32
1 (6) 2024
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
KARL POPPER QARASHLARINING POSTPOZITIVIZM
G'OYALARIGA TA'SIRI
SHERBOBOYEV
Muxriddin
ALFRAGANUS UNIVERSITY
ORCID
: 0009-0007-4384-5686
Влияние взглядов Карла Поппера на идеи постпозитивизма
mamajonovanodira448@gmail.com
Annotatsiya:
Ushbu maqolada
Karl Popper qarashlarining postpozi vizmga ta'siri
masalasi o'rganilgan bo'lib, Popper qarashlarining pozi vizm, neopozi vizm g'oyalari bilan
aloqadorligi hamda tarixiy taraqqiyot nuqtai nazaridan yuqoridagi ta'limotlarni to'ldiruvchi
g'oya sifa da shakllanganligi yori lgan. Popper qarashlarining hozirgi zamon falsafasida
tutgan o'rni va ahamiya va o'z davrida unga bildirilgan munosabat masalasi tahlil qilingan.
Аннотация:
В данной статье рассматривается влияние взглядов Карла Поппера
на постпозитивизм, а также объясняется, как взгляды Поппера соотносятся с идеями
позитивизма, неопозитивизма и формируются как идея, дополняющая
вышеуказанное учение с точки зрения исторического развития. Анализируются роль
и значение взглядов Поппера в современной философии, отношение к нему в его
время.
Abstract:
This ar cle examines the influence of Karl Popper's views on postposi vism,
and explains how Popper's views are related to the ideas of posi vism, neoposi vism, and
formed as an idea that complements the above teachings from the point of view of
historical development. The role and importance of Popper's views in modern philosophy
and the a tude towards him in his me are analyzed.
Kalit so'zlar:
pozi vizm, neopozi vizm,
postpozi vizm
, bilish, ilmiy bilish,
epistemologiya
, taraqqiyot, ij moiy taraqqiyot, falsafiy mu�ohada.
ШЕРБОБОЕВ
Мухриддин
АЛЬФРАГАНУС УНИВЕРСИТИ
The influence of Karl Popper's
views on the ideas of postposi vism
SHERBOBOYEV
Mukhriddin
ALFRAGANUS UNIVERSITY
33
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
1 (6) 2024
KIRISH
Har
qanday
falsafa
bilan
shug‘ullangan faylasuf qarashlarida borliq,
uning mohiyati, bilish va undagi o‘ziga
xoslik va mantiq masalasi, albatta, aks etadi.
Chunki, bunga sabab har bir inson hayoti
bilan bog‘liq bo‘lgan bu uch muammo
hamma uchun birdek ahamiyatli. Buni Karl
Popper ijodida ham kuzatish mumkin.
K.Popper F.Bekon va R.Dekartning
insonning
aqlu
idroki
va
bilish
qobiliyati haqidagi qarashlarini «soxta
epistemologiya» deb ataydi. Chunki
insonning aqlu idroki cheklangan, u
«hech narsani bilmasligini biladi», xolos.
Qolganlari
aqlning
takabburligidir.
Shuning uchun ham Popper haqiqatni
talqin qilishda ilmda davogar bo‘lishga
da’vogar har qanday ta’limotga shubha
bilan qarash lozim, deb ta’kidlaydi. Buning
sababi nimada? Ta’kidlash joizki, «hozirgi
paytda fan falsafasi bilan shug‘ullangan
ba’zi olimlar fan rivojlanishi kumulyativ
(to‘plovchi) jarayon emas, degan fikrga
qo‘shiladilar»[1]. Fan tarixida, shu
jumladan, uning ayrim sohalari tarixida
ham shunday davrlar bo‘lganki, yillar
davomida yig‘ilgan bilimlarni: nazariyalar,
tamoyillar, asos soluvchi qoidalarni qayta
ko‘rib chiqish sodir bo‘lgan.
MATERIAL VA METOD
Ilmiy taxminlarning haqiqiyligini
aniqlashda birinchi asosiy mezon bu D.Yum
va I.Kant kabi olimlarga ma’lum bo‘lgan,
taxminlarni tajriba bilan solishtirish
talabi, deb hisoblanadi. Agar hissiy
tajribada, emperizmda uni tasdiqlovchi
obyektlarni ko‘rsatish mumkin bo‘lmasa,
unda u ahamiyatsizdir, noto‘g‘ridir.
