40
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
UDK: 331.42
SPORTCHILAR MEHNATINI TASHKIL
QILISHNING DOLZARB MASALALARI
ВАЖНЫЕ ВОПРОСЫ ОРГАНИЗАЦИИ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ СПОРТСМЕНОВ
IMPORTANT ISSUES OF THE ORGANIZING ATHLETES’ ACTIVITY
Raxmonov Azizbek Abdullajonovich ¹
Annotasiya
Sportchilar mehnatini tashkil qilish hozirgi zamon talabi, sabab to’g’ri tashkil qiligan ish samarasi yuqori bo’lishi
o’z tasdig’ini topdi. Sportda yuqori natijaga erishish uchun eng avvalo mehnatni to’g’ri tashkil qilish kerak, bunda
sportchilar, murabbiylar, menejerlar va sport mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi korxonolar muhum ahamiyat kasb
etadi. Xech bir soha davlatni dunyoga sport kabi tez tanita olmaydi. Sportchilar mehnatini tashkil qilishda xar hil
vosita va usullar, vazifalar mavjud. Bunda eng avvalo moddiy va ma’naviy rahbatlantirishga katta e’tibor qaratish
kerak, bu esa o’z navabatida sportchilarni qiziqishini va ishtiyoqini oshirishga hizmat qiladi va sportdagi natijalarni
yaxshilanishiga hizmat qiladi.
Аннотация
Организация труда спортсменов является современным требованием, и подтверждено, что эф-
фективность труда при его правильной организации высока. Для достижения высоких результатов в
спорте, прежде всего, необходимо правильно организовать работу, в которой большое значение имеют
спортсмены, тренеры, руководители и предприятия, выпускающие спортивную продукцию. Никакая
другая сфера не может представить страну миру так быстро, как спорт. Существуют различные ин-
струменты, методы и задачи в организации работы спортсменов. В первую очередь необходимо уделять
большое внимание материальному и моральному стимулированию, что в свою очередь способствует
повышению интереса и энтузиазма спортсменов и улучшению результатов в спорте.
¹ Jismoniy tarbiya va sport fakulteti dekani. ALFRAGANUS UNIVERSITY. Toshkent, O’zbekiston. e-mail: uzshka-bek@mail.ru. ORCID:
0009-0000-6199-2670
41
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
Annotation
The organization of labor of athletes is a modern requirement, and it is confirmed that the efficiency of labor with
its proper organization is high. To achieve high results in sports, first of all, it is necessary to properly organize the
work in which athletes, coaches, managers and enterprises producing sports products are of great importance. No
other field can introduce a country to the world as quickly as sports. There are various tools, methods and tasks in
organizing athletes’ activity. First of all, it is necessary to pay great attention to financial and moral encouragement,
which in turn helps to increase the interest and enthusiasm of athletes and improve results in sports.
Kalit so’zlar:
Sport, mehnatni tashkil qilish, menejer, sport menejmenti kontseptsiyasi, doping,
psixo-fiziologiya.
Ключевые слова:
Спорт, организация труда, менеджер, концепция спортивного менед-
жмента, допинг, психофизиология.
Keywords:
Sport, activity organizing, manager, sports management concept, doping, psycho-
physiology
Kirish
O‘zbekistonda mustaqillik davrida jismoniy tarbiya
va sport sohasining rivojlanishi mamlakatimizda
amalga oshirilayotgan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
islohotlarning samarali natijasidir. Mamlakatimiz
qudratini belgilaydigan eng asosiy omillardan biri bu
shu yurtda yuksak ma’naviyatli, jismonan va ruhan
sog‘lom, har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalash
masalasidir. Jismonan sog‘lom, ma’naviy yеtuk,
yuksak intellektual salohiyat, zamonaviy bilimlarga
ega, mustaqil fikrlaydigan, kelajakka ishonch bilan
qaraydigan barkamol avlodni tarbiyalash asosiy
vazifalar sifatida belgilanadi. Jismoniy tarbiya va
sport sohasini rivojlantirishga qaratilgan amaliy ishlar
natijasida, milliy ta’lim dasturiga binoan jismoniy tarbiya
va sport sohasiga yuksak intellektual salohiyatga ega
bo‘lgan, yuqori malakali mutaxassis kadrlarni tayyorlash
ishlari yo‘lga qo‘yildi.
