ТИШ , ЖАР В A OFM3 БУШЛИБИ
Ш ИЛЛИК. ПАРДАСИНИНГ УЗИГА ХОС
А Н А ТО М О -Ф И ЗИ О Л О ГИ К Т У З И Л И Ш И ,
ОРГАНИЗМ НИНГ БОШ КД АЪЗО ВА ТУКИМАЛАРИ
БИЛАН УЗВ ИЙ БОРЛИКДИГИ
Тирик организмнинг мураккаб холатини урганишда бутун
организм кисмларининг динамик богликдигини урганиш бир-
ламчи мухим ахамиятга эгадир.
Морфологик нуктаи назардан, одам организми шартли ра-
вишда аъзо, тукима ва тукима элементларига булиб ургани-
лиши, аъзо ва тукима физиологияси ва патологиясининг ри-
вожланишига туртки булди. Лекин бу организм ва тукималар-
нинг бир-бири билан узвий богликдигини хеч хам рад этмайди.
Организм ва унинг турли тизимларининг узига хос функ
ционал тузилишини яхши билиш, беморга тугри ташхис куйиш,
даволаш режасини ва даволаш усулини тугри танлашда катта
ахамияг касб этади.
Шунинг учун стоматология касалликпарини урганишда ва
уларни даволашда юз-жаг анатомияси ва физиологиясини би
лиш жуда зарурдир.
Юк,ори жаг суяги жуфт суякдан иборат булиб, у тана ва 4
усимтадан тузилган. Улар- пешона, ёнок,, танглай ва апьвео-
ляр усимтапардир. Юк,ори жаг суягининг танаси ичида катта
хаво утувчи бушлик, булиб, уни юкори жаг гаймор бушлиги деб
юритилади. Бу бушлихнинг шамоллаши, яллигланиши гаймо
рит касаллиги дейилади.
Пастки жаг суяги яхлит бир суякдан иборат. Унинг хам танаси
ва 2 усимтаси (бутим ва шохсимон) мавжуд. Танасининг юкори
кисми пастки жагнинг альвеоляр усимтаси деб юритилади.
Юкори ва пастки жая суягининг альвеоляр усимтапарида
тиш илдизи катакчалари (ячейкалари) булиб, улар бир-бирла-
ри билан суяк деворчалари оркали ажралган. Бу катакчаларда
тиш илдизлари жойлашади. Тишнинг илдиз кисмидан ташка-
рида жойлашган кисмини тишнинг тож кисми деб юритилади.
Тишнинг тож кисми билан илдиз кисми орасида тишнинг милк
билан копланган буйин кисми туради.
Тишнинг асосини дентин тукимаси ташкил этади. У тож кис-
мида эмаль билан ва илдиз кисмида цемент тукималари би
лан копланган. Дентиннинг ички кисмида тиш бушлиги булиб,
тож кисмида кенг булиб, илдиз кисмида торайиб боради. Тиш
бушлиги пулпа тукимаси билан тулган. Пульпадан кон, лимфа
ва нерв толалари утади.
8
Жаг суяги ва тиш илдизи о р а п итд а тиш боглами — перио
донт тухимаси жойлашган. Унинг халинлиги 0,15 — 0,25 мм дан
иборат булиб, унда хам хон, лимфа ва нерв толаларидан таш-
хари жуда хул микдорда хушувчи тухима, холлаген ва фиброз
толапари мавжуд. Бу толалар ёрдамида тиш илдизи тиш ка-
такчаларида ушлаб турилади ва тишга тушаётган чайнов бо~
симини бир меъёрда тахсимлашга ёрдам беради.
Тиш ва уни ураб турган тухимапар (милк, жат суяги ва суяк
хатахчалари, периодонт) биргаликда пародонт тухимасини таш-
хил хилади. Улар бир-бири билан узвий ботланган булиб, бу
тухималардан биронтасининг шихастланиши ёки яллитлани-
ши пародонтит ёки пародонтоз касаллигини келтириб чиха-
ради.
