34
Alfraganus University
QADRIYATLAR VA EMOTSIONAL
INTELLEKT O‘ZARO ALOQADORLIGINING
IJTIMOIY-PSIXOLOGIK JIHATLARI
(OTM talabalari misolida)
СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ
ВЗАИМОСВЯЗИ ЦЕННОСТЕЙ И ЭМОЦИОНАЛЬНОГО ИНТЕЛЛЕКТА
(На примере студентов высших образовательных учреждений)
SOCIO-PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS
OF THE INTERACTION OF VALUES AND EMOTIONAL INTELLIGENCE
(On the example of university students)
Zarifa Ne’matovna RAXMONOVA
¹
Annotatsiya
Shaxsning qadriyatlar va emotsional intellektining o‘zaro aloqadorligi muammosi mamlakat va jamiyatning asosiy
tayanchi hamda rivojlantiruvchi kuchi bo‘lgan yoshlarda zamonaviy kasblarni o‘zlashtirish, mutaxassis sifatida professional
mehnat faoliyatini olib borish, shaxslararo munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishiga bo‘lgan ehtiyojining ortib borishi
yillar davomida emotsional intellekt va qadriyatlar bog‘liqligi borasida zamonaviy psixologik tadqiqotlarni amalga oshirish
zaruriyatini hanuz saqlab qolmoqda. Maqolada emotsioanl intellekt va qadriyatlar o‘zaro aloqadorligini tadqiq etishga doir
empirik natijalar tahlil qilinadi.
Аннотация
Проблемой взаимосвязи ценностей личности и эмоционального интеллекта является возрастающая по
-
требность молодежи, которая является главной опорой и развивающей силой страны и общества, в овладении
современными профессиями, в осуществлении профессиональной трудовой деятельности как специалистов, ак
-
тивно участвовать в процессе межличностных отношений.По-прежнему сохраняет необходимость проведения
современных психологических исследований. В статье анализируются эмпирические результаты исследования
взаимосвязи эмоционального интеллекта и ценностей.
¹ PhD, Ijtimoiy fanlar kafedrasi katta o’qituvchisi, Alfraganus universiteti, Toshkent, O’zbekiston Pochta: zarifarahmonova5@gmail.com ORCID:
0000000203395066
УДК: 378:316.6:159.9(575.1)
35
Alfraganus University
Abstract
The problem of the interrelationship of the individual's values and emotional intelligence is the growing need of young
people, who are the main support and developmental force of the country and society, to master modern professions, to carry
out professional labor activities as specialists, to actively participate in the process of interpersonal relations. still maintains
the need to carry out modern psychological research. The article analyzes the empirical results of research on the relationship
between emotional intelligence and values.
Kalit so‘zlar:
emotsional intellekt, oliy ta’lim, talabalar, qadriyat, globallashuv, nazariya, salomatlik, sevgi, moddiyat,
mehnat.
Ключевые слова:
эмоциональный интеллект, высшее образование, студенты, ценность, глобализация,
теория, здоровье, любовь, материализм, труд.
Keywords:
emotional intelligence, higher education, students, value, globalization, theory, health, love, materialism,
work.
Kirish.
Dunyo miqyosidagi yetakchi oliy ta’lim tizimida
olib borilayotgan tadqiqotlarda shaxsning emotsional
intellekti va qadriyatlari aloqadorligi muammosini
o‘rganish, jumladan, kross-madaniy va sport psixo-
logiyasiga oid izlanishlarda emotsional intellekt va
qadriyatlar bog‘liqligi muammosini tadqiq qilish asosiy
masala sifatida uning etnomadaniy, differensial-
psixofiziologik ko‘rsatkichlarini aniqlashga yo‘naltiril-
gan. Ammo, ularda yoshlardagi emotsional intellekt
va qadriyatlar aloqadorligining ijtimoiy-psixologik
xususiyatlari talabalar misolida maxsus ilmiy tadqiqot
ob’ekti sifatida o‘rganilmagan.