Kelajakda yuqori marralarni egallashni oldinga
maqsad qilgan O‘zbekiston birinchi navbatda, sport
kundan-kunga yuksalib, xalqaro maydonda munosib
va salmoqli o‘rin egallab bormoqda. Bugungi kunda
nafaqat ishning o‘zini, balki uning ko‘zini biladigan yetuk
mutaxassislar – o‘zlari tanlagan sohaning mohir ustalari
bo‘lgan yosh avlodni jahon andozalariga mos ravishda
tayyorlash zamon talabidir.[1]
Material-metodlar
Sportchilar mehnatini tashkil etish tekshirish, tahlil
etish, hisoblash, tatbiq etish, nazorat, tashkiliy va
texnikaviy ishlar qamrovidagi masalalar majmuini o‘z
ichiga olib, uning mazmuni quyidagilar bilan belgilanadi:
• Sprtchilar uchun yuqori sifatli sport anjomlarlarni
ishlab chiqarishni tashkil etish ishining rivojlanishi;
• sportchilarning madaniy-texnik darajasi
o‘sib borishi munosabati bilan mehnat taqsimoti
takomillashtirilishidan;
• sportchilarni mehnatini tashkil etish va ijrochini
uning fiziologik va antropometrik xarakteriga hamda
estetik idrokiga mos bo‘lgan sport asbob-uskunalari bilan
ta’minlash, mehnatini tashkil etishda xizmat ko‘rsatishni
uzluksiz yaxshilab borishdan, mashg’ulotlar vaqtida
sporchilarning quvvatini isrof bo‘lishini yo‘qotadigan
eng samarali xizmat ko‘rsatish tartiblarini joriy qilishdan;
• mehnat jarayonini takomillashtirish, mehnatning
ilg‘or usul va uslublarini joriy qilish, bunga sportchilarning
yuqori mehnat unumdorligini ta’minlovchi eng oqilona
mehnat jarayonini loyihalash va tatbiq qilish, shuningdek,
mehnatning ilg‘or usul va uslublarini aniqlash;
• sportchilarni tanlash, tayyorlash, ularning
malakalarini oshirishni tashkil etishni, bu jarayondagi
ish shakllarini yaxshilash.
Sportchilarning mehnatini tashkil etish uchun bir
qancha vazifalarning har birini bir-biriga bog‘liq holda
kompleks hal etish lozim. Shu munosabat bilan bozor
iqtisodiyotining hozirgi sharoitida sportchilar mehnatini
tashkil etishning asosiy metodlari quyidagilardan iborat:
1. Iqtisodiy. Bularga mehnat samaradorligini
barcha chora va tadbirlar bilan oshirish, mehnat va
moddiy resurslardan eng unumli foydalanish, sport
mahsulotlarini ishlab chiqarish, sportga ko‘rsatiladigan
xizmatlar hajmini oshirish va sport mahsulotlar sifatini
yaxshilash.
2. Sanitariya-gigiena va psixo-fiziologik. Bularga
sportchi va murabbiylarning sog‘lig‘ini muhofaza qilish,
texnika xavfsizligini ta’minlash, butun ish vaqti davomida
normal ishlash qobiliyatini ta’min etish maqsadida har
jihatdan (kompleks ravishda) ularning ijtimoiy tuzilishi,
jinsini va yoshini yetarli darajada hisobga olib, yaxshilab
borish.
42
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
3. Ijtimoiy. Bularga sportchi va murabbiylarni har
tomonlama va garmonik rivojlantirish, mehnatning
mazmundorligi, yoqimliligi, uni bajarish bosqich va
tartiblarining oddiyligiga erishish, ijodiyligini, mehnatni
eng zarur hayotiy ehtiyojga aylantirish.
