98
Тамбов,2001.
3.
Болдырев Н.Н. Системные и функциональные связи языковых единиц как результат
кагегоризующий деятельности языкового сознания // Связи языковых единиц системе и реализации:
Межвуз. сб.науч.тр.- Тамбов,1998; Болдырев Н.Н. Концептуальные структуры и языковые значения //
Филология и культура: Материалы международной конференции 12-14 мая 1999г. – Тамбов,1999.
4.
Болдырев Н.Н. Системные и функциональные связи языковых единиц как результат
категоризющей деятельности языкового сознания // Связи языковых единиц в системе и реализации:
Межвуз.сб.науч.тр. – Тамбов,1998;
5.
Карасик В.И. О категориях лингвокультурологии // Языковая личность: проблемы
коммуникативной деятельности: Сб.науч.тр. – Волгоград,2001.
6.
Карасик В.И. Язык социального статуса.-М.,1992.
7.
Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс.-М.,2004.
8.
Карасик В.И., Слышкин Г.Г. Базовые характеристики лингвокультурных концептов //
Антология концептов / Под ред.В.И. Карасика, И.А. Стернина. Т.1. – Волгоград,2005.
9.
Кибрик А.А Когнитивные исследования по дискурсу // ВЯ, №5,1994.
10.
Пименова М.В. Методология концептуальных исследований // Антология концептов / Под
ред.В.И. Карасика, И.А. Стернина. Т.1. – Волгоград,2005.
11.
Попова З.Д., Стернин И.А. Основные черты семантико-когнитивного подхода к языку //
Антология концептов / Под ред.В.И.Карасика, И.А. Стернина. Т.1. – Волгоград,2005.
12.
Попова З.Д., Стернин И.А. Очерки по когнитивной лингвистике. – Воронеж,2003.
BADIIY ASARLARDA LOKAVTIV SO’Z YOKI SO’Z BIRIKMALARINING QO’LLANISHI
Maxamadiyev Xudoyshukur Maxmarizo O’g’li
SamDCHTI 2-bosqich magistranti
Annotatsiya:Ushbu maqola ingliz va o’zbek tillarida yaratilgan badiiy asarlarda o’rin holini
ifodalovchi lokavtiv so’z yoki so’z birikmalarining qo’llanishi, lokativ sintaksemalar va ularning yasalishi,
qo’llanilishi va ularning har bir til uchun o’ziga xos xususiyatlari o’rganish asosiy maqsad qilingan
Kalitso’zlar: Matn, o’rin joy deyksisi, sintaktik birlik, lokativ birliklar,o’rin holi, badiiy asarlar,
lokativlik, predloglar, o’rin joyni ifodalovchi predlog, semantik struktura, gap strukturasi, deyksis, lokativ
sintaksema,
Inson yaralibdiki til insonlarga axborot almashinuvi, o‘zaro hamkorlik, kommunikatsiya uchun
asosiy vosita bo’lib xizmat qilgan. Zamonaviy tilshunoslikning asosiy obyekti bu – til. Tillarni qiyosiy
o’rganish ko’pchilik tilshunoslarning doimiy qiziqtirib kelgan. Xorijiy tillarni, jumladan ingliz tilini har
tomonlama chuqur o’rganish, ayniqsa, bu tilni o’zbek tili bilan qiyosiy tavsiflash bugungi kunning dolzarb
masalalaridan biri sanaladi.O‘zbek tili va ingliz tili nazariy va amaliy grammatikasi, ingliz va o‘zbek tillari
qiyosiy grammatikasiga oid ma’lumotlarning yetishmasligi kabilar inobatga olinib, ularga bo‘lgan ehtiyoj
bugungi kunda tilshunos olimlar oldiga mavjud muammolarning yechimini topishdek zaruriyatni o’rtaga
tashlamoqda.Barchamizga ma’lumki tilni o’rganish uzoq muddat davom etadigan jarayon hisoblanadi va
bundan tashqari tilni mukammal o’rganish ikki yoki undan ortiq tillarni bevosita tahlil qilib o’rganish orqali
amalga oshadi. Tillarni qiyosiy tahlil qilish, ularni chuqur o’rganish yangi tahlil obyektlarini ochadi. Tillarni
qiyosiy o’rganish orqali yangi tilshunoslik yo’nalishlari ochilmoqda. Bundan tashqari barcha tillarda gap
qurilmasining an’anaviy sintaktik tahlili bugungi kunda tilshunoslikning eskirgan tadqiqot yo’nalishi sifatida
qaralmoqda. Zamonaviy tilshunoslikda sintaktik bosh va ikkinchi darajali bo’laklarga ajratib talqin etilishi,
ushbu birliklarning gapda ishtirok etishida sintaktik aloqalarni aniqlash, sintaktik birliklarning differenstial
belgilari hamda ularning til sathlaridagi semantik maydonini o’rganish va ularni qiyosiy-tipologik tarafdan
talqin etish hozirgi zamon tilshunoslari muhum o’rganish obyektlaridan bo’ladi.
