Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
47
UDK: 342.156
KORXONALAR QURILISH MATERIALLARINI
ISHLAB CHIQARISH INNOVATSION FAOLIYATI VA
SAMARADORLIGINI OSHIRISH MASALALARI
ВОПРОСЫ ПОВЫШЕНИЯ ИННОВАЦИОННОЙ АКТИВНОСТИ И
ЭФФЕКТИВНОСТИ ПРОИЗВОДСТВА СТРОИТЕЛЬНЫХ
МАТЕРИАЛОВ ПРЕДПРИЯТИЙ
ISSUES OF INCREASING INNOVATIVE ACTIVITY AND EFFICIENCY
OF CONSTRUCTION MATERIALS PRODUCTION OF ENTERPRISES
Mirisayev Abduraxmon Abdulaxatovich,
Alfraganus universiteti iqtisodiyot kafedrasi dotsenti, iqtidodiyot fanlari nomzodi
e-mail: abdurahmonm77@mail.ru
ORCID: 0009-0000-8735-6672
Abduraxmonov Abduraxim Bexzod o‘g‘li,
Toshkent arxitektura-qurilish universiteti talabasi
e-mail: malikw07a0a@gmail.com
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
48
KIRISH
Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish ko‘rsatkichlari
tahliliga ko‘ra, barcha sohada erishilayotgan yutuq va
muvaffaqiyatlar asosida innovatsiya jarayonlari alohida
o‘rin egallaydi. Jumladan, iqtisodiyot tarmoqlaridagi sanoat
korxonalarining ishlab chiqarish faoliyatini innovatsiya
faoliyatining taraqqiyotisiz amalga oshirib bo‘lmaganligi
sababli bugungi kunda innovatsiya jarayonlarini amalga
oshirishni jadallashtirish talab etiladi. Shuning uchun iqtisodiyot
tarmog‘idagi qurilish materiallari sanoatida, ishlab chiqarishda
innovatsiya va innovatsion texnologiyalardan foydalanish
jarayonlarining nazariy va metodologik asoslarini tadqiq etish
bugunning asosiy talablaridan biri hisoblanadi.
2018-yil 21-sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining «2019–2021-yillarda O‘zbekiston
Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasi
to‘g‘risida»gi Farmoni qabul qilingan hamda
2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston
taraqqiyot strategiyasini amalga oshirish ko‘zlangan.
Strategiyaning bosh maqsadi inson kapitalini rivojlantirish,
2030-yilgacha Global innovatsion indeks reytingi bo‘yicha
jahonning 50 ta ilg‘or mamlakati tarkibiga kirish etib
belgilanishi, respublikada innovatsion faoliyatga naqadar
katta e’tibor berilayotganligidan dalolat bermoqda [1].
2026-yilga borib qurilish materiallarining eksporti
1,084 mlrd dollarga yoki 2021-yilga nisbatan 2,5
baravarga oshiriladi. Tarmoqni rivojlantirishga 2 mlrd
dollarlik investitsiyalar jalb qilinadi. Yangi investitsiya
modelini amalga oshirish natijasida 2021–2025-yillarda
19,5 mingta yangi ish o‘rinlari tashkil etiladi. Ushbu
davrda mahalliylashtirilgan qurilish materiallari ishlab
chiqarish hajmi joriy yildagidan 1,7 baravarga oshirilib,
1,55 trln so‘mga yetkaziladi. 2022–2026-yillarda 7 turdagi
yangi innovatsion qurilish materiallarini ishlab chiqarish
o‘zlashtiriladi.
MATERIALLAR VA USLUBLAR
Mamlakatda iqtisodiyot tarmoqlari va ularda
innovatsion faoliyatni rivojlantirishga asosan ushbu
faoliyatning rivojlanishiga keng yo‘l ochib beruvchi
qonunlarning qabul qilinishi hamda ilmiy tadqiqot
natijalarining amaliyotga joriy etilishini rag‘batlantirish,
fan va ishlab chiqarish uzviyligini ta’minlash muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Jumladan, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2018-yil 7-maydagi
«Iqtisodiyot tarmoqlari va sohalariga innovatsiyalarni
joriy etish mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ-3698-
Annotatsiya:
Ushbu maqolada O‘zbekiston iqtisodiyotidagi innovatsion rivojlanish natijalari, mamlakatda
innovatsion faoliyatni rivojlantirish bo‘yicha strategiyalar, qabul qilingan me’yoriy hujjatlar hamda qurilish
materiallari tarmog‘ida innovatsion faoliyat orqali erishilgan iqtisodiy natijalar va sohada innovatsion faoliyatning
samaradorligini oshirish bo‘yicha mulohazalar, taklif hamda xulosalar keltirilgan.