4. Tashkiliy. Bularga sportchilar mehnatini tashkil
etishning sohalar, mutaxassislar va sport turlari bo‘yicha
namunaviy loyihalarini ishlab chiqish hamda sport
inshoatlrida xizmat ko‘rsatishning namunaviy loyihalarini
joriy qilish doirasini kengaytirish.
Munozara
Avvalo shuni anglash kerakki, menejment
tushunchasi turli mamlakatlarda turlicha tushuniladi.
Bu atama Amerika muhitidan kelib chiqqan va uning
kontseptsiyasi Yevropa kontseptsiyasidan, ya’ni
Chexiyadan ham farq qiladi. Chexiya Respublikasida
menejment «boshqaruv» deb tarjima qilinadi [2]. Biroq,
«boshqaruv» atamasi chet elda xuddi shu ma’noda
ishlatiladi va shuning uchun qisman jarayonlarni
boshqarish sifatida qabul qilinadi [3]. Menejment
atamasini biz butun kompaniyani, ya’ni uning funktsional
faoliyatini o’z ichiga olgan biznesni boshqarish deb keng
ma’noda tarjima qilishimiz mumkin [2]. Keng ma’noda
menejment atamasini tadbirkorlik faoliyatini boshqarish
fani va san’ati sifatida tushunish mumkin.
Agar menejmentning barcha tushunchalarini tahlil
qilsak, bu atamani uch konseptsiya asosida tushunishimiz
mumkin. Birinchi kontseptsiya menejmentni inson
resurslari bilan ishlashga yo’naltirilgan soha sifatida.
Buning yordamida kompaniyada belgilangan
maqsadlarga erishish mumkin. Ikkinchi kontseptsiya
menejerlar tomonidan bajariladigan o’ziga xos
funktsiyalar. Bular menejer funktsiyasining bir qismi
bo’lgan faoliyat - rejalashtirish, tashkil etish, etakchilik,
kadrlar va nazorat qilish. Uchinchi va oxirgi kontseptsiya
menejmentni o’rganish predmeti sifatida qabul
qilinadi. Biroq, bular har doim nazariy yondashuvlar va
protseduralar bo’lib, belgilangan maqsadga osonroq
erishishga yordam beradi. Menejmentning asosiy
vazifasi tashkilotning ishlashini ta’minlashdan iborat
bo’lib, bu amalda asosan ushbu tashkilotning foydasini
ta’minlashni anglatadi [4].
«Sport menejmenti kontseptsiyasi. Sport menejmenti
jismoniy tarbiya va sport birlashmalari, uyushmalari,
klublari, jismoniy tarbiya bo’linmalari, kooperativlarni
har tomonlama boshqarish usuli sifatida tushunilishi
mumkin, ular hech bo’lmaganda qisman biznesga
yo’naltirilgan xulq-atvorga urg’u beradi. Bundan
tashqari, bu mutlaqo to’g’ridan-to’g’ri biznes sohasida
sport mahsulotlarini ishlab chiqarish yoki pullik jismoniy
tarbiya va sport xizmatlarini boshqarish usuli haqida.»
[3]. Mamlakatimizda sport menejmentiga juda kam
e’tibor qaratilgan. Ushbu sohaning yagona yo’nalishi va
xususiyatlari yo’q. Biroq, klassik menejmentga o’xshab,
biz sport menejmentini uchta asosiy sohaga ajratishimiz
mumkin:
•
sport menejmenti ta’lim sohasi sifatida;
•
sport menejmenti kasb sifatida;
•
sport menejmenti ilmiy soha sifatida.
Bu sohalar o‘zaro bog‘langan va bir-biriga ta’sir
ko‘rsatadi, masalan, sport menejmenti sohasi
rivojlantirishi uchun sportni boshqarish amaliyotiga
asoslangan tadqiqot natijalari zarur.