O
fh
3 бушлити шиллих пардаси организмда бошха шиллих
пардапардан бир ханча узига хос томонлари билан фарх хила-
ди. У физик, термик ва кимёвий таассуротларга ва юхумли
инфекцияларнинг таъсирига чидамлилиги билан характерла-
нади.
0
fh
3
бушлити шиллих пардасининг ута юхори регене-
ратив хусусиятга эга булиши унинг узига хос тузилиши билан
ифодаланган. Энг юхори (ташхи) хавати хар жойда хар хил
халинликда булган эпителийдан иборат.
Эпителий хавати тагида шахсий шиллих парда булиб, унда
э п и т е л и й
тухимасини озихлантирувчи томирлар, нерв тола-
лари ётади.
Хусусий шиллих парда хавати куз илтамас чегара билан
шиллих ости каватга утиб кетади. Бундай шиллих ости хавати
тил, милк, хаттих танглай шиллих пардасида булмайди.
\а р бир тиш атрофида милк шиллих пардасининг эпите
лий хавати тишлар эмапидаги насмит пардаси билан ботлан-
ган булади. Буни тиш-милкнинг физиологик чунтаклари (чу-
курликлари) деб юритилади. Милк эпителий хавати билан тиш
эмапидаги узаро боглихликнинг бузилиши натижасида (би-
рон бир сабабларга кура, албатта) патологик тиш-милк чунтак
лари хосил булади. Уларнинг чухурлиги 2—3 мм дан ошиб ке
тади (нормада 0,5—1,2 мм ни ташкил этади).
Тил шиллих хавати мушаклараро бирлаштирувчи тухима би
лан чамбарчас ботланган булиб, шиллих ости хавати булмай
ди. Тил шиллих пардаси халин ва гадир-будир булиб, унда 4
тур суртичлар жойлашган. Булар: ипсимон, замбурутсимон,
баргсимон ва новсимон сургичлардир. Бу суртичлдрда таъм-
ни сезувчи нерв охирлари булади. Улар шур, аччих, ширин,
чучух ва бошха таъмларни билишда мухим ахамиятга эга булиш
билан бирга овхат хазм булишда фаол хатнашади.
9
Умумсоматик касалликларда тил сургичлари на
i h h h h m i
куринишида узига хос узгаришлар булади. Унда тил cypi ичма-
рида дескваматив узгаришлар булиши, тил хар хил ран
1
да
караш боглаши, эпителий устки к,абати кучишининг секинла-
шиши ёки тезлашиши мумкин.
Демак, огиз бушлиги шиллик пардаси овкат лухмасини тай-
ёрлашда, таьм билишда, овк;ат хазм булиш жараёнида ишти-
рок этади ва нуткда фаол кдтнашади.
Огиз бушлиги шиллик, пардаси турли хил микробларни чу-
к,ур жойлашган тухималарга кириб боришига йул хуймайди.
Эпителийнинг энг устки к,авати доимий равишда кучиб тура-
ди, бу эса микробларнинг бир жойда йигилиб туришига туск,ин-
лик к,илади, яъни эпителий тусик;-х,имоя вазифасини бажаради.
O
fh
3 бушлиги шиллик, пардаси касалликлари стоматоло
гия амалиётида кенг учрайдиган ва ташхис хуйиш жуда хийин
булган касалликлардан бири ^исобланади. Сабаби бу касап-
лик турининг куплиги, унинг келиб чик,иш сабаби ва ривожла-
ниш тарихининг номаълумлиги ^амда *ар хил шаклдаги ка-
салликнинг клиник куринишининг ухшашлигидир.
Хозирги вактда
o fh
3
бушлигидаги аксарият патологик жа-
раёнлар организм инки аъзо ва тизимларининг касалликлари,
модца алмашинувининг бузилиши, (организм) иммун хрлати-
нинг узгариши ва асаб тизими билан узвий богпикдиги хам-
мага маълумдир ва бунга хеч ким эътироз билдира олмайди.