Globallashuv sharoitida jahon miqyosida inso-
niyatning birlashuvi va integratsiyalashuv jarayoni
kuchaygan bir paytda, shaxsning farovonligini oshira-
digan, davlatlarning iqtisodiy va siyosiy jarayonlarini
tezlashtiradigan, mamlakatlar va xalqlarning tex-
nologik, fan va madaniyat yutuqlari almashinuvini
faollashtiradigan ilmiy-tadqiqotlarga talab kun sayin
ortib bormoqda. Shu o‘rinda kelajak egalari bo‘lgan
yoshlarning kasbiy, ma’naviy, intellektual, emotsioanl
yetuklik salohiyatini rivojlantirish, shaxs sifatida mu-
loqot jarayonida o‘z-o‘zini adekvat baholash va ang-
lash jarayonini ijtimoiy jihatdan samarali boshqarish
imkoniyatlarini ochib berish hamda psixologik jihat-
dan barkamol rivojlangan shaxslarni shakllantirishga
e’tibor qaratib kelinmoqda. Ma’lum empirik tadqiqot-
larda qadriyatlarning bunday taqsimlanishi muhim
va qiziqarli bo‘lishi mumkin. Darhaqiqat, juda ko‘p
hollarda, mavhum darajada, kishi ba’zi diqqatga sazo-
vor tub jihatlarga yo‘naltirilgan, amaliy faoliyatda esa
boshqa tub jihatlarga yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin.
Material va metod.
Sh.Shvars (Schwartz Shalom H.) qadriyatlar degan-
da, muayyan jamiyat madaniyatiga, muhitiga va men-
talitetiga bevosita bog‘liq bo‘lgan “tushunib olingan”
ehtiyojlarini nazarda tutgan. Shvars so‘rovnomasi
barcha qadriyatlar ijtimoiy qadriyatlarga va individual
qadriyatlarga bo‘linishi haqidagi nazariyaga asos-
lanadi. So‘rovnoma Shalom Shvars tomonidan 1992
yilda ishlab chiqilgan. So‘rovnomani ishlab chiqishda
muallif Rokich uslubiyotidan foydalangan, bunda
uning konseptual bazasini sifat jihatidan o‘zgartirib,
kengaytirgan va takomillashtirgan [1].
Ijtimoiy psixologiya fan sifatida shaxsni keng
miqiyosdagi munosabatlar tizimida o‘rganar ekan,
turfa xil omillar orasida ta’sirchanlik va yoshlar du-
nyoqarashiga singib borishi kuchli bo‘lgan omillarga
ko‘proq e’tiborni qaratadi. Shu nuqtai nazardan ma-
salaga yondashar ekanmiz, qadriyatlarning roli va
ularning kundalik ijtimoiy xulqdagi rolini o‘rganish
ko‘plab tadqiqotlarning predmetiga aylanishi mum-
kinligini hayotning o‘zi taqazo qilmoqda.
Dunyo olimlari qadriyatlarni shaxs hayotida va
tajribasidagi benazir rolini anglagan holda, ularni
o‘lchashning vositalari, metodikalari va testlarini
taklif etishgan. Masalan mashhur M.Rokich nazariyasi
asosida ishlab chiqilgan qadriyatlarni o‘lchash testi,
rus olimlari L.Krichevskiy, S.Rubinshteyn, A.Batarshev
kabilarning testlari shular jumlasidandir. Ierusalim
universiteti professori Sh.Shvars ham qadriyatlarni
o‘lchash uchun maxsus test ishlab chiqdi va uni turli
millat vakillarida muvaffaqiyatli sinovdan o‘tkazdi [2].
Muallif inson hayotining asosiy to‘rt yo‘nalishlarini
nazarda tutgan holda quyidagi qadriyatlar tizimini
tasavvur etgan:
1)
ijtimoiy jabhada yangilik, innovatsiyalar ham-
da o‘zgarishlarga yo‘nalganlik;
36
Alfraganus University
2)
mavjud jamiyat va uning an’analarini saqlas-
hga yo‘nalganlik;
3)
o‘zga insonlarga va ularning manfaatlarini
inobatga olishga yo‘nalganlik;
4)
o‘ziga va o‘z takomiliga intilishga yo‘nalganlik
[3].
Shvarsning talabadagi qadriyatlar tizimini o‘rganish
usuli universal metodikalardan hisoblanadi. Uni har bir
olingan talabalar guruhida o‘tkazish quyidagi bosqich-
larda amalga oshiriladi. Avvalo guruhga rejalashtirila-
digan tadbirning qisqacha ma’nosi tushuntirilib, har
bir shaxsga alohida qog‘ozlarda tartib raqami qo‘yilib,
qadriyatlar taqdim etiladi. Talaba har bir qadriyatni
diqqat bilan o‘qib chiqib, birinchi ustunga hozirgi
zamon yoshlari ma’nan ushbu qadriyatlarga nechog‘li
mosligi, reyting tizimida – eng muhimlilik darajasi
nuqtai nazaridan “1” raqamidan to “10” raqamigacha
baholab chiqiladi. So‘ngra keyingi bosqichda xuddi shu
amal shaxsan o‘zi uchun berilgan baho sifatida yana
reyting mezoni asosida belgilanadi. Hosil bo‘lgan ikki
qator o‘rtasida yaqinlik Spirmanning ranglar korrelya-
siyasi metodikasi yordamida hisoblab chiqiladi [4].