XX asr G‘arbiy Yevropa falsafasida,
xususan, Vena to‘garagi pozitivistlari
ushbu talabni verifikasiya tamoyili deb
nomlashdi: ilmiy tushunchalar, taxminlar,
nazariyalarni tajriba orqali tekshirish
mumkin bo‘lsa, unda ular ilmiy ahamiyat
kasb etadi. Tajriba ma’lumotlariga bevosita
aloqador
bo‘lmaydigan
rivojlangan
nazariy tushunchalarga nisbatan bilvosita
verifikasiyani ishlatish mumkin. Masalan,
«kvark»
(faraz
qilingan
zarracha)
tushunchasiga tajriba orqali real ekvivalent
(o‘xshash narsa) topib berish mumkin emas.
Lekin kvark nazariyasi tajriba, eksperiment
yo‘li bilan qayd etilishi mumkin bo‘lgan
qator hodisalarni oldindan aytib beradi,
demak, ushbu nazariyani bilvosita
verifikasiya qilish mumkin.
TAHLIL VA NATIJALAR
Ratsional tanqid tamoyilini ilgari
surgan Karl Popper verifikasiya tamoyili
orqali har qanday mohirona qurilgan
nazariyaga uni tasdiqlovchi empirik dalillar
topish qiyin emas, deb hisoblaydi. Lekin
haqiqiy ilmiy nazariyalar murakkabroq
tekshirishlarga bardosh berishi lozim.
K.Popperning fikriga ko‘ra, Vena to‘garagi
a’zolari ilgari surgan verifikasiyalashtirish
ilmiylikning asosiy belgisi (mezoni) bo‘lib
xizmat qila olmaydi. Ilmiy nazariyalarni
chegaralash
(demarkatsiyalash)
ning
asosiy belgisi bu falsifikatsiyalashtirish,
ya’ni fanga tegishli bo‘lgan har qanday
nazariyani rad qila olish, noto‘g‘riligini
isbotlab berish mumkinligidir.
Agar nazariya uni rad qilib
bo‘lmaydigan
ko‘rinishda
qurilgan
bo‘lsa unda u ilmiy qiymatga ega emas.
«Marksizm, psixoanaliz, astrologiya kabi
ta’limotlarni aynan rad qilib bo‘lmasligi
ular tushunchalarining noaniq bo‘lishiga
sabab bo‘ladi hamda ular tarafdorlari
barcha faktlarni o‘z qarashlariga zid
bo‘lmagan yoki qarashlarini tasdiqlovchi
deb talqin qilishiga olib keladi va ularni
noilmiy ta’limotga aylantiradi, deb
hisoblaydi K.Popper.
«Haqiqiy
fan
rad
etilishdan
qo‘rqmasligi lozim, – deydi K.Popper: –
ratsional tanqid hamda faktlar yordamida
doimiy tuzatilishi ilmiy bilishning
mohiyatidir»[2]. Faylasuf ilmiy bilimning
harakatchan konsepsiyasini tavsiya qildi:
ilmiy bilim bu – taxminlar ya’ni, gipotezalar
va ularning raddiyalari uzluksiz oqimidir.
Ilm-fan taraqqiyoti natijasida faqat «eng
kuchli nazariyalar» saqlanib qolishi lozim,
lekin ular mutlaq haqiqat bo‘la olmaydi.
Har qanday bilim taxminiy, nisbiy
tavsifga ega, uning har qanday qismidan
shubhalanish mumkin va har qanday
mazmun tanqid uchun ochiq bo‘lishi lozim.
Shunisi xarakterliki, agarda K.Popper
uchun tanqidiylikning qarama-qarshiligi
bo‘lmish aqidaparastlik (dogmatizm) fanni
soxta fanga aylantirsa, T.Kun uchun ilmiy
faoliyatning zaruriy sharti – muayyan
turdagi aqidaparastlik yaxshi tasdiqlangan
va samarali qarashlar tizimiga qat’iyan
mosligidir. T. Kunning nuqtayi nazariga
ko‘ra, «fanning uzoq muddatli tinch
rivojlanishi qisqa muddatli g‘alayon va
fandagi inqiloblar davri bilan almashadi,
bunda paradigmalar, olamning ilmiy
manzarasi o‘zgaradi»[2].
Falsifikatsiya talabining mohiyati-dan
Popper ta’limotining tanqidiy xususiyati
kelib chiqadi. Mantiqiy pozitivistlar asosan
ilmiy bilim strukturasini o‘rgandilar,
uning rivojlanishini tadqiq etish esa
fan falsafasi muammolarini boyitdi.
K.Popperning xulosasi «induksiyaga,
ya’ni turli xil kuzatuvlar natijalarini
umumlashtirilishiga asoslangan xulosa-
dir. U ruhiy omil ham, kundalik hayotiy
hodisa ham, ilmiy faoliyatning omili ham
emas»[3]. Fanda dalil va kuzatuvlarni
tasdiqlash, induksiyaning bazisi sifatida
emas, balki nazariyalarni tekshirish va
inkor etish falsifikatsiyaning muqim
sifatidir. Dalil va kuzatuvlar gipotezani
shakllantirish uchun imkon yaratadi,
lekin gipoteza ularni umumlashtirmaydi.