Sportni tijoratlashtirish bilan bog’liq bo’lgan sport
industriyasi yaratilgandan keyin sport menejmenti
ta’lim yo’nalishlari qatoriga kiritila boshlandi. Shuning
uchun maktablarda sport menejmenti kinesiologiya
va iqtisodiyot, iqtisodiyot va biznes dasturlari kabi
sohalar orasida tasniflandi [5]. Bu farq asosan turli
mamlakatlarda turlicha bo’lgan tendentsiyalar bilan
bog’liq. AQSH, Avstraliya va Yangi Zelandiyada taʼlim
muassasalarida sport menejmentini o’qitish asosan
kinesiologiya, inson harakati yoki dam olish faoliyatining
kinetikasini o’rganish faoliyatiga toʻgʻri keladi. Boshqa
tomondan, Evropa mamlakatlarida sport menejmenti
odatda iqtisodiyot bo’limlari yoki sport maktablarida
o’qish sohasi sifatida taklif etiladi. Natijada sport
menejmentining boshqa fanlar orasidagi o‘rnini
aniqlash qiyin. Sport menejmentining joylashuvi bilan
bog’liq muammoni Chexiyadagi universitetlarda ham
ko’rish mumkin, bu yo’nalishning bir qismi Iqtisodiyot
va menejment o’quv dasturi doirasida, ikkinchi qismi
esa jismoniy tarbiya va sport o’quv dasturi doirasida
akkreditatsiyadan o’tganligi.
Ko’pgina mualliflar sport menejmentini turli yo’llar
bilan kasb sifatida belgilaydilar. Chelladuray buni
quyidagicha tariflaydi: «Bu sport sohasida ma’lum
bir xizmatni muvaffaqiyatli amalga oshirish va taqdim
etish uchun yaratilgan insoniy va moddiy resurslarni,
tegishli texnologiyalarni va mumkin bo’lgan hodisalarni
muvofiqlashtirishga qaratilgan sohadir.» Sport menejeri
«sport sohasida ma’lum bir xizmatni muvaffaqiyatli
amalga oshirish va taqdim etish uchun yaratilgan inson
va moddiy resurslarni, tegishli texnologiyalarni hamda
mumkin bo’lgan hodisalarni muvofiqlashtiradigan
shaxs» [6]. Mualliflar o’zlarining shaxsiy qarashlarida
sezilarli darajada farq qilsalar ham, ularning umumiy
boshqaruv funktsiyalari va protseduralari muayyan,
ya’ni sport kasb ekanligini inkor etmaydilar.
Natija
Dastlab antik davrda va qadimgi Olimpiya o’yinlarida
sportchi e’tirof va shon-shuhratga ega bo’lishdan
mahfaatdor bo’lgan masalan, bu bayram qo’shiqlari va
she’rlarida uning nomi kuylanishida namoyon bo’lgan.
Biroq, bugungi kunda professional sport deganda, o’z
hayotini sportga to’liq bag’ishlash tushuniladi. Shunday
43
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
qilib, sportchi mashg’ulotlarga ko’p vaqt sarflaydi
va sportga bog’liq barcha narsalar (regeneratsiya,
musobaqalar, tayyorgarlik va boshqalar) bilan muntazam
shug’ullanadi. Sportchining yaxshi natijasi uchun mukofot
nafaqat medal balki moliyaviy rag’batlantirish, ommaviy
axborot vositalari nazarida bo’lish, yangi homiylik
shartnomalari va jamoatchilikning e’tirofi. Bugungi kunda
sport antik davrda bo’lgani kabi ruh va tana jangi bo’lishni
to’xtatdi, chunki motivatsiya rekordlarni buzmoqda va
chegaralarni o’zgartirmoqda, moliyaviy rag’bat ham bunga
o’z xissasini qo’shmoqda. [7].
Moliyaviy rag’batlantirish nafaqat sportchining
ko’rsatkichlariga, balki ushbu sportning umumiy
ommabopligiga ham bog’liq. Bugungi kunda qadimgi
Yunonistondan farqli o’laroq sport ham reklamalar
bilan bog’liq, ayniqsa televideniya ommaviy axborot
vositalarida. 2016-yilda Rio-de-Janeyroda bo‘lib o‘tgan
Yozgi Olimpiada o‘yinlari translyatsiyasi vaqtida o‘n
soniyalik reklama lavhasini translyatsiya qilish narxi 10
000 dan 55 000 AQSh dollarigacha bo‘lgan [8]. Narxlar
translyatsiyadagi reklamaning joylashishiga qarab
o’zgarib turgan.