Natija.
Tadqiqotimizning empirik tahlilida hozirgi zamon
yoshlarining aksariyati o‘z hoxishlariga qarshi chiqish,
boshqalar ehtiyojini inobatga olish kabi xususiyatlar
begona emasligini isbotladi. Ayniqsa, yigitlarning
aksariyati do‘stlar davrasiga ko‘proq intilishi, ular-
ning orasida hozir, aynan shu vaziyatlar doirasida
aktual bo‘lgan muhitni qadrlashi ma’lum bo‘ldi.
Talabalardagi qadriyatlarga intilganlik hamda ham-
korlik motivatsiyasining kuchliligi hal qilinishi qiyin
bo‘lgan ziddiyatli vaziyatlarda o‘zini adekvat tutishini
ta’minlashi mumkin. Yoshlar davrasining kursdan
kursga o‘tgan sari qadrlanib borayotganligiga ham
bizning e’tiborimizni jalb etdi. Masalan, guruhidagi
natijalar tahlili shuni ko‘rsatadiki, ikkinchi bosqich
talabalarda qabul qilishga intilish qadriyati (54%)
rad etilishga (34%) nisbatan keskin ko‘tarilishi, har
ikkala qadriyatning tengligi (12%) kabi salbiy omilning
oshishi ham kuzatildi. Ularni yana affiliatsiya motivi
bilan solishtirganimizda 3-bosqich talabalarda qabul
qilinishga intilishga nisbatan (45%), rad etilishdan
qo‘rqish (54%) motivi yana oshdi. 4-bosqichga ke-
lib esa talabalarda qabul qilinishga intilish motivi
(58%), rad etilishdan qo‘rqish motivi (36%) va har
ikkala motivning tengligi (6%) ni tashkil etdi. Har
ikkala motivning tengligini yuqori ko‘rsatkichi, ichki
diskomfortning sakkiz foiz talabada mavjudligi, ya’ni
bo‘layotgan atrofdagi voqealarga befarqlik hissi bor-
ligini ko‘rsatadi [5].
Oliy ta’lim muassasasi talabalarida qadriyatlarning
shakllanishini ta’minlash maqsadida o‘quv mas-
hg‘ulotlarida kouching, guruhiy va hamkorlik mas-
hqlari asosida tashkil etildi. Mashg‘ulotlarda tatbiq
etilgan mashqlarning ta’sirchanligi kognitiv qobi-
liyat, ma’lumotlarni qayta ishlash tezligi va aniqligi,
emotsional barqarorlik, hissiy sezgirlik kabi omillarga
tayanildi. Mashg‘ulotlar yakunida talabalardan qad-
riyatlari empirik o‘rganildi.
Bunda biz tanlab olgan ob’ektimiz bo‘yicha 3 ta
oliy ta’li muassasasidagi talabalarning so‘rovnomaga
bergan javoblari asosida olingan natijalar o‘rtasidagi
farqning qay darajada ahamiyatli farqlarga ega ekan-
ligini tekshirishni maqsad qilib oldik. Aynan shu hihat
tadqiqotimizdan ko‘zlangan natijalarga olib kelishiga
ishonch hosil qildik.
Munozara.
Respondentlarning vaqtni yoqimli o‘tkazish shkalasi
bo‘yicha ishonchli farqlar mavjudligini kuzatishimiz
mumkin (H= 31,190; p<0,001). Olingan natijalardan
ko‘rish mumkinki, poytaxt talabalariga nisbatan vi-
loyatdagi talabalar vaqtini yoqimli o‘tkazishni xush
ko‘rishar ekan. Viloyat (KDPI) (281,26) dagi talaba-
37
Alfraganus University
larning bu shkala bo‘yicha yuqori natijasi ehtimol
ularning aksariyat qismi o‘z viloyatida, ota-onasi
hamda yaqinlari bag‘rida yashab kundalik ehtiyoj-
lar haqidagi (oziq-ovqat va boshqa ehtiyojlar uchun
pul topish muammosi, har bir narsani taqsimlash)
muammolarini o‘z uyidan uzoqda musofir bo‘lib oliy
o‘quv yurtlarida tahsil olayotgan talabalarga nisbatan
kamroq o‘ylashi va sarf xarajatda bir muncha dadil-
liklaridan ham bo‘lishi mumkin.
