56
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
¹ o’qituvchi. ALFRAGANUS UNIVERSITY. Toshkent, O’zbekiston. e-mail: azimjon.aliyev00@mail.ru. ORCID: 0009-0007-9885-8695
UDK: 331.107.8
RAQAMLASHTIRISH SHAROITIDA SANOAT
KORXONALARINI AXBOROT INFRATUZULMALARINI
SHAKILLASHTIRISHNI INNOVATSION YO’LLARI
INNOVATIVE WAYS OF FORMING INFORMATION INFRA STRUCTURES
OF INDUSTRIAL ENTERPRISES UNDER DIGITALIZATION CONDITIONS
ИННОВАЦИОННЫЕ СПОСОБЫ ФОРМИРОВАНИЯ
ИНФОРМАЦИОННЫХ ИНФРАСТРУКТУР ПРОМЫШЛЕННЫХ
ПРЕДПРИЯТИЙ В УСЛОВИЯХ ЦИФРОВИЗАЦИИ
Aliyev Azim Tolip o’g’li ¹
Annotatsiya:
Maqolada bugungi kunda zamon talabi hisoblangan raqamlashtirish iqtisodiyotining muhim ahamiyatlari va
uning insoniyat hamda davlat va korxonalar hayot tarziga qanchalik samarali ekani va bu mamlakat turmush
darajasini dunyo rivojlangan mamlakatlariga tenglashtirish va shu bilan birgalikda raqamlashtirish sharoitida
axborot infratuzulmalarini innovatsion yo’llar bilan rivojlantirish haqida boradi.
Kalit so’z:
Raqamli iqtisodiyot, sanoat korxonalari, raqamli texnologiyalar, innovatsiyalar.
57
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
Kirish.
Eng avvalo raqamlashtirish nafaqat odamlar turmush tarzi, balki tafakkurini ham oʻzgartiradi. Oʻzbekiston oʻz
oldiga kuchli demokratik, ilgʻor rivojlangan davlatlar safidan mustahkam oʻrin egallashni maqsad qilgan. Dunyoning
rivojlangan 50 mamlakati qatoriga kirish — bosh vazifa. Bu boradagi islohotlar esa xalqimizga munosib sharoit
yaratib berish maqsadida amalga oshirilmoqda. Eʼtibor berayotgan boʻlsangiz, keyingi yillarda Oʻzbekistonning
shaxdam odimlari xalqaro hamjamiyat tomonidan eʼtirof etilmoqda. Xususan, nufuzli “The Economist” jurnali
dunyoning ikki yuzga yaqin davlatlari orasidan Oʻzbekistonni “Yil mamlakati”, deb topgani fikrimiz tasdigʻidir. Yaʼni
ushbu nashr Oʻzbekistonni 2019-yili dunyoda eng koʻp yaxshi tarafga oʻzgargan mamlakat, deb topdi. Eʼtiborlisi,
yangilik Oʻzbekistongacha Markaziy Osiyoning biror bir davlati bunday eʼtirofga loyiq koʻrilmagani bilan ham oʻziga
xos ahamiyat kasb etadi. Vaholanki, respublikamiz yaqin-yaqingacha, aksariyat tahlilchilar tomonidan jahonning
“eng yopiq” davlatlaridan biri sifatida qiyos berib kelinardi. Ochigʻini aytganda, mamlakatimiz haqidagi bunday nekbin
mujda xalqaro miqyosda katta aks sado berdi. Bu, albatta, yurtimizda qisqa vaqt davomida oqilona yoʻlga qoʻyilgan
ichki va tashqi siyosatning amaliy ifodasidir, desak, ayni haqiqat.Bularning barchasiga raqamli iqtisodiyotning o’rni
katta desak mubolag’a boi’lmaydi.
Raqamli iqtisodiyotning oʻzi nima?