Mazkur maqolada ingliz va o’zbek tillarida yaratilgan badiiy asarlarda qo’llangan lokavtiv so’z yoki
so’z birikmalarining qo’llanishiga qaratilgan fikr va mulohazalar o’rin olgan. Ingliz va o’zbek tillarida
lokativlik o’rnida kelgan birliklarning gapdagi boshqa birliklar bilan bo’lgan sintaktik aloqalarini hamda
ularning differenstial sintaktik belgilarni ko’rsatadi. Mazkur maqolada ingliz va o’zbek tillarida yaratilgan
badiiy asarlarda o’rin holini ifodalovchi lokavtiv so’z yoki so’z birikmalarining o’ziga xos xususiyatlari
ustida to’xtalib o’tdik. Lokativ so’zlar va so’z birikmalari ikkala tillarda turli vositalar yordamida
yasalishiga guvoh bo’ldik. Lokativ birliklarni badiiy adabiyotlardagi misollar orqali tahlil qilishga harakat
qildik. Ingliz va o’zbek tillarida yaratilgan badiiy asarlarda o’rin holini ifodalovchi lokavtiv so’z yoki so’z
birikmalarining haqidagi ushbu maqola bu birliklarni o’rganishning bir kichik qismi ekanligini yana bir bor
99
ta’kidlab o’tishni joiz deb topdim. Ushbu mavzu ustida ishlash zamonaviy tilshunoslik uchun yangi qirralarni
ochadi desak mubolaga bo’lmaydi.
Lokativ so’zlar ishtirok etgan gap qurilmalarini ingliz va o‘zbek tillari misolida sintaktik tahlil
qilishda gap bo‘laklariga ajratib emas, birinchi navbatda gap qurilmasidagi sintaktik birliklarning o‘zaro
sintaktik aloqalarini aniqlash, ularning differensial sintaktik belgilarini bir-biridan farqlash nazarda tutiladi.
Shu ko’rinishda lokativlikni ifodalovchi elementlarni turli tizimli tillarda (ingliz va o‘zbek) gaplarni qiyosiy
tahlil qilishda avval komponentlarga ajratib, ya’ni sintaktik aloqalar aniqlanib, ular yunksion modellar
asosida beriladi. Keyin esa gap qurilmasidagi har bir sintaktik birliklarning differensial sintaktik belgilari
aniqlanib, ular komponent modellar yordamida izohlanadi. Biz ushbu maqolamizda quyidagi ingliz va
o’zbek tillarida yaratilgan badiiy asarlarda qo’llangan o’rin holini ifodalovchi lokativ so’z va so’z
birikmalarini tahlil qilishga harakat qildik:
Ernest Hemingway “A Farewell to Arms”, Xoshimov U “Ikki
eshik orasi”,Tog‘ay Murod “Otamdan qolgan dalalar”,Tohir Malik “Murdalar gapirmaydilar”, Shuhrat
“Oltin zanglamas”, Xeminguey E “Alvido qurol”, Ernest Hemingway “The Old Man and the Sea”, Jack
London “Martin Eden”, Jerome K. Jerome “Three Men in a Boat” va boshqalar.
Umuman olganda, ingliz va o‘zbek tillarida lokativlikni ifodalovchi sintaktik birliklar gapda tobe
komponent o‘rnida kelib, gapning boshqa bir komponentiga subordinativ aloqa asosida bog‘lanadi.
Ingliz va o’zbek tillari gap qurilmasida yadro bo’lmagan tobe komponent o’rnida kelgan lokativlikni
ifodalovchi sintaktik birliklarni tahlil qilishda biz asosan substanstiallik sema bilan ish ko’ramiz. Lokativlik
yoki makonning ifodalanishi ingliz tili misolida
predlog+ot
, o’zbek tilida esa
ot+kelishik
qo’shimchalari
yordamida o’z ifodasini topadi [12, 54].