О и з бушлиги шиллих пардаси касапликларини шартли ра
вишда 2 катта гурухга булиш мумкин: 1— гурух касалликла
р и — бу огиз бушлиги шиллих пардасига патоген омилларнинг
бевосита таъсир этиши натижасида келиб чихадиган касал-
ликпар ва 2 — организм ички аъзо ва тизимларининг касалли-
ги белгиси сифатида огиз бушлигида пайдо буладиган касап-
ликлар. Баъзан бу икки гурухни бир-биридан касалликнинг
келиб чихиш сабаби ва ривожпаниш тарихи буйича ажратиб
олишга стоматологлар# хийнападилар. Бу эса ушбу касаплик-
ка ташхис хуйишда ва уни даволашда комплекс (умумий, ара-
лашма) усуллардан фойдаланиш зарурлигини билдиради.
Стоматология фанида огиз бушлиги шиллих пардасининг
яллигланиши ва дистрофик узгаришларини стоматитлар деб
юритилади. Хозирги вахтда стоматит касаллиги бутун стома-
тологик касалликпарнинг 5—7% ини ва ички касалликларнинг
12% ини ташкил килади. Касаллик фахат тилда булса, уни глос
сит, милкда булса — гингивит, лабда булса — хейлит ва танг-
лайда булса — палатинит деб юритилади.
10
O
fh
3
бушлити шиллих пардасида яллитланиш жараёни уткир
ва сурункапи кечиши мумкин. Уткир яллитланиш жараёни бир-
дан бошланади ва тез тугайди, Узоги билан 1—4 хафта давом
этиши мумкин. Бунда яллитланиш жараёнининг хамма ало-
матлари, яъни кизариш, офих, тукиманинг шишиши, харорат-
нинг кутарилиши (37 даражадан ошиб кетиши), касалланган
аъзо иш бажариш кобилиятининг бузилиши хузатилади.
Сурункали яллитланиш жараёни узига хос мустахил ёки
уткир яллитланиш жараёнидан сунг пайдо булади. Сурунхали
яллитланиш ойлаб, йиллаб давом этиши, ухтин-ухтин зурайиб
туриши мумкин. Бунда отрих хаттих булмайди, шиллих парда
эса кукимтир рангда булади.
Уткир ва сурункали яллитланиш жараёни катарал, афтозли
ва ярали турларда кечиши мумкин.
Узбекистон Республикасида отиз бушлити шиллих парда-
си касалликпарини узбек олимлари С. А. Зуфаров, Т. X- Сафа
ров, В. А. Епишев, Ф. М. Мамедова, А. А. Зуфаров, Т. И. Фай-
зуллаев, С. И. Бектошев ва бошкалар чухур урганиб келмох-
далар.
Стоматит хасаплигининг турлари куплиг и сабабли унта иш-
лаб чихилган таснифлар хам турличадир. Узбекистон стома-
тологлари амап хиладиган таснифида (Е. В. Боровский, 1973)
касалликнинг келиб чихиш сабаби ва ривожланиш тарихига
кура куйидаги гурухдарга булинади:
I. Шиллик, парданинг (травм атик) жарох.атланиши.
Жарохатланишнинг механик, юхори ва ута паст температура,
нур ва метеорологик омиллар хамда химиявий моддалар таъ-
сирида келиб чихиши.
II. Юкумли касалликлар
натижасида келиб чихадиган сто-
матитлар:
1. Отиз бушлити шиллих пардасининг )дкир ва сурункали
юкумли касалликлар натижасида келиб чихадиган стоматит-
лар (кизамик, скарлатина, грипп, халхасимон темиратки, сил,
тахм, мохов ва бошкалар.
2. Отиз бушлити шиллих пардасининг хусусий юкумли ва
иаразитар касалликлари (вирусли сугал, фузоспирохетоз,
<а рептококкли ва стафилококкпи стоматитлар, замбурутлар ча-
к,и|хадиган кандидоз, актиномикоз ва бошкалар).
III. Аллергия ва токсико-аллергик касалликлар:
1.