Raqamli iqtisodiyot yangi texnologiyalar, platformalar va biznes modellari yaratish hamda ularni kundalik hayotga
joriy etish orqali mavjud iqtisodiyotni yangicha tizimga koʻchirishdir. Raqamli iqtisodiyot — iqtisodiy, ijtimoiy va
madaniy aloqalarning raqamli texnologiyalarini qoʻllash asosida amalga oshirish mumkin boʻlgan tizimdir. Dastlab
bu iborani amerikalik dasturchi Nikolas Negroponte 1995-yilda kiritgan boʻlsada, u bugungi kunda barcha sohada
keng qoʻllanilmoqda. Raqamli iqtisodiyotning yangi konsepsiyasi inson faoliyati doirasidagi barcha informatsiyani
raqamlashtirish texnologiyalarini qoʻllab saqlash, ishlov berish va uzatishning yagona tizimidir. Iqtisodiyotni
raqamlashtirish orqali ijodiy yondashib yangi iqtisodiyotni barpo etish imkoniyati tugʻiladi. Iqtisodiyotni raqamlashtirish
kelajakda real raqobatbardoshlikni uzoq muddatga saqlab qolish imkoniyatidir. Raqamli iqtisodiyot nafaqat davlat
uchun balki korxonalar uchun bu muhim masala.
Materiyallar va metod. Sanoat axborot infratuzulmalari va uni innovatsin rivojlarirish. O‘zbekistonda faoliyat
ko‘rsatayotgan korxonalar faoliyatini tahlil qiladigan bo‘lsak, 2020-yil respublikamizda 197 ta yirik, minglab kichik
va o‘rta korxonalar hamda infratuzilma ob’ektlari barpo etildi. Jumladan, “Navoiyazot”da ammiak va karbamid
ishlab chiqarish kompleksi hamda azot kislotasi zavodi, Muborak, Gazli va Sho‘rtan neft-gaz korxonalarida
suyultirilgan gaz ishlab chiqarish qurilmalari, Toshkent metallurgiya zavodi kabi yirik quvvatlar ishga tushirildi.
Birgina energetika sohasida xorijiy investorlar bilan davlat-xususiy sheriklik asosida 6 ta yangi elektr stantsiyasini
barpo etish ishlari boshlandi. Ularning umumiy qiymati 2 mlrd dollar bo‘lib, 2700 megavatt quvvatga ega. Qishloq
xo‘jaligidagi islohotlar, yer maydonlari to‘liq xususiy klaster va kooperatsiyalarga berilgani paxtachilikda hosildorlikni
bir yilda o‘rtacha 10 % ga oshirish imkonini yaratdi. Meva-sabzavotchilik, g‘allachilik va chorvachilikda ham 500 ga
yaqin klaster va kooperatsiyalar faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Buning natijasida, 1 mlrd dollarlik meva-sabzavot eksport
qilindi. 91 ming gektar yer maydoni qaytadan foydalanishga kiritildi, 133 ming gektar maydonda suvni tejaydigan
Annotation:
The article talks about the important importance of digitization economy, which is considered the need of the
hour today, and how effective it is for humanity and the way of life of the state and enterprises, and how to make
the living standards of this country equal to the developed countries of the world and simultaneously develop
information infrastructures in innovative ways in the conditions of digitization.
Key words:
Digital economy, industrial enterprises, digital technologies, innovations
Аннотация:
В статье говорится о важности цифровизации экономики, которая сегодня считается потребно-
стью часа, и о том, насколько она эффективна для человечества и образа жизни государства и пред-
приятий, и как сделать уровень жизни этой страны равным в развитые страны мира и вместе с этим
развивать информационные инфраструктуры инновационными способами в условиях цифровизации.
Ключевые слова:
Цифровая экономика, промышленные предприятия, цифровые технологии, инновации.
58
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
texnologiyalar joriy etildi. Tadbirkorlikni keng qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ko‘plab imtiyoz va yengilliklar berildi.
Tadbirkorlik sub’ektlariga 100 trln so‘m kreditlar ajratildi [2]. 2020-yilda 1903 ta korxonalardan eng yuqori sof foyda
olgan umumiy foydasi 9,5 trln so‘m bilan 20 ta korxona va umumiy hisobda 6,1 trln so‘m bilan zarar ko‘rgan 10 ta
korxona tashkil etdi [3]. Tahlil natijalariga ko‘ra, so‘nggi uch yil ichida O‘zbekistondagi tadbirkorlik sub’yektlarining
taxminan 50 % i yangi tashkil etilgan korxonalarga tog‘ri keladi.