Nazariyotchilar dalillar asosida gipote-
zani falsifikatsiyalashtirishga urinadilar.
Chunki falsifikatsiya qiluvchi xulosa
deduktiv harakterga ega.
Popper konsepsiyasini yaxshiroq
tushunish
uchun
uning
mantiqiy
pozitivizm
metodologiyasidan
farqli
tomonlarga diqqat qaratish maqsadga
muvofiqdir.
Mantiqiy pozitivizm hissiy bilishni
mutlaqlashtiradi. K.Popper esa bilimga
turli usullar bilan erishish mumkinligini
e’tirof etadi. Kuzatuv, Popper fikriga ko‘ra,
tashqi ta’sirlarni oddiygina qayd qilish
emas, balki gipoteza va nazariyalarni faol
tekshirishdir, shuning uchun u nazariy
farazlar bilan to‘ldiriladi.
Mantiqiy pozitivistlar demarkasiya
mezoni sifatida verifikasiyani, Popper
esa falsifikatsiyani qabul qilgan. Unda
fan va metafizika orasidagi farq aniq
ifodalanmagan. K.Popper fan rivojiga
metafizikaning katta ta’sir ko‘rsatganini
tan oladi. «Mantiqiy pozitivistlardan farqli
ravishda, Popper ba’zi an’anaviy metafizik
fikrlardan yiroq bo‘lib, «uch olam»
metafizik konsepsiyasini yaratdi»[4].
Mantiqiy pozitivistlar fanning asosiy
usuli sifatida induksiyani, ya’ni xususiy
dalillardan, yakkalikdan umumlashtirishga
ko‘tarilishni qabul qilar edilar. K.Popper
esa, induksiya usulini rad etdi. Uning usuli
sinash va adashish bo‘lib, u faqat deduktiv
mulohazalarga asoslangan. Mantiqiy
pozitivistlar
kumulyativizmni
e’tirof
qildilar, ya’ni ularning fikricha, bilish
jarayonida har qanday keyingi qadam
oldingi natijalarning umumlashtirilgan
xulosasidir. K.Popper fikriga ko‘ra bilimni
rivojlantirish modeli kumulyativ emas
edi. U hech qanday bilim to‘planishini tan
olmaydi.
«Mantiqiy pozitivizm vakillarining
muxim metodologik vazifasi fan tilini tahlil
qilish, ilmiylikning aprior» standartlarini
aniqlash bo‘lgan. Karl Popper o‘z usulining
vazivasini bilimlar rivojlanishini tahlil
qilishda deb biladi. Bu esa o‘z navbatida
fan tilidagi mantiqiy tahlilning ahamiyatini
kamaytiradi. K.Popperning metodologiyasi
mantiqdan «boshqa tomonga» burildi,
biroq fanning tarixiy taraqqiyotini inkor
etmadi.
1950-yillarning
oxiriga
kelib
fan
rivojlanishining
falsafiy
tahlili
tarixshunoslik tomonidan yana bir kuchli
impuls oldi. Fan tarixchilari, ilmiy bilimning
pozitivistlar
nazariyasiga
tayanuvchi
mutaxassislar uzluksiz kumulyativ shaklda
namoyon bo‘lishini tan oladilar, lekin
fanning chinakam rivojlanishi silliq va
to‘g‘ri chiziqli bo‘lishi mumkin emasligini
tushunib yetdilar. 1930-yillarning oxirida
pozitivizmning
kumulyativizmi
va
empirizmiga birinchilardan bo‘lib qarshi
chiqqanlardan biri A.Koyre edi. «Unga
ko‘ra ilmiy inqiloblar tahlili bo‘yicha fikr
bildirilgan bo‘lib, ushbu g‘oyalarni qadr-
qimmatiga yarasha baholash fan tarixi va
falsafasining tadqiqotchisi amerikalik olim
T.Kun ilmiy tadqiqotlarining natijalari
chop etilganidan keyin boshlandi»[5].
Ratsionalizmga kelganda esa, uning
tamoyillari Dekart va Leybnis davridan
beri ma’lum edi. K.Popper ratsionalizmi,
aql kuchiga cheksiz ishonchni namoyon
etib, eski ratsionalizmdan o‘zining
tanqidiyligi bilan ajralib turardi. K
Popper faqat ratsional dalillar tanqidiy
sinovidan o‘tgan narsalarga bu dalillarni
rad etib bo‘lmaydigan davrgacha ishonish
mumkin, deb uqtirardi. Bu olamqarashning
nomlanishi – «tanqidiy ratsionalizm»,
«tanqidiy insonparvarlik» ham aynan
shundan kelib chiqqan. Bu olamqarash
nuqtayi nazaridan, ilmiy bilimning asosi
– obyektiv haqiqat emas, balki muayyan
34
1 (6) 2024
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
muammoning
ratsional-tanqidiy
hal
etilishidir.