Контактли аллергик стоматит, гингивит, глоссит, хейлит
(дори-дармонлар хамда бошка стоматология амалиётида иш-
п.н иладиган пластмасса ва металлар, буёк моддалари, тиш
11
пасталари, улмрабинафша нурлари ва бошк,а шиллик млрда-
га тегиб таъсир килувчи омиллар ).
2. Кенг таркал
1
лн кжсико-аллергик шикастлар (одам opi а-
низмига х,ар хил йуллар билан кирувчи дори воситалар, онкаг
махсулоглари на бошк,а аллер| енлар).
3. Келиб ЧИХИШИ
1
Л кура i окоико-аллергик холатга мансуб
касалликлар (дермаюзлар)
куп |урли экссудатив эритема,
тизимли васкулит ва 6ошк,аллр)
IV. Ривожланишига кура аутоиммун компонентли ка-
салликлар
(афтали стоматитнинг сурункали к,аталовчи гури,
OFH3 бушлиги шиллик, пардасини шикасиюнчи дермаюзлар —
пузирчатка, Дюринг касаплиги, кизил волчанка, склеродер
мия.
1. Тери-шиллик, парда реакцияси:
кизил ясси темиратки.
2. Ташки экзотоксин моддапари таъсирида огиз бушлиги
шиллик пардасида буладиган узгаришлар.
V. Организмнинг баъзи ички касалликларида ва мод-
да алмашинувининг бузилиши натижасида руй беради-
ган
ofm
3 бушлиги шиллик, пардасининг узгаришлари:
1. Эндокринологик касапликлар.
2. Юрак-кон томир тизими касалликлари.
3. Меъда-ичак касалликлари.
4. Кон тизими касалликлари.
5. Гило- ва авитаминозлар.
6. Нерв тизими касалликлари.
7. Хомиладорликдаги узгаришлар.
VI. Огиз бушлиги шиллик. пардасида учрайдиган тугма
ва генетик аномалиялар
(невус ва элителиал дисплазия, эпи-
дермоидли киста, географик, бурмали, ромбосимон ва тукли
глосситлар, гландулярли хейлит, псориаз, Дарье касаллиги,
тугма пахионихия ва бошкалар).
VII. Усмаолди касалликлари, хавфли ва хавфсиз усма-
лар:
1. Боуен касаллиги, сугалли усмаолди касаллиги, прекан-
церозли Манганотти хейлити.
2. Лейкоплакия, папиллома ва папилломатоз, кератоакан-
тома, тери шохи.
3. Хавфсиз усмапар.
4. Хавфли усмапар.
0
fh
3
бушлиги шиллик пардасида патологик жараёнларнинг
ривожланишига касалликни келтириб чикарувчи сабабкорнинг
кучи, тури, таъсирнинг урни, унинг муддати, махаллий туки-
манинг холати, ташки ва ички шароитлар, организмнинг реак
тив холатлари мухим роль уйнайди. Шунинг учун бу касаплик-
12
ларни даволашда аввало касалликнинг келиб чикиш сабабла-
рини, бошланиш даврини аник, билиш зарур.
Тишнинг кариес касаллигида, тишда тошлар йигилганда,
пародонтит ва пародонтоз касаллигининг ривожланишида, отиз
бушлиги шиллик пардаси касаллигида ва унинг тузалиб кети-
шида сулак мухим роль уйнайди.
0
fh
3
бушлигига уч жуфт йирик сулак безларининг йуллари
очилади. Булар: кулок олди, xaF ости ва тил ости безларидир.
Булардан ташкари
o f h
3
ш и л л и к
,
пардасида майда-майда сулак
безлари мавжуд. Бу безлар ишлаб чикарган секрет сулак
хисобланади.