1-rasm. O‘zbekistonda ro‘yxatdan o‘tgan va faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar soni diagrammasi, yillar
kesimida.
2021-yilning1-may holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda 533 mingdan ziyod korxona va tashkilot ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lib,
shundan 501 mingtasi faoliyat ko‘rsatmoqda. Shulardan faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlar soni o‘tgan
yilning mos davriga (419577 ta) nisbatan 82166 taga oshib, o‘sish sur’ati 119,6 % ni tashkil etdi. Hududlar kesimida
faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlar sonining o‘tgan yilga nisbatan sezilarli o‘sishi qayd etildi, xususan,
Toshkent shahri (13958 ta), Samarqand (7995 ta) va Toshkent (7564 ta) viloyatlariga to‘g‘ri keladi. Hududlar kesimida
yangi tashkil etilgan tadbirkorlik sub’yektlari sonining o‘tgan yilga nisbatan Qashqadaryo (2797 ta), Farg‘ona (1175
ta), Buxoro (791 ta) viloyatlarida va Toshkent shahrida (537 ta) sezilarli o‘sishi kuzatildi. Iqtisodiy faoliyat turlari kesimi
bo‘yicha o‘tgan yilga nisbatan eng yuqori ko‘rsatkich savdo sohasida 31745 ta, sanoat 15029 ta, qishloq, o‘rmon va
baliqchilik xo‘jaligida 12641 ta, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar sohasida esa boshqa sohalarga nisbatan kamroq
1368 tani tashkil etdi. Iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha o‘tgan yilga nisbatan solishtirilganda eng yuqori o‘sish sanoat (2279
ta) va qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi (1759 ta)ga to‘g‘ri kelib, axborot va aloqa sohasida esa boshqa sohalarga
nisbatan kamroq (392 ta) o‘sish kuzatildi. 2021-yil 1-may holatiga faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlarning
salmoqli qismi 439927 tasi yoki 87,7 % tadbirkorlik subektlari hissasiga to‘g‘ri kelib, o‘sish sur’atlari o‘tgan yilning shu
davriga nisbatan 122,6 % ni tashkil etdi. Iqtisodiy faoliyat turlari kesimida eng yuqori o‘sish qishloq, o‘rmon va baliqchilik
xo‘jaligi (140 %), savdo (128,5 %) hamda axborot va aloqa (121,3 %) sohalarida kuzatilgan bo‘lsa, hududlar kesimida
esa Qashqadaryo (134,6 %), Surxondaryo (131,4 %), Samarqand (128,3 %), Buxoro (125,3 %) va Jizzax (124,9 %)
viloyatlariga to‘g‘ri keldi [4]. O‘zbekistonda sanoat, xizmatlar sohasi, investitsiyalar va xususiy iste’molning jadal tiklanishi
sharoitida mamlakat iqtisodiyoti 2022-yilda 5,5 % ga o‘sishi kutilmoqda [5,6]
2-rasm. O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari
59
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
Sanoat korxonani axborot infratuzulmalari ishlab chiqarish va tovar muomalasi, shuningdek, inson hayot faoliyati
uchun zarur boʻlgan meʼyoriy sharoitni taʼminlashga xizmat kiluvchi turli-tuman yordamchi xizmat koʻrsatuvchi
sohalar nomoddiy ishlab chiqarish sektori. Infratuzilma xizmatlari moddiy shaklga ega boʻlmagan tovarlar boʻlib, ular
hayotiy ehtiyojlarni qondiradi. Infratuzilma zaruriy va shart boʻlganidan uning ishlab turishini taʼminlashga iqtisodiy
resurslarning bir qismi jalb etiladi. Infratuzilma xizmat koʻrsatish sohasiga koʻra ishlab chiqarish infratuzilmasi (ishlab