Ammo qayd etish joizki, ingliz tili misolida barcha
predlog+ot
yoki o’zbek tilida ot kelishik
qo’shimchalari bilan birga har doim ham substanstial lokativ semalarni ifodalavermaydi. Masalan:
The bird
went higher in the air (EHOMS 12). It has more force in the evening (EHOMS11).
Ushbu gaplarda
in the air
va
in the evening
sintaktik birliklar substanstiallikni ifodalasada, birinchi
gapda in the air substanstial lokativlikni ifodalasa, ikkinchi gapda in the evening –
substanstiallik va
temporallikni
ifodalaydi.
Bunda semalarni isbotlashda substanstial lokativ va temporallikni ifodalagan elementlarni adverbial
elementlar bilan almashtirish mumkin.
The bird went higher in the air. → The bird went here/there
It has more force in the evening → It has more force then.
Yoki
where va when
so’roq qo’yish yo’li bilan ham buning guvohi bo’lishimiz mumkin:
The bird went higher in the air → where did the bird go higher?
It has more force in the evening → when does it have more force?
O’zbek tili misolida ham shunday holatni ko’ramiz.
Hammasi ko‘chada shataloq otadi (O’HIEO, 12).
Kuzda dadam uzun tayoq ko‘tarib ustiga chiqadi (O’HIEO, 17).
Bu gaplarda ham substanstiallikni ifodalagan sintaktik birliklarni, ya’ni ko‘chada adverbial
elementlar u erda (shu erda, Kuzda esa o’sha paytda) kabilar bilan almashtirish mumkin yoki qaerda va
qachon so’roqlarni qo’yish mumkin:
Hammasi ko‘chada shataloq otadi. → Hammasi u erdashataloq otadi → qaerda hammasi shatoloq otadi?
Kuzda dadam uzun tayoq ko‘tarib ustiga chiqadi. → o’sha paytda dadam uzun tayoq ko‘tarib ustiga
chiqadi. → qachon dadam uzun tayoq ko‘tarib ustiga chiqadi?
Ingliz tili yaratilgan asarlarda o’rin holini ifodalovchi lokativ so’z yoki so’z birikmasi turli xil
predloglarning ot bilan birikib kelishi yordamida o‘z aksini topadi:
at + S:.the book is about how the war sounds as if it is at home. (EHFA, 6)
in + S:We crossed the river in August and lived in a house in Gorizia(EHFA, 3)
on + S:He wire must have slipped on the great hill of his back. (JKJ, 86)
O‘zbek tilida yaratilgan asarlarda o’rin holini ifodalovchi ayrimlokativ so’z yoki so’z birikmasi otga
o‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasi qo‘shilishi, hamda adverbial elementlarga ham
–da
qo’shimchasi
yordamida ifodalanadi.
O‘zbek tili misolida lokativ adessiv semalar quyidagicha ifodalanadi:
S + da:Uyda Tarlonni iliq suv bilan yuvdim.(TMOKO, 19)
S + oldida:
…..
qani endi shu yoshlarning oldida bo‘lib qolsa.(EM, 81)
S + lar + da:Asarlarimiz turli idoralarda qolib ketadi.(TMOKO, 30)
Lokativ elementli gaplarni sintaksemalarga ajralib tahlil qilinganda, biz lokativ semalarni asosan
kategorial differensial sintaktik-semantik belgilardan substansiallik bazasida tahlil qilindi.Substansial lokativ
sintaksemalar faqat ot so‘z turkumi bilan ifodalangan elementlar doirasida lokativ semalarning variantlarini
aniqlandi. Ingliz va o’zbek tillarida yaratilgan badiiy asarlarda o’rin holini ifodalovchi lokavtiv so’z yoki
100
so’z birikmalarining tahlil qilish jarayonida tillar o’rtasida ko’plab biriga nomutanosib bo’lgan holatlarga
duch keldik. Biz ushbu maqolmizda ularning ayrimlarigagina to’xtalib o’tdik.
Adabiyotlar
1.
Ernest Hemingway. The Old Man and the Sea. www.Asiaing.com – 52p
2.