Аннотация:
В данной статье представлены результаты инновационного развития экономики
Узбекистана, стратегии развития инновационной деятельности в стране, принятые норматив
-
ные акты и экономические результаты, достигнутые благодаря инновационной деятельности в
отрасли строительных материалов, а также комментарии, предложения и выводы по повышению
эффективности инновационной деятельности.
Abstract:
This article presents the results of innovative development of the economy of Uzbekistan,
the strategy for the development of innovative activity in the country, the adopted regulations and economic
results achieved through innovative activities in the building materials industry, as well as comments,
suggestions and conclusions on improving the efficiency of innovative activities.
Kalit so‘zlar:
Iqtisodiyotda innovatsion faoliyat, mamlakatda innovatsion faoliyatni rivojlantirish
strategiyasi, innovatsion loyihalar, qurilish materiallari sanoati, qurilish materiallari ishlab chiqarish,
innovatsion salohiyatni oshirish.
Ключевые слова:
инновационная деятельность в экономике, стратегия развития иннова
-
ционной деятельности в стране, инновационные проекты, промышленность строительных
материалов, производство строительных материалов, повышение инновационного потенциала.
Key words:
innovative activity in the economy, strategy for the development of innovative activity in
the country, innovative projects, building materials industry, production of building materials, increasing
innovative potential.
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
49
son Qarori ijrosini ta’minlash yuzasidan 2019-yilda
39 ta Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari bilan
iqtisodiyotni real sektorini rivojlantirish bo‘yicha «Yo‘l
xaritalari» ishlab chiqilib, hamkorlikda samarali ishlar
yo‘lga qo‘yilgan. 20 ga yaqin tashkilotda «Innovatsion
rivojlanish va novatorlik g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlash»
jamg‘armalari tashkil etilib, jami 45,46 mlrd so‘m mablag‘
yo‘naltirilgan [2].
Innovatsion loyihalarni amalga oshirishga yo‘naltirilgan
umumiy qiymati 113,42 mlrd miqdorida investitsiya
loyihalari o‘zlashtirishga erishildi. Shundan 77,0 mlrd
ichki investitsiyalar, 1,8 mlrd so‘m to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalar va 34,62 mlrd so‘m texnik ko‘mak hisobiga
amalga oshirilgan. Ushbu investitsiyalarning salmoqli
qismi sog‘liqni saqlashga 42 % (47,1 mlrd so‘m), ta’lim
sohasiga 30 % (33,7 mlrd so‘m) va sanoatga 26 % (29,2
mlrd so‘m) yo‘naltirilgan [2].
Toshkent shahar Yashnobod tumanidagi «Yashnobod»
innovatsion texnoparkining 23 ta rezidentlari tomonidan
3,1 mln AQSH dollari miqdorida investitsiyalar
o‘zlashtirilib, kimyo texnologiyalari, mashinasozlik
hamda qurilish materiallari ishlab chiqarish uchun
yo‘naltirildi.
Hozirgi kunda ayrim qurilish materiallari ishlab
chiqarish korxonalarida asosiy fondlarning eskirganligi,
ishlab chiqarishni texnik va texnologik qayta
qurollantirishga talabning ortib borayotganligi ham
ushbu mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. Shu
bilan bir qatorda, innovatsiya faoliyat samaradorligini
oshirishga qaratilgan tadqiqotlar qurilish materiallari
sanoatida progressiv o‘zgarishlarni amalga oshirish va
ishlab chiqarish samaradorligini ko‘tarish orqali kuchli
industrial salohiyatni yaratishda asosiy hal qiluvchi rol
o‘ynaydi.
Qurilish materiallari sanoatida ushbu yilda
o‘zlashtirilgan investitsiyalar salmog‘i 1,3 mlrd dollarni,
shundan, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar 680,4 mln
dollarni (52 %) tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 2016-yilga
(360,2 mln dollar) nisbatan qariyb 4 baravarga ko‘p.
Sohada to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni (72,5
mln dollar) oqimi esa 9 baravardan oshdi.
Ushbu soha bo‘yicha hududlarni rivojlantirish dasturi
doirasida umumiy qiymati 248,6 mln dollar bo‘lgan 757
ta loyiha ishga tushirildi. Bunda mablag‘lar zamonaviy,
energiya tejamkor qurilish materiallari ishlab chiqarish
loyihalariga qaratildi. Jumladan, mazkur yilda 3,5
mln tonna sement, 150 ming kub metr temir-beton
mahsulotlari, 1,8 mln rulon gulqog‘oz (oboi), 200 ming
dona sanitar-texnik buyumlar, 180 ming tonna qurilish
armaturasi, 27 mln dona keramik bloklar, 35 ming kub
metr gazobeton bloklari, 30 ming dona smesitel, 10 mln
kv metr gipsokarton listlari, 250 ming kv metr dekorativ
panellar, 10,2 ming tonna lak-bo‘yoq mahsulotlari, 2,7
mln kv metr keramik plitkalar ishlab chiqarish kabi yangi
quvvatlar yaratildi.
Ushbu yangi ishga tushirilgan loyihalar va
o‘zlashtirilgan investitsiyalarning tarmoq rivoji uchun
qulaylik tarafi shundaki, eng avvalo, sohaga yangi
zamonaviy texnika va texnologiya kirib keladi, mahsulot
turi ko‘payadi, yangi ish o‘rinlari yaratiladi hamda
energiya tejamkor qurilish materiallari ishlab chiqarish
faoliyati yuqori kompyuter texnologiyasi yordamida
boshqariladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish
jarayonida ish unumdorligining oshishi kuzatiladi, sarf-
xarajatlar miqdori kamayadi.
MUNOZARA
Hozirgi davrda qurilish materiallari ishlab chiqarish
korxonalari innovatsiya faoliyatining natijalaridan
samarali foydalanishi yangi imkoniyatlar yaratadi
hamda raqobatbardoshlikka ega bo‘ladi. O‘z navbati
bilan ishlab chiqaruvchida mehnat unumdorligi oshadi,
sarf-xarajatlar kamayadi, mahsulot sotish hajmi ortadi
va rejalashtirilgan foydaning kelishi kabi omillarga ega
bo‘ladi.
Bu esa korxonani moliyaviy barqarorlikka erishishiga
imkoniyat yaratadi. Shuning uchun hozirgi rivojlanish
bosqichida sanoat korxonalari iqtisodiy samaradorlik,
raqobatbardoshlik va eksport salohiyatni oshirishi
uchun ularni ishlab chiqarishda innovatsion rivojlanish
darajasini baholash maqsadga muvofiqdir.
Tadqiqot jarayonida qurilish materiallari ishlab
chiqarish korxonalaridagi innovatsion faoliyatining
iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘llari borasida
olib borayotgan ilmiy, nazariy va amaliy tadqiqotlar
shuni taqozo etmoqdaki, korxonalar faoliyatidagi
turli vaziyatlarda innovatsion rivojlanish darajasini
turli parametrlar asosida baholovchi koeffitsiyentdan
foydalanish mumkin.
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
50
Natija.
Korxonada ilmiy-tadqiqot ishlarining ichki
xarajatlardagi ulushi va texnikani o‘zlashtirishda ishlab
chiqarishdagi jami xarajatlar quyidagi formula yordamida
aniqlanadi.
[3]
Bu yerda:
Зниокр – ilmiy tadqiqot ishlariga xarajatlar;
Зm – texnologiyani sotib olish xarajatlari;
Зоб – ishlab chiqarish xarajatlari.
Ushbu formula bo‘yicha korxonaning ilmiy tadqiqot
ishlari va yangi texnika-texnologiyalarni ishlab
chiqarishga joriy etishda jami yillik xarajatlar 4 %ni tashkil
qilsa, u holda korxona innovatsion va raqobatbardosh
rivojlanishga erishadi. Aksincha, korxonaning ilmiy
tadqiqot ishlari uchun yillik jami xarajatlar 4 %dan kam
bo‘lsa, u holda korxona faoliyatida salbiy natija va inqiroz
holatlari sodir bo‘lishi mumkin.
Korxonaning innovatsion faoliyatini baholashda
yuqorida mazmunlari keltirilgan parametrlarning
o‘lchanishi va unda aniqlangan salbiy natijalarni bartaraf
etish, bozor sharoitida korxonani innovatsion rivojlantirish,
moliyaviy barqarorlik va raqobatbardoshlikka ega
bo‘lishini ta’minlash uchun imkoniyatlar yaratiladi.
XULOSA
Qurilish materiallari korxonalari innovatsion
salohiyatini tahlil qilish va baholashda, birinchi navbatda,
uning asosiy tarkibiy qismlari o‘rtasida resurslarning
oqilona taqsimlanishi va asoslanganligiga e’tibor qaratish
lozim. Kelgusida innovatsion salohiyat tarkibining
avvalgisiga nisbatan o‘zgarishiga erishish uchun asosiy
texnik va iqtisodiy omillarning ta’siri tahlil qilinadi. Shu
bilan birga, korxonaning innovatsion salohiyatini oshirish
uchun xo‘jalik ichidagi zaxiralar ham aniqlanadi.
Jumladan, yuqoridagi taklif etilganlar asosida
shakllangan tahlillar natijasida qurilish materiallari
korxonalarida innovatsion rivojlanish bosqichiga ega
bo‘lish uchun quyidagi vazifalarning bajarilishi maqsadga
muvofiqdir:
— qurilish materiallari sanoatidagi mavjud innovatsion
texnologiyalaridan samarali foydalanish, shuningdek,
yangi texnika va texnologiya, nou-xau va intellektual
mulklarni sotib olishni yo‘lga qo‘yish;
— qurilish materiallari sanoatidagi korxonalarda ilmiy
tadqiqot va eksperimental bazani rivojlantirish orqali
ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini yanada
faollashtirish;
— innovatsiya jarayonidagi tajriba ishlarini olib
borishda unga mos keluvchi tashkilotlarga buyurtmalar
berish va ularni moliyalashtirish masalalarini hal
etishning samarali mexanizmlarini ishlab chiqish;
— yangiliklarni ishlab chiqish va joriy etishni tezlashtirish
uchun aksiya, obligatsiya va chet el investitsiyalarini
yanada ko‘proq jalb etish yo‘llarini aniqlash.
Yuqoridagi sanab o‘tilgan yo‘nalishlar qurilish
materiallari tarmog‘idagi xo‘jalik subyektlarining
innovatsion rivojlanishini jadallashtirishga, shuningdek,
kam xarajatli ishlab chiqarish, yuqori sifatga ega bo‘lish,
mahsulotlar raqobatbardoshligi va korxonalarning
innovatsion ishlab chiqarish samaradorligi oshishi uchun
qulay shart-sharoitlarni yaratadi.
A
dabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.
Mirziyoyevning 2018-yil 21-sentyabrdagi
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
51
«2019–2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini
innovatsion rivojlantirish strategiyasini tasdiqlash
to‘g‘risida»gi PF-5544-son Farmoni.
2. Innovatsion rivojlanish vazirligining 2019-yilning
birinchi yarim yilligida amalga oshirgan ishlar yuzasidan
hisoboti.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-
yil 7-fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi
PF- 4947-son Farmoni.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil
25-oktyabrdagi «Erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat
zonalari faoliyati samardorligini oshirish to‘g‘risida»gi
PQ-3356-son Qarori.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. // Xalq
so‘zi, 2017-y., 23-dekabr.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning
taraqqiyot strategiyasini amalga oshirish haqidagi Farmoni.
7. Журавлев П.В. Теория системного менеджмен
-
та. – М.: Экзамен, 2002.
8. Гунин В.Н. и др. Управление инновациями:
17-модулная программа для менеджеров. «Управ
-
ление развитием организации». Модул 7. – M.:
INFRA-M, 2002. – С.178.
9. Ziyayev M.K., Mirisayev A.A., & Aloyeva Z.R.
(2023). Develop a strategy for increasing business
efficiency in enterprises. ISJ Theoretical & Applied
Science, USA 02 (118), 201–206.
10. Ziyayev M.K., Mirisayev A.A., & Aloyeva Z.R.
(2023). Some issues in strategic management of
enterprises. ISJ Theoretical & Applied Science, USA
02 (118), 466–472.