chiqarish ga xizmat koʻrsatuvchi sohalar — Yuk tashish transporti, elektr va issiqlik taʼminoti, yoʻl xoʻjaligi, suv
xoʻjaligi, ombor xujaligi, ilmiy konstruktorlik xizmati, axborot xizmati va boshqalar) va ijtimoiy-maishiy infratuzilma
(aholiga xizmat koʻrsatib, uning ehtiyojini qondiruvchi sohalar —sogʻliqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport, maishiy
xizmat va boshqalar) ga ajraladi. Infratuzilma xizmati tovar boʻlganidan oldi-sotdi etiladi. Uning asosiy vazifasi
insonga xizmat koʻrsatish, ammo bu ish pulli, bepul va imtiyozli tarzda bajarilishi mumkin. Infratuzilma xizmatlarini
harakteriga koʻra guruxlaganda bozor infratuzilmasi ajralib turadi. Chunki unda bozor munosabatlarini amalga
oshiruvchi xizmatlar koʻrsatiladi. Qaysi darajada xizmat koʻrsatilishiga koʻra, korxona, tarmoq ishlab chiqarish
majmualari va hududiy infratuzilma ham mavjud. Infratuzilma sohasida yaratilgan xizmatlar ishlab chiqarish va inson
uchun naf keltiradi. Infratuzilma xizmat koʻrsatishini tashkil etish uchun mablagʻlar sarflanadi. Shuning uchun ularni
hisoblash mumkin va ular yalpi milliy mahsulot tarkibiga kiritiladi. Infratuzilma ni yaratuvchi mehnat ham unumli
hisoblanadi. Infratuzilma ning samaradorligi koʻrsatilgan xizmatlarning sarf-harajatlarga nisbati orqali aniqlanadi.
Xulosa.
Darhaqiqat, raqamli iqtisodiyot miqyosining kengayib borishida xalqaro hamkorlikni imkon qadar kuchaytirish
zarur. Shu o‘rinda mamnuniyat bilan qayd etish joizki, O‘zbekistonda axborot xavfsizligi sohasida olib borilayotgan
ta’sirchan choratadbirlar natijasida 2019 yilda Kiberxavfsizlik global indeksida 41 pog‘onaga ko‘tarilib, 52 o‘rinn
egalladi. Insoniyat taraqqiyotining hozirgi davri va yaqin istiqbolida iqtisodiyot tarmoqlari, ijtimoiy soha va davlat
boshqaruvi tizimining sifat jihatdan rivojlanishi raqamli texnologiyalarni keng joriy etish bilan bevosita bog‘liq bo‘lib
bormoqda. Mamlakatimiz taraqqiyotining istiqboli ham raqamli iqtisodiyot rivojlanishi va raqamli texnologiyalarning
qamrov darajasiga tayanadi. Xalqaro tajriba shundan dalolat bermoqdaki, bugungi kunda raqamli texnologiyalar
asosan ilmiy hamjamiyat va xususiy sektorda jadal rivojlanmoqda. Shuning uchun davlat, aynan, ushbu sohalarda
innovatsion loyihalar va IT-kompaniyalarni qo‘llab quvvatlagan holda qulay ekotizimni yaratishi lozim.
Adabiyotlar:
1) E.X. Maxmudov “Korxona Iqtisodiyoti” O‘quv qo‘llanma.Toshkent 2006-yil
2) https://review.uz/uz/post/pochti-polovina-predpriyatiy-v-uzbekistanesozdana-
za-poslednie-tri-goda
3) https://kun.uz/uz/news/2021/05/06/2020-yilda-ozbekistonda-eng-kop-
foydava-zarar-korgan-korxonalar-royxati-elonqilindi?q=%2Fnews%2F2021%2F0
5%2F06%2F2020-yilda-ozbekistonda-eng-kopfoyda-va-zarar-korgan-korxonalar-
royxati-elon-qilindi
4) https://review.uz/uz/post/pochti-polovina-predpriyatiy-v-uzbekistanesozdana-za-poslednie-tri-
goda
5) https://review.uz/uz/post/prognoz-abr-rost-vvp-uzbekistana-sostavit-4-v-
2021-g-i-5-v-2022
6) https://www.gazeta.uz/oz/2021/09/23/adb-forecast/
7) https://www.spot.uz/oz/2022/02/14/investment/
8) T.Qudratov, N.Fayziyeva “Korxonalar faoliyatining tahlili va nazorati”
Darslik. “Voris nashriyot” Toshkent 2012 yil.
9) https://www.spot.uz/oz/2021/10/09/fitch/