Jack London. Martin Eden. – Moscow: Progress, 1974. – 504 p.
3.
Jerome K. Jerome. Three Men in a Boat. – Penguin Books, 1978. – 185 p.
4.
Shuhrat. Oltin zanglamas. – Toshkent, 1999. – 400 b.
5.
Sulaymonova N.J. Ilmiy axborotnoma SamDU 2016-yil 4-son (98) 201-b.
6.
Tog‘ay Murod. Otamdan qolgan dalalar. – Toshkent, 1994. – 270 b.
7.
Tohir Malik. Murdalar gapirmaydilar. – Toshkent, 1998. – 496 b.
8.
Xeminguey E. Alvido qurol. – Toshkent: Yosh gvardiya, 1986. – 447 b
9.
Xoshimov U. Ikki eshik orasi. – Toshkent: Sharq NMIU, 2012. – 682 b
10.
Бўронов Ж., Ҳошимов Ў., Исматуллаев Х. English Grammar. Инглиз тили грамматиккаси.
Тошкент: Ўқитувчи, 1974. – 351 б.
11.
Сулайманова Н.Ж. Макон дейксисини ифодаловчи синтактик бирликлар (инглиз ва ӯзбек
тиллар мисолида) Ученый XXI века 2016 № 2-3 (15)
COMPARATIVE DIFFERENCES OF ADVERBIAL CLAUSES OF TIME BETWEEN ENGLISH
AND UZBEK LANGUAGES
Turaev Aziz Islamovich
SamSIFL, independent researcher
Annotation:
This article discusses the comparative differences between adverbal clauses in English
and Uzbek, the role of adverbal clauses in English and Uzbek, and how they are formed.
Keywords:
Compound sentenses, adverbal clauses of time in English, adverbial clauses of time in
Uzbek, conjunctions.
Аннотация:
В этой статье обсуждаются сравнительные различия между наречиями в
английском и узбекском языках, роль наречий в английском и узбекском языках и их образование.
Ключевые слова:
Сложные предложения, наречия времени в английском языке, наречия
времени в узбекском языке, союзы.
Аннотация
Ushbu maqolada ingliz va o‘zbek tillarida payt ergash gaplarning qiyosiy farqlari, ingliz va o‘zbek
tillarida payt ergash gaplarningo‘rni hamda qanday hosil bo’lishi haqida so‘z boradi.
Kalit so’zlar:
Qo’shma gaplar, ingliz tilida payt ergash gaplar, o’zbek tilida payt ergash gaplar,
bog’lovchilar.
It is well known that in the following compound sentences, two or more simple sentences are
connected by a mutual dominance-subordination relationship. The following sentence is subordinate to the
main sentence and explains a part of the main sentence. The preposition and the adverb are grammatically
and semantically connected, form a whole, and express a common idea. It is said that they enter into a
relationship through the use of practical forms of the verb (adjective, adverb and conditional verb combined
with various grammatical means), auxiliary words
9
(Abdurahmanov G., 1996, 185). The grouping of the
following conjunctions is determined by which part of the preposition follows. It should be noted that there
is a commonality among linguists in the classification of adverbs. In Uzbek linguistics, adverbs are
subdivided into 14 types: 1) possessive, 2) participle, 3) complementary, 4) determiner, 5) form, 6) measure-
degree, 7) comparative. analogy, 8) cause, 9) purpose, 10) time, 11) place, 12) condition, 13) unimpeded, 14)
result-following statements (Gulomov A., Askarova M., 1987, 187). N.Mahmudov also analyzes the
semantics of the following compound sentences on the basis of the same classification (Nurmonov A.,
Mahmudov N., Ahmedov A., Solikhojaeva S., 1992, 243). G.Abdurahmanov divides them into the following
types: 1) determinant, 2) complementary, 3) possessive, 4) cut, 5) time, 6) cause, 7) condition, 8) purpose, 9)
unobstructed, 10) result, 11) form, 12) comparison, 13) generalizing-explanatory sentences (Abdurahmanov
G., 1996, 191-216). Although all of the above conjunctions are reflected in his classification, the
comparative and generalizing follow-up sentences are unreasonably fragmented. For example, while
commenting on the nature of conjunctions with generalizations, he writes: “There are types of adverbs that
are connected to the preposition in an analytical-synthetic way. In this case, the preposition and the adverb