Yuqori darajadagi moddiy ahvol shkalasi bo‘yi-
cha sinaluvchilarning aksariyat qismida ishonchli
farqlar mavjudligini kuzatishimiz mumkin (N=12,809;
r<0,01). Yuqori darajadagi moddiy ahvol shkalasi
bo‘yicha Poytaxt talabalariga nisbatan viloyat talaba-
larida yuqori ko‘rsatkich. Sababi Farg‘ona viloyatida
asosan farzandlarni yoshligidan kasb-hunarga, sav-
do-sotiqqa (asosan o‘g‘il bolalarni) ya’ni tadbirkor-
likka o‘rgatiladi talabalar moddiy ahvoli shu sababdan
yuqori bulishi mumkin.
(1-жадвал.)
Go‘zallikni topish va ulardan zavqlanish shkalasi
bo‘yicha sinaluvchilarda ishonchli farqlar mavjud-
ligini kuzatish mumkin (N=12,589; r<0,01). Olingan
natijalar tahlil etiladigan bulsa, respondentlarning
O‘zMU-223,62, TDTU-195,21, nisbatan QDPI-265,90
talabalarida har bir jarayonga proaktiv munosabatlar-
ni kuzatishimiz mumkin shu bois ularda go‘zallikni
topish va ulardan zavqlanish yuqori darajada ekanligini
ko‘rishimiz mumkin.
Sevgi – bu shkala bo‘yicha quyidagi ishonchli
farqlarni kuzatishimiz mumkin (N=21,913; r<0,001).
O‘zMU-213,77 hamda TDTU-263,00 talabalariga nis-
batan QDPI-272,44 talabalarida sevgiga sadaqat, vafo
uni avaylab asrash sevgiga bo‘lgan munosabat yuqori
darajada ekanligini ko‘rsatdi. Talabalar o‘z oilalari
bag‘rida, turli xovotirgarchilikka o‘rin yuq xotirjam
bo‘lganliklari uchun ham sevgi – bu ilohiy tuyg‘uni
qadriyat darajasida e’zozlab, ardoqlashlaridandir.
Muloqot o‘z hususiyatiga ko‘ra turli shakl va ko‘ri-
nishlarga ega. Muloqot inson amaliy faoliyatining
moddiy ma’naviy shakllarini hamda uning ehtiyoj-
larini o‘zida aks ettiradi. Muloqot shkalasi bo‘yicha
(N=46,760; r<0,001), O‘zMU – 211,27, QDPI – 290,71,
TDTU – 149,71. Muloqot ijtimoiy jarayon hisoblanib,
muloqot orqali insonlar o‘z fikrlarini bayon etadilar.
Tadqiqotimiz davomida muloqot shkalasi bo‘yicha
olingan natijalar QDPI talabalarida yuqori ko‘rsatki-
chni ko‘rsatdi. Ular asosan adabiy tilda so‘zlashishlari,
hazil mutoyibaga moyilliklari so‘zga chechanliklari –
bizga ma’lumki Farg‘ona vodiysidan buyuk shoirlar,
askiyachi-yu so‘z ustalari yetishib chiqqan. Balki mana
shunday buyuk ajdodlarimizning avlodlari bo‘lganlik-
laridandir.
(2-жадвал.)
Xususan, respondentlarning javoblariga muvofiq,
S.S.Bubnovaning “Shaxs qadriyatli oriyentatsiyasini
real tuzilishini tashxiz qilish metodikasi” bo‘yicha
Oliy o‘quv yurti talabalarida muloqot, vaqtini yoqimli
o‘tkazishni xush ko‘rish, jamiyatda ijobiy o‘zgarish-
larga erishish uchun ijtimoiy faollik shkalalari bo‘yicha
olingan natijalar ko‘rsatkichlari qolgan shkalalarga
nisbatan yuqori ekanligi aniqlandi [6].
38
Alfraganus University
Xulosa.
Xulosa qilib aytish mumkinki, global o‘zgarishlar,
yuksak axborot texnologiyalari davrida, birinchidan,
“Odam – ijtimoiy mavjudot” degan fikrning asosli
ekanligiga hech kim shubha qilmaydi. Ikkinchidan,
inson bolasi jamiyatga qo‘shilib borgan sari, ya’ni
ijtimoiylashib borgan sari o‘zini qaysi ijtimoiy guruh-
larga mansub ekanligi, qay bir guruh unga ma’qul yoki
noma’qul ekanligiga ko‘proq e’tibor bera boshlaydi.