Одамда уртача хисобда 1 суткада 1,5—2 литргача сулак аж-
ралиб туради. У неЙ
1
рал, кучсиз ишкорий реакцияга эга булиб,
30 дан ортик фермент, 20 ia якин аркин аминокислоталар,
турли хил
д а р м о и - д о р и л а р ( в и / а м и и л а р )
дал ;ашкил
i от и пи
Сулакда хлоридлар, фосфатлар, бикарбон;ипар, ф т р , иод,
бром, роданит, кальций ва бошка анорганик моддалар пор
Сулакнинг таркиби одам организмининг ички касалликлар
(умумсоматик касалликлар) ида узгаради. Масалан, ошкозон ва
ун икки бармокди ичак ярасида сулакдаги азот микдори купая-
ди. Уремия билан кечувчи нефрит (буйрак шамоллаши) касалли
гида хам азот микдори ошиб кетади. Шунинг учун умумсоматик
касапликларида сулак таркибини текшириш тугри ташхис куйиш-
да катта ахамият касб этади. Умумсоматик касалликларда ва орга-
низмнинг кариб бориш жараёнида сулак таркибининг узгариб
бориши тиш тошларининг куплаб пайдо булишига ва милк ка-
салликлари (гингивит) нинг ривожпанишига олиб келади.
Сулакда лейкинлар, опсонинлар, лизоцим, липаза каби бак-
терияларга карши омиллар бор. Лейкинлар лейкоцитлардан
ажралиб чикиб, баъзи микробларнинг тараккий этишига йул
куймайди. Опсонинлар микробларнинг фагацитозланишини
т е з л а ш т и р а д и . Л и з о ц и м
бактерияларни эритиб юборади. Л и
паза микробларнинг липоидли пардасининг сурилишини таъ-
минлайди, натижада микробларга карши моддаларнинг таъ-
сир килишига шароит яратиб беради.
Сулакнинг хусусияти, таркиби, микдори организмдаги узга-
ришлар билан узвий богликдир. Яъни у хар хил ички касап-
ликпарда турлича узгариши мумкин.
O
f h
3
бушлиги турли хил шаклдаги микробларга жуда хам
бой ва улар
o f h
3
бушлиги шиллик пардаси касалликларининг
ривожланишида мухим роль уйнайди. Организмдаги барча
узгаришлар, огиз бушлигидаги хар хил микробларнинг мик
дори, хусусиятларининг узгаришига сабабчи булади.
13
Стрел ткокклнр, глафилококклар, пневмококклар, ашоро-
кокклар, ииириоипар, замбуруглар, хар хил спирохеталар, га-
ёкчасимон микройлар на бошкд вируслар отиздаги физиоло-
| ик на манлкиик жара(.‘нларда фаол катнашади. Улар овк,ат
колдиклариниш чиришини кучайшради ва касаллик кузгатув-
чи микроРларииш купании к(мишига йул куймайди (Файзул-
лаев F.H., Ьпишев Н А , НЖХ)
0(из бупшитид'м и микро! жариит |ури, сони, хусусияти ис-
теъмол килинадиган onx,ai микдори на
с.ифа1И1а,
сулак микдори
ва таркибига, шахсий гигиена! а амал п и л и л и и кд и м и й шаро-
итларга, организмдаги ички ва ташки уз
1
аришлар[а бошикдир.
Стоматологик касалликларнинг пайдо булиши ва авж оли-
шида микроблар, вирусларнинг ахамияти катта. Шунинг учун
/парни даволашда микроблар, вирусларга карши к,улланила-
диган хар хил дориларни, халк, табобатида ишлатиладиган
усимликларни окилона ишлатиш, касалликни тез ва бутунлай
даволашнинг асосий шартларидан бири хисобланади.
Отизда турли патоген микробларнинг куп булишига кара-
м а й,
огиздаги касалликлар купинча енгил кечишига ва тез ту-
залишига отиз бушлити шиллик пардасининг химоя к,илиш ху
сусияти кучли булганлиги сабаб булади.
Шуни айтиб утиш керакки,
ofh
3 бушлити шиллик, пардаси
яна бир к,анча ута мухим вазифаларни бажаради. Булардан
бири унинг буфер вазифасини бажаришидир, яъни у огизга
тушган ишкор ва кислоталарни тезда нейтраллаш ва
ofh
3
бушлити pH мухитини нормаллаштиришдан иборатдир.