Ilmiy bilim dinamikasi muammolarini
o‘rganishda
tanqidiy
ratsionalizm
metodologiyasini qo‘llash natijasida Popper
biologizatorlik ko‘rinishiga ega fan rivoji
konsepsiyasini ishlab chiqdi. Eng yaxshi
nazariya, bu- aynan inkor etilgan xamda
yangi nazariya uchun oziqlantiruvchi
muhit yarata bilgan nazariyadir, deb
hisoblaydi Popper ilmiy nazariyalarning
haqiqatlik darajasi bilan chuqur qiziqadi
va o‘z kuzatishlari asosida «tanqidiy usul,
sinash va adashish usuli (adashganlikni
aniqlash maqsadida qat’iy tanqidga duch
keluvchi, dadil gipotezalarini ilgari surish
usuli) haqiqiy ilmiy usuldir, degan xulosa
beradi.
Konvensionalizmda
ayblanishdan
qochishga harakat qilgan Popper ikki
konsepsiyani ishlab chiqadi: uch olam
ontologiyasi va subyektsiz biluvchi
gnoseologiya. Birinchisining mazmuni
olamning
uch
darajaga
(olamga)
ajratilishidan iborat. Bular: «narsalar
olami, (1- olam), insonning shaxsiy ruxiy
olami (2 olam) va g‘oyalar, ilmiy bilim,
axloq, san’atga oid bilimlar olami (3
olam). Fanning uchinchi olamini Platon
qarashlariga binoan, g‘oyalar olamiga
kiritib, K.Popper tanqidiy ratsionalizmning
konvensionalizmda
ayblanishini
qisman bartaraf etadi. Uch olamning
nisbatan
mustaqilligiga
asoslangan
yangi ontologiya, obrazli qilib aytganda,
trializm ontologiyasi, qonuniy ravishda
biluvchi subyektsiz bilish haqidagi ta’limot
yaratilishiga aylanadi.
Faylasufning fikricha, «uchinchi
olam nazariyalar, dalillar, muammolar,
kitob va jurnallar mazmunidan iborat, bu
olam birinchi va ikkinchi olamning o‘zaro
ta’siridan kelib chiqadi»[2]. Narsalar olami,
jismoniy olamning evolyutsiyasi natijasida
paydo bo‘lgan, inson psixikasi olamidan
ancha oldin mavjud bo‘lgan, deb to‘g‘ri
talqin qilingan. Uchinchi olam esa birinchi
va ikkinchi olamning o‘zaro ta’siri inson
faoliyatining qo‘shimcha mahsuli bo‘lib,
insonning biologik jihatdan tirik qolishini
ta’minlaydi.
«Uchinchi
olam»
tushunchasi
gnoseologiya masalalarini tushunishga
imkon beradi. Xususan, neopozitivistlar
gnoseologiyasi
bilimning
subyektiv
ma’nosini o‘rganib «bilaman» yoki
«fikrlayman» ni kundalik tushuncha
sifatida ifodalashgan. Bunda uchinchi
olamning mavjud bo‘lish usuli til deb
hisoblangan. Til asosida yaratilgan bu
olam odamlar psixikasidan mustaqil
ravishda,
obyektiv
mavjuddir.
Bu
obyektiv olam bilishning o‘ziga xos
turi bo‘lgan, biluvchi subyektsiz bilish
bilan bog‘liqligi tushunarli hol. Odatda,
subyektiv (insoniy) jihatlari qanchalik
kam bo‘lsa, bilim ko‘proq darajada ilmiy
hisoblanadi. Subyektivlikning, xususan,
bilim psixologizmining inkor etilishi,
Popperni, bir qarashda taajjublantiruvchi,
subyektsiz gnoseologiya g‘oyasiga olib
keladi. Subyektsiz bilish mumkin emasligi
tushunarli, biroq uning haqiqiy subyekti
kim?
To‘g‘ri, uchinchi olamni inson
yaratgan va u o‘zgarishlarga uchragan.
K.Popper ushbu olamga nafaqat haqiqiy,
balki yolg‘on nazariy tizimlarini kiritadi
hamda munozaralar, baxslar va turli
masalalarni joylashtirib, bilim o‘sishini
mustaqil jarayon deb ko‘rsatadi. Bilim
rivojlanishini tushuntirish uchun Popper
«krititsizm»
tushunchasini
ishlatadi.