Daleki (2002) fikriga ko’ra, sportning tijoratlashuvi
sportchilarning doping iste’mol qilishiga sabab bo’lgan
omillardan biriga aylandi:
•
sportchi yaxshi homiy tomonidan qo’llab-
quvvatlanishi uchun dunyo sportchilari ichida o’z o’rniga
ega bo’lishi kerak;
•
sportchi mavjud homiylarni o’ziga jalb etish
uchun ajoyib natijalarga erishishi kerak;
Xulosa.
Sportchilar mehnatini tashkil qilishda xar bir element
va vositaga katta e’tibor qaratish lozim. Sportchilar
sportda yuqoi natijaga erishish uchun ularning mehnati
to’g’ri taqsimlangan bo’lmog’i lozim. Aks holda foydadan
ko’ra ziyoni ko’p bo’lishi mumkin.
Birinchidan sportchilar mehnatini tashkil qilishda
murabbiylar tayyorlash va qayta tayyorlashga katta
e’tibor qaratish kerak. Sportchilar bilan ilk va doimiy
muomalada bo’ladigan inson bu murabbiydir.
Ikinchidan sportchilar yuqori natijaga erish uchun
ularni mehnatini to’g’ri tashkil qilishda sport menejerlarini
o’r’rni juda katta. Xar bir sportda menejer bo’lib, ular
sportchilarni yuqori natija va yuqori maosh, yuqori
sharoitda bo’lishlarini ta’minlashlari lozim. Agar sport
menejerlari to’g’ri mehnatni tashkil qila olsa xech bir
sportchi kelajakda moddiy qiyinchilikka duch kelmaydi.
Uchinchidan sportchilarni mehnatini tashkil qilishda
ularning vitaminizasiyasiga katta e’tibor qaratish kerak.
Bundan tashqari doping masalasi ham sportchilarning
mehnatiga yoki ijobiy, yoki salbiy ta’sir qilishi mumkin.
Bunung uchun xar bir sportda doping masalasi bo’yicha
kerakli mutahassislar bo’lgani maqsadga muvofiq.
Yurtimizda Boks, Taekwando, Dzyudo kabi sport
turlarida mehnatni to’g’ri taqsimlash va menejerlik ishlari
yuqora darajada tashkil qilingan. Shuning uchun ham
so’ngi yillarda bu sport turlarida sportchilarimiz dunyoda
yuqori natijalar qo’lga kiritishmoqda.
1. Bаkiyеvа I.А., Mеhnаtni tashkil etish va boshqarish. O‘quv qo‘llаnmа. – Т.:
IQTISODIYOT, 2019. 18-100 b.
2. VODÁČEK, L., VODÁČKOVÁ, O., 2001. Management: theory and practice.
Extended Edition. Prague: Management Press. ISBN 80-8594-394-8.
3. ČÁSLAVOVÁ, E., 2007. Management in the physical education and sports
1st Edition. Prague: Karolinum. ISBN 978-80-2460-050-5.
4. VEBER, J., 2000. Management: fundamentals, prosperity, globalization. 1st Edition. Prague:
Management Press. ISBN 80-7261-029-5.
5. COSTA, C., 2005. The Status and Future of Sport Management: A Delphi Study. Journal
of Sport Management, Vol. 1, No. 19, pp. 117–142.
6. CHELLADURAI, P., 1992. Sport Management: Opportunities and Obstacles. Journal of
Sport Management, Vol. 2, No. 6, pp. 215–219.
7. NOVOTNÝ, J., 2011. Sport in the economy. 1st Edition. Prague: Wolters Kluwer Czech
republic. ISBN 978-80-735-7666-0.
8. HIKLOVÁ, Z., 2000. Ethics and sport. 1st Edition. Prague: Karolinum. ISBN 80-7184-499-3.
Adabiyotlar:
