, бири иккинчисисиз

мавжуд бўла олмаслиги ҳаётий ва бадиий мантиқ асосида далилланяпти.

Бас, ажаб сувратдурур, қайсиға жон айлай фидо,

Сувратинг нақшиға ё ул нақшнинг наққошиға [16:569].

Ёр сурати ҳайратга лойиқ. Лекин ошиқ кимга жон фидо қилмоғи зарур: бу сурат

-

нинг нақшига – гўзаллигигами ёки нақшнинг наққошига ¬– ана шу гўзалликни яратган

Ҳақ таологами? Риторик сўроққа асосланган ушбу байт ҳам ҳазрат Навоийнинг концепту

-

ал қарашини ифодалагани билан аҳамиятлидир. Ушбу савол замирида буюк мутафаккир

дунёқарашининг, фалсафий тафаккурининг негизи ифодаланган. Аслида, нақш воситаси

-

да Наққошга бўлган муҳаббатни талқин этиш буюк Навоий мансуб нақшбандия тариқа

-

тининг асосини ташкил этгани маълум. Байт ана шу моҳият ифодалангани жиҳатидан

алоҳида аҳамиятга эга.

Ҳазрат Алишер Навоий “Садди Искандарий” достонида аҳли маъни ким ва уни қан

-

дай таниш мумкин, деган саволларга аниқ-тиниқ жавоб берган. Муҳими, улуғ шоир маъни

ва сурат тушунчаларининг ўзаро нисбати масаласига ҳам муносабат билдириб ўтган: Би

-

28

Alfraganus University

ров аҳли маъни деёлур ўзин – Ки, Ҳақ очмиш ўлғай басират кўзин. Не сурат ангаким бўлур

ошкор, Ани англаса сунъи суратнигор [14:391].

Аҳли маъни ким? Ҳазрат Навоий фикрича, Ҳақ таоло басират кўзини очган кишигина

бу тоифага мансуб бўлмоғи мумкин. У қандай фазилатларга эга бўлмоғи керак? Агар би

-

рор суратни кўрса, маъни аҳли уни суратнигорнинг – Мусаввирнинг санъати деб англайди.

Нақшни кўриб баҳра олса, Наққош ҳақида, гўзал жуссани кўрса, уни Яратгувчи хусусида

тафаккур қилади. Бошқача айтганда, маоний аҳли суратнинг ўзига маҳлиё бўлиб қолмай

-

ди, балки унда яширинган маъни тўғрисида фикр юритади. Бинобарин, ботин дийдаси

очиқ, юқорида зикр этилган сифатларга эга бўлган инсонларгина маоний аҳлига мансуб

бўла олади.

Хулоса

Ҳазрат Алишер Навоий ижодида “маъни” талқини ва “аҳли маоний” васфи хусу

-

сидаги фикрларни хулосалаб айтиш мумкинки, “маъни” истилоҳи “сурат”нинг зидди

бўлиб, зоҳирий мазмунни эмас, ботиний моҳиятни ифода этади. “Маоний” тушунчаси

эса истилоҳда фикрни бадиий ифодалашнинг асоси ҳисобланган балоғат илмининг тар

-

кибий қисмлари бўлган маоний, баён ва бадеъ илмларидан бирини англатади. “Аҳли мао

-

ний” бирикмаси янада кенгроқ моҳиятни ифодалайди. Буюк шоир асарларида бу истилоҳ

асосан сурат ва зоҳир аҳлининг зидди ҳисобланган маъни ва ботинга эътибор қаратувчи

ҳақиқат аҳли, авлиёуллоҳ мазмунида талқин этилган. Кўнгил кўзи, басират дийдаси очиқ

валий зотларни, мажоз воситасида Ҳақни англагувчи ҳақиқат ва маърифат аҳлини ҳазрат

Алишер Навоий маоний аҳли сифатида васф қилган. Бу тоифанинг фикру қарашлари

-

ни, муносабатини барча масалаларда мезон деб билган. Буюк мутафаккир талқинига кўра,

маъни аҳли учун бойлик ва ҳашамнинг, молу мулк ва мансаб-мартабанинг заррача ҳам

эътибори йўқ. Улар маърифат ва ҳикматнинг, ҳақиқат ва ҳимматнинг тимсоли даражаси

-

га кўтарилган юксак камолот соҳибларидир. Ҳазрат Алишер Навоий сийрати ва ахлоқи

-

га кўра ҳам, ҳақиқат ва маърифатда эришган мартабаси нуқтаи назаридан ҳам, ижодий

камолоти ва тафаккур миқёси мезонидан ҳам маоний аҳлининг соҳибқирони, дейишга

муносиб сиймодир.

29

Alfraganus University

1. Алишер Навоий. Бадойиъ ул-бидоя. / Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма томлик.

Т.I. ¬ - Тошкент: Фан, 1987.

2. Деҳхудо, Алиакбар. Луғатнома. 1-жуз. - Теҳрон: Тажриш нашриёти, 1377.

3. https://vazhaju.tj/word

4. Алишер Навоий. Фавойид ул-кибар. / Тўла асарлар тўплами. Ўн жилдлик. Тўртинчи