Buning ma’nosi krititsizm refleksiyasidir.
Uningcha, hattoki, eng yaxshi nazariyalar
ham bizning kashfiyotimizdir. Ular
xatolarga to‘la. «O‘z nazariyalarimizni
tekshirayotib, biz quyidagicha yo‘l tutamiz:
nazariyalarimizda yashiringan xatolarni
topishga urinamiz, tanqidiy uslub mohiyati
shundan iboratdir»[2].
Krititsizmning o‘rinli ekanligini
e’tirof etish inson qobiliyatiga nisbatan
qayta murojaat qilish demakdir, u tug‘ma
yoki ilm amaliyoti negizida paydo
bo‘lgan qobiliyatdir. Ilmiy amaliyotda
tasdiqlanadiki, krititsizm zarurati tadqiqot
faoliyati davomida aniqlanadi. Kashfiyotlar
ijodiy jarayon natijasi bo‘lib, u mantiqiy
amallarning qo‘llanilishini talab etadi.
K.Popper va uning izdoshlari Lakatos,
Kun g‘oyalarining keyingi ishlanishi,
takomillashishi bilim olishi (o‘zlashtirish
jarayoni) ni tushuntirib berish yo‘nalishida
amalga oshdi. Uning ushbu yondashuvini
fallebilizm deb aytish mumkin.
Ilmiy
bilishda
fallebilizmning
asoschisi D.Yum hisoblanadi. Uning
fikricha, bizning umumiy va zaruriy
bilimlar mavjudligiga bo‘lgan ishonchimiz
illyuziyadir: tajribadan kelib chiqadigan
haqiqatni ya’ni, zarurat tusiga kirgandek
ko‘rinayotgan haqiqatni biz adashib
idrokimizning ixtiyoriy harakati natijasi
deb qabul qilamiz. «Epistemologiyadagi
ratsionalizm
chizig‘i
umumiy
va
zaruriy
bilimlarning
mavjudligini
bildiradi, muammo esa uning qanday
mavjudligidadir. Kant Yumni tanqid
qilar ekan, sof matematika aprior sintetik
bilimlar, umumiy va zaruriy haqiqatlardan
iborat deb ta’kidlagan»[4].
Ta’kidlash joizki, ratsionalizm va
fallibilizm o‘rtasidagi bahs, bilim olishdagi
individual-psixologik jihat va obyektivlik
antik davrdayoq mavjud bo‘lgan. Xususan,
Protagor fikricha, inson bilimlari barcha
narsalarning me’yoridir, Sokrat esa
odamlar fikridan xoli bo‘lgan bilimlar
borligini ta’kidlagan. Sokratgacha eleatlar
bilim va fikr (qarash) o‘rtasida aniq farq
o‘rnatishgan bo‘lib, ularning manbayini
his-tuyg‘ular bilan anglash jarayoni tashkil
etadi, borliq idrok orqali anglanadi, deb
tushunishgan.
Eleatlar ratsional falsafiy an’anaga
muvofiq
gnoseologiyaning
predmeti
masalasini amalda hal etishgan bo‘lib,
shu bahonada o‘z tadqiqot sohasidan
psixologiyani
chetlashtirgan.
Bunda
metodologik tadqiqot sohasini faqat
tasdiqlash konteksti bilan chegaralashni
taklif
qilishgan,
chunki
birinchi
kontekst psixologik omillardan iborat.
Postpozitivistlar
(Lakatos,
Popper)
psixologik omillarni ijtimoiy omillar bilan
birga fanning tashqi tarixiga aloqador deb
bilishgan. Bu esa fan tarixi uchun uning
mantig‘iga xos bo‘lmagan epistemologik
tadqiqot obyektidan iborat bo‘lib qoladi.
Hozirgi davrda Popperning tanqidiy
ratsionalizm konsepsiyasi tarkibiga nafaqat
falsifikasionizm, uch olam, subyektsiz
gnoseologiya g‘oyalari, balki muayyan
darajada ochiq jamiyat konsepsiyasi ham
kiradi. Ochiq jamiyatning xomaki loyihasi
«Ochiq jamiyat va uning dushmanlari»
asarida berilgan bo‘lib, «Tarixiylikning
qashshoqligi»
asarida
kengaytirildi
va aniqlashtirildi. K.Popper ijtimoiy
tashkilotlarni ikki turga: ochiq – liberal va
demokratik hamda yopiq tashkilotlarga
bo‘ladi. Yopiq jamiyatga misol tariqasida
ibtidoiy
traybalizmni
–
qabilaviy
separatizm (ajralib chiqishga intilish),
qadimgi davr tiraniyalari, fashistlar va
sho‘rolar diktaturalarini yuzaga keltiradi.
Ochiq jamiyat rivojlanishining asosiy usuli
texnologiya va jamiyatni boshqarishdagi
siljishlar orqali amalga oshiriladigan
ijtimoiy injeneriya hisoblanadi.
Jamiyat
rivojlanishining
istiq-
bollari
to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ilmiy
kashfiyotlarga bog‘liq. Qilinajak ilmiy
kashfiyotlarning aniq vaqtini oldindan
aytib bo‘lmaganidek, tarixiy jarayon
yo‘nalishini
ham
oldindan
ko‘rib
bo‘lmaydi. Ochiq jamiyat konsepsiyasi
totalitarizmga qarshi yo‘nalgan, shu bilan
birga indeterminizmga asoslanadi va
marksizmga qarshi turadi. Geraklit, Platon,
Marksni Popper yopiq jamiyat g‘oyasining
tarafdorlari deb hisoblagan. Marks ijtimoiy
rivojlanish
nazariyasining
tajribada
tekshirib bo‘ladigan qismi, Popperning
fikricha, yolg‘ondir. Masa-lan, Marksning
kelajakdagi ijtimoiy inqi-loblar haqidagi
bashoratlari, kapitalning jamlanishi va
ishchilar sinfining qashshoqlanishiga doir
qonunlari ham shunday xususiyatga ega.
Marks
nazariyasining
keyingi
rivojlanishi, bashoratlarining nega amalga
oshmayotganligini
tushuntirish-ga
urinishlar, rivojlanishning ilk bosqichlarida
bo‘lganidek, marksizmni soxta fan va sodda
rivoyatga aylantirar edi. K.Popperning
fikriga
ko‘ra,
«marksizmning
uch
nuqsoniga quyida-gilar kiradi: essensializm
– narsalar mohiyatini tushunib yetishga
bo‘lgan da’vosi; xolizm – narsaning har
bir qismi butunligida unga xos bo‘lgan
xususiyatlarning aks etishi; va profetizm
– kelajakni oldindan bilish mumkinligini
isbotlash»[6]. Profetizmni bashorat qilishga
ishtiyoq sifatida Popper tarixiylik deb ham
atadi. K.Popper g‘oyalarining marksizmga
qarshi yo‘nalganligi liberal va konservativ
qadriyatlar tarafdorlarini o‘ziga jalb etdi.
Popperning tanqidiy ratsionalizmi
qanchalik konservatizmga qarshi yo‘nal-
gan bo‘lsa, shunchalik totalitarizmga (va
shu kabi kommunizmga) qarshi yo‘nalgan
«sosial-demokratik» falsafadir. Chunki u,
avvalambor, o‘zgarish usuli falsafasi edi,
bu o‘zgarish, zo‘ravonlik yo‘li bilan amalga
oshiriladigan inqi-lobdan farqli o‘laroq,
insoniylik va aql miqyosining o‘zgarishi
sifatida baholanishi kerak.
Shuni nazarda tutmoq lozim-ki,
Popperning tarix haqidagi konsepsi-
yasining «ochiq jamiyat» va «yopiq
jamiyat» kabi asosiy tushunchalari
35
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
1 (6) 2024
A.Bergsonning «Axloq va dinning
ikki manbayi» asaridan olingan edi.
Bergsonning fikriga ko‘ra, yopiq jamiyat
– «tabiat quchog‘idan» endi-endi ajralib
chiqqan jamiyatdir. K.Popper uchun ham
bunday jamiyat sehrli tabular (taqiqlar)
mavjudligiga ishonishga asoslanadi. Ochiq
jamiyat, «tabularga tanqidiy munosabatda
bo‘lish va o‘z qarorlarini o‘zaro muhokama
qilishni hamda o‘z aqllari imkonlaridan
kelib chiqqan holda qabul qilishni»
o‘rgangan insonlardan tarkib topgan. Bu
jamiyat nafaqat ratsional-tanqidiy, balki
ichki jozibaga egadir.
Popper va neopozitivistlar o‘rtasida
kelishmovchiligining keyingi nuqtasi
falsafaga munosabat masalasi edi.
Vitgenshteyn fikricha, falsafaning vazifasi
nazariyalarda emas, balki amaliy faoliyatda
namoyon bo‘lishi kerak edi. Haqiqiy
falsafaning vazifasi falsafiy bema’nilikni
aniqlash hamda odamlarni mazmunli
gapirishga o‘rgatishdan iboratdir.
XX asrning birinchi yarmidan
boshlab falsafaning narsalar mohiyatiga
oid haqiqiy muammolarni hal qilish
qobiliyatiga e’tibor qaratila boshlandi. Bazi
nazariyotchilar fanda hech qanday haqiqiy
falsafiy muammolar yo‘qligiga ishonishdi.