Unda unga yordam beruvchi muhim omil – bu uning
ijtimoiy tafakkuri yoki mustaqil fikridir. “O‘zimning
guruhim” yoki “begonalar guruhi” tushunchalarining
paydo bo‘lishi esa shaxsni o‘rab turgan muhitning
qadriyatlariga, uning etnopsixologik o‘ziga xosligiga
bevosita bog‘liq. O‘tkazilgan so‘rovlarda bizning yosh-
larimiz “o‘zimniki” kategoriyasiga kiruvchi guruhlar-
ga eng avvalo oilasini, undagi qadriyatlarni tasavvur
qilishlarini aniqladik va bu holat bizningcha muhim
[7]. Chunki Amerikada o‘tkazilgan ayrim tadqiqotlarda
ularga ijtimoiy hayrixoh bo‘lgan guruhlar qatorida
eng avvalo “yaqin do‘stlar”, so‘ngra keyingi qator-
larda “ota-onalar” guruhini qayd etishgan. Chunki
bu yoshlar uchun ijtimoiy qulab-quvvatlov, yoki
hamjihatlik birinchi navbatda intim munosabatlar
yoki “hissiy emotsional bog‘liqlik” kabi tasavvurlar
bilan uyg‘unlashadi. Bizning yoshlarda esa bu tasav-
vurlar yaqin insonlari, birinchi navbatda otasi yoki
onasi, qolaversa, yaqin qarindoshlarning ma’naviy
va ruhiy ko‘magi ma’nosida aks etadi. Demak,
qadriyatlarning e’zozlanishi bola ongida “o‘zining”
hamda “begona” guruhlarni aniq differensiya qi-
lish psixologiyasini shakllantiradi. Bu biz uchun
muhim bo‘lib, ma’naviy qadriyatlarimizni, avvalo
oila qadriyatlariga nisbatan farzandlarda to‘g‘ri
munosabatni shakllantirishimiz, yoshlar ongida va
mustaqil shu o‘rinda ularga faqat yaxshilikni ravo
ko‘ruvchi insonlarni qadrlash, ularni hamisha e’tirof
etish psixologiyasini kuchaytiradi [8]. Oilani, mahal-
lani qadrlash esa yoshlarni ijtimoiy xulqini turli xil
og‘ulardan, muammolardan asrovchi omil sifatida
ma’naviy hayotimizda ijobiy rol o‘ynayveradi.
39
Alfraganus University
Adabiyotlar:
1. Raxmonova Z.N. “The influence of family values on personality development”// ACADEMICIA
An International Multidisciplinary Research Jornal. Vol.11, Issue 3, March 2021.DOI: 10.5958/2249-
7137.2021.00961.7 Pg.1855-1857
2. Raxmonova Z.N., D. Abdullajonova “Motivation To Succeed, To Avoid Defeat And The Impact
Of Risk Preparedness On Womens Activism And Its Socio-Psychological Factors”// European Jornal
of Molecular&Clinical Medicine ISSN 2515-8260 Volume 07, Issue 01, 2020 Pg 3555-3561.
3. Raxmonova Z.N., Мukhamedova D., Abdullajonova D, Babadjanova C., Tukhtabekov K. “The
main directions of accounting socio-psychological characteristics of the manager of education in the process
of optimizing management activities in Uzbekistan”// Journal of Advanced Research Dynamical and Control
Systems(JARDCS) (AQSh) ilmiy jurnali (Vol.11,10-Special Issue, 2019. Pg. 1035-1038)
4. Базарова К.Т. «Социально-психологические факторы развития лидерских качеств руководителя.
На материалах транснациональной коорпорации». 2010
5. Каримова В.М. Ижтимоий психология асослари. – Toшкент, 1994. – Б. 48–54;
6. Барабанщиков В.А. Зависимость точности идентификации экспрессии лица от локализации
мимических проявлений/ В.А.Барабанщиков, Т.Н.Малкова// Вопросы психологии. – 1988. – № 5. – С.
131 – 141.
7. Бараева Е.И. Особенности мотивации достижения и избежания неудач у студентов аграр-
но-технического вуза. Педагогические Науки. Психология. № 5. 2009. С.96,97,98;
8. Басова О.А. Психологические особенности ответственности предпринимателя в процессе лич-
ностнопрофессионального развития. Автореф.дис…канд.психол.наук.-Ростов-на –Дону, 2008.-С.20
9. Белинская Е.П. Исследование личности:традиции и перспективы Социальная психология в
современном мире: Учеб.пособ.для вузов/Под.ред. Г.М.Андреева, А.И.Донцова.-М.:Аспект Прес-
с,2002.-С.42-56