O
fhs
бушлити шиллик, пардаси химоя вазифасини бажа-
риш хусусия гига хам эта, Бу вазифа унинг хар хил омилларга,
яъни хам анатомик, хам функционал омилларга асосланган.
Уларга эпителий тукимасининг нотекис мугузланиши, эпите
лий хужайрасининг митотик фаоллиги ва унинг регенератив
(купайиш) хусусияти, у ерда модда алмашинувининг фаолли
ги, гликоген моддасининг куп тупланиши, хужайра элименти-
нинг жуда куп микдордд шиллик; парданинг шахсий катламида
мавжудлиги ва лейкоцитларнинг отиз бушлигига тушиб тури-
ши, сулакнинг бактериоцид таъсири, шиллик парданинг тан-
лаб суриш кобилияти ва физик жихатдан мустахкамлиги ва
бошкалар киради.
Шундай килиб,
o f h
3
бушлити шиллик пардасининг анато-
мо-физиологик холатини яхши билиш одамнинг баъзи ички
касалликлари натижасида отиз бушлитида вужудга келадиган
узгаришпарни тушуниб олишга ва шунга яраша даво ишлари-
ни олиб боришга катта ёрдам беради. Лекин шуни айтиб утиш
14
керакки,
ofh
3 бушлири шиллик пардасининг барча касаллик-
лари ва уларнинг белгилари маълум бир ички касалликларига
туфи келавермайди. Баъзан, огиз бушлири шиллик, пардаси
касаллигининг баъзи бир белгилари (симптомлари) ни орга
низм тизимининг хар хил функционал ва органик узгаришла-
рида учратиш мумкин. Шунинг учун
ориз
бушлири шиллик пар
даси ва ички касалликларнинг бир-бирига борлик колатини
урганишда беморни динамик кузатиб бориш катта акамият касб
этади. Бунда бирламчи пайдо булган касаллик белгисидан то
унинг ривожланиш чуккисигача булган боскичларни кузатиб
бориш мукимдир. Шифокорга турри ташхис куйишга тускин-
лик киладиган, уни кийин колатга куядиган нарса яна шуки,
о р и з д э
учрайдиган жуда куп микдордаги иккиламчи омиллар
ориз
бушлири шиллик пардаси касаллигининг ривожпанишига
кушимчатаъсир килади. Бу омилларга куйидагилар мисол була
олади: овкат истеъмол килаётганда ва уни майдалаётган вак-
тда шиллик парданинг нотурри куйилган пломба ёки нотурри
тайёрланган, уз функциясини йукотган стоматологик тиш про-
тезлари томонидан жарохатланиши, кариес натижасида еми-
рилган ва уткир кирралари пайдо булган тишларнинг механик
жарохат етказиши, тиш протези ва пломбапар учун ишлатила-
диган ашёлар, дори моддалари, овкат аллергенлари, тиш па-
стаси, косметик ва гигиеник ашёлардаги кимёвий моддапар-
нинг
о р и з
бушлири шиллик пардасига салбий таъсири нати
жасида келиб чикадиган реакциялар ва бошкалар.
Шунинг учун хам аралаш холатда келиб чикувчи стомато
логик касалликларга турри ташхис куйиш ва уни даволаш учун
беморларни хар томонлама (комплекс) ва чукур текшириш кат
та ахамиятга эга.
Стоматологик касалликларнинг куплиги ва мураккаблиги
туфайли шу сохада мутахассис булмаган китобхон бу масала-
да аникрок маълумотга эга булиши керак деб лозим топдик.
Шу максадда стоматология амалиётида куп учрайдиган тиш
каттик тукимаси,
o f h
3
бушлиги шиллик пардаси ва бошка баъзи
бир юз-жар сохасида учрайдиган касалликлар хакида батаф-
силрок куйида тухталиб утмокчимиз.