Agar mavjud bo‘lsa ham, bu faqat tilga
oid qo‘llanish yoki so‘zlarning ma’naviy
muammolari deb hisoblashdi.
Kant kabi Popper ham, «falsafa
sohasida uzoq vaqtdan beri bahs-
munozaralarni davom ettirganda, uning
negizida hech qachon so‘z bilan bog‘liq
muammo yo‘q, lekin har doim ham
haqiqiy muammolar mavjud»[7] deb bildi.
«Popperga ko‘ra falsafiy muammolar
mavjud va ular quydagilar: kosmologiya
muammosi, olamni bilish muammosi,
shu jumladan, biz va bizning bilimimiz
bu olamning bir qismi sifatida muammo,
deydi Popper. Falsafaning vazifasi koinotni
va undagi joyimizni tanqidiy ravishda
aks ettirish, bilim olish imkoniyatimizni,
yaxshi va yomonni farqlash qobiliyatini
shakllantirishdir, deydi Popper [7].
Neyrat va Karnaplar singari Vena
to‘garagining faol a’zolari falsafa va
bilish nazariyasi kabi tushunchalarni
yo‘qotishga ham qaror qilishgan edi.
Chunki ularning fikri bo‘yicha falsafaning
aslida kosmologiyaga hech qanday aloqasi
yo‘q edi.
K.Popperning esa fikri butunlay
boshqacha bo‘lib, quydagicha yozgan
edi: «olam faqat metafizik, shuning
uchun falsafiy g‘oyalar kosmologiyaning
rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatishi
tabiiy» [7]. Falsafaning butun tarixiga
sinchiklab qaraydigan bo‘lsak, uning
haqiqatni izlash tarixi bo‘lganligiga guvoh
bo‘lamiz. Shu sababli ham, faylasuflarning
maqsadi, qiymatlarni tahlil qilish emas,
deydi Popper, balki qiziqarli va asosiy
haqiqatlarni izlash, haqiqiy nazariyalarni
izlab topishdan iborat bo‘lishi lozim.
Neopozitivistlar
bo‘lsa
empirik
ilm-fan yoki sof mantiqdan tashqarida
bo‘lgan metodik nazariya mavjudligini
rad etdilar. Tilning mantiqiy tahlili sifatida
esa bilish nazariyasini taklif qilishdi.
Quyidagi aniq izohni Vena kulubi vakillari
beradi: «bilish ta’rifga, tilga asoslangan
bo‘ladi. Shuning uchun bilimni o‘rganish
tilga aylanmog‘i lozim. Shunday qilib,
haqiqiy bilim nazariyasi - epistemologiya
va metodologiyaning mavjudligi butkul
rad etildi. Agar metodologiya, mantiq
bo‘lmasa, unda neopozitivistlarning fikriga
ko‘ra, u empirik fanning bir bo‘lagi bo‘lishi
kerak, masalan, olimlarning ish jarayonida
xatti-harakati ilmi»[8]. Bu fikrga asosan,
tabiiy metodologiya nazariyasini yaratish
g‘oyasi kelib chiqdi.
Popper «Hamma insonlar faylasuf-
lardir», degan g‘oyani ilgari suradi, shu bois
faylasuflar hamma insonlar kabi haqiqatni
topish uchun har qanday usullarni
qo‘llashlari mumkin. «Yagona falsafiy usul
umumiy ratsional muhokamaning usuli
yoki tanqidiy tadqiqot va kundalik ongning
barcha qarashlarini tekshirish usuli bo‘lishi
mumkin. Ushbu usulning maqsadi
haqiqatga yaqinlashib, inson hayotiga
kamroq yomon ta’sir ko‘rsatadigan nuqtayi
nazarga erishishdir»[8].
Popper chegaralash mezonini joriy
qiladi hamda ilm-fan boshqa barcha
nazariy qismlardan empirik usuli bilan
farq qilishini aytadi. Shuning uchun
bilish nazariyasi empirik usul nazariyasi
sifatida tavsiflanishi kerak edi. Ammo
usul nazariyasi haqida, agar ular ilmiy
tezislarning hech birini soxtalashtirishdan
himoya qilsagina o‘rnatilishi kerak bo‘lgan
muntazam metodologik qoidalar to‘plami
mavjudligi haqida gapirish mumkin.
Soxtalashtirish – bu yuqori tartib qoidasi
va boshqalar uni qo‘llashni ta’minlashi
kerak. Qoidalar orasidagi munosabatlar
qat’iy deduktiv yoki mantiqiy emas, balki
demarkatsiya mezonini qo‘llash maqsadi
bilan bog‘liq.
Popper
metodologik
qoidalarni
Konvensiya sifatida ko‘rib chiqadi, ularni
tanlov va munozaralarni tanqidiy o‘rnatish
bilan aniqlaydi va empirik fanga xos o‘yin
qoidalari sifatida tavsiflaydi. Ular, masalan,
shaxmat qoidalaridan jiddiy farq qiladi.
K.Popper bunday uslubiy qoidalarning
ikkita misolini keltiradi:
Birinchisi ilmiy o‘yin bo‘lib, uning,
oxiri yo‘q. Hech qachon ilmiy tezislarning
tekshiruvga muhtoj emasligini va to‘liq
tekshirilgan deb hisoblovchi har bir kishi
o‘yindan chetlatiladi.
Ikkinchisi agar ayrim gipotezalar
ilgari surilgan bo‘lsa va ular tekshiruvdan
o‘tgan hamda uning barqarorligini
isbotlagan bo‘lsa, uni «yetarli asoslarsiz»
yo‘q qilib bo‘lmaydi. «Yetarli asos», bu
farazni boshqa, yaxshi sinovdan o‘tgan
yoki bu farazning natijalaridan birining
soxtalashtirilgan shakli bo‘lishi ham
mumkin.
XULOSA
XX asrning oxiri ratsionalizm uchun
u qadar yaxshi bo‘lmagan davrlardan biri
bo‘ldi. K.Popperning tanqidiy ratsionalizmi
ham jamiyatning bir qismi uchun o‘zining
jozibadorligini yo‘qotdi. Ochiq jamiyatning
asosiy - qonun ustuvorligi g‘oyasi - har
qanday erkin insoniy jamiyat uchun
katta ahamiyat kasb etdi. K.Popperning
fikriga ko‘ra, G‘arbda ochiq jamiyatlar real
mavjuddir. Boshqa tomondan, ular «barcha
qachonlardir
mavjud
bo‘lganlardan
eng yaxshi, erkin va adolatli, o‘zini o‘zi
tanqid ostiga oluvchi va islohotlarning
o‘zlashtiruvchisidir». Bu fikrlar yana bir
bor «hozirgi vaqt va kelajak shunday
chalkashib ketishi mumkinki, unda tanqid
ostidagi tanqid qiluvchiga aylanadi va
uning teskarisi bo‘lishi mumkin» degan
qoidaning to‘g‘riligini isbotlaydi. Demak,
neopozitivizmni ratsional va tanqidiy
bartaraf etish jarayonida foydalaniladigan
metodologiyaning kuchli va bo‘sh
tomonlari ustida yana bir bor atroflicha
o‘ylab ko‘rish zarur.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Философия и интеграция современного социально-гуманитарного знания (материалы круглого стола) //Вопросы фило
-
софии. – №7. 2004. – С. 30-35.
2. Поппер К.Р. Логика и рост научного знания. –M.: Наука, 1983. – С. 241-242.
3. Шишкoв И.З. В пoисках нoвoй рациoнальнoсти: филoсoфия критическoгo разума. - М.: эдитoриал УРСС, 2003. – С 50.
4. Поппер К.Р. Объективное знание. Эволюционный подход. - Перевод с английского Д. Г. Лахути. – М., 2002. – С. 74.
5. Лахути Д. Г. Карл Поппер и его критики / Составление. – М.: Эдиториал УРСС, 2000. – С. 51.
6. Поппер К.Р. Нищета историцизма. – M., Издательская группа Прогресс, 1993. – C. 38.
7. Поппер К.Р. Предположения и опровержения: Рост научного знания. – М.: ООО Издательство ACT: ЗАО НПЛ Ермак,
2004. – С. 141.
8. Kurbanov, C. M., Shaniyazov, S. S., Nurfayziev, J. B., & Sherboboev, M. A. U. (2020). GEOPOLITICAL AND ECONOMIC
INTERESTS OF THE RUSSIAN EMPIRE IN THE SECOND HALF OF THE 19th CENTURY IN CENTRAL ASIA. PalArch’s Journal of
Archaeology of Egypt/Egyptology, 17(7), 8521-8546.
9. Sherboboev, M. A. O. (2021). CRITICAL RATIONALISM AS A METHODOLOGICAL MEANS OF SCIENTIFIC KNOWLEDGE.
Academic research in educational sciences, 2(8), 89-97.
10. Azimmurod o‘g‘li, S. M. (2023). KARL POPPERNING ILMIY BILISH MANTIG ‘I VA YANGI O ‘ZBEKISTONDA IJTIMOIY
BILISHNING O ‘ZIGA XOSLIGI. Finland International Scientific Journal of Education, Social Science & Humanities, 11(2), 447-453.