ТИШ КА ТТИК ТУКИМ АСИ
ВА Ю З-Ж А Р СОХДСИ КАСАЛЛИКЛАРИ
КАРИЕС (caries)
— патологик жараён булиб, тиш каттик
тукималарининг секин-аста емирилиб чириши натижасида,
каваклар косил булиши билан юзага келадиган касаллик. Бу
15
касаллик ижтимоий касаллик хисобланиб, дунёнинг 90% дан
ошик ахолиси касаллашан Д а п та б ки вак,тда отрихсиз кеча-
ди. Канак чухурлаший, i и и i пульпаст а (магзи) якинлашганда
ширин, нордом (шкапа, им.ии. сонук.ка на тиш кавагига овк,аг
кириб к,пл[анда, мм у t и*> к(чади
1
ан шрих сезилади.
Кариес касалли! иниш 4 ипскичи
( е к и
(ури) тафовут хили-
нади. Булар: тина д о ж , юза кариес, ypia кариес на чухур ка-
риесдир. Хар бир боск,ич Дури) узим хоо клиник куриниш ва
клиник симптомлар билан кечади.
ФЛЮОРОЗ (fluorum)
— бу тиш касаллиж opi аничмниш
фтор моддаси билан сурункали захарланиши нашжасида
1
иш
эмаль к;аватининг узгариши хдсобланади. Бунта купинча ис-
теъмол к,илинувчи сув ва овк,ат махсулотида фтор моддаси-
нинг купайиб кетганлиги сабаб булади.
Флюороз касаллигида тиш эмаль кавати дот билан хопла-
нишидан таш^ари, тиш юзасининг хамма ерига тархалган тим-
жигар рангли майда заррачалар учрайди. Бундай пайтда эмаль
осон емирилувчан ва ухаланувчан булиб холади ва тишга еми-
рилган куриниш бериб туради.
ГИПОПЛАЗИЯ (hypoplasia)
— бу тиш хаттих тухимасининг
ривожланиш босхичида хосил буладиган нухсон хисобланади.
Тиш хаттих тухимаси тузилишининг бузилишини эмаль хава-
тининг узгаришидан билса булади. Эмаль узининг текис, сил-
лих, ялтирох юзасидан айрилиб, хира рангли ва мурт булиб
холади.
ПУЛЬПИТ (pulpitis)
— тиш пульпа тухимасининг яллигла-
ниши. У кариоз кавакдан инфекциянинг утиши ёки бошха ма-
халлий таъсиротлар натижасида (масапан, кимёвий хузтатув-
чи дорилар таъсирида, механик таъсирлар, тишни сунъий хоп-
ламага тайёрлаш учун чархлаганда, жарохатлар таъсирида
пульпа очилиб холганда) юзага келадиган касаллик. Касап-
ликнинг уткир даврида тиш ухтин-ухтин отриб, беморни бе-
зовта хилади ва бу OFpnx бутун жат, хулох ва чаккага тархала-
ди. Отрих тусатдан бошланиб, тез тухташи билан характерла-
нади. Сурункали даврида отрих иссих-совукдан бошланади ва
кечапари кучаяди.
ПЕРИОДОНТИТ (periodontitis)
— тиш илдиз цементини
ураб турувчи, ботловчи тухималарда пайдо буладиган
яллир
-
ланиш жараёни. Бу пульпит касаллигини вахтида даволамас-
лик натижасида, унинг асорати тезда намоён булади. Микро-
блар (инфекция) тиш илдизининг каналлари орхали тиш атро-
фини ураб турувчи тухима (периодонт) га утади. Натижада
16
тишда доимий зиркилловчи
ofpmk
; пайдо булиб, тишни-тишга
босганда кучаяди ва касал тиш усиб колгандек туюлади.
Бундай х,олат периодонт тукимасининг жарохатланиши ту-
файли, яъни нотугри протез куйилганда, пломбаларни ба
ланд к,илиб куйилганда ёки бошк,а жарохатлар таъсири нати-
жасида хам намоён булиши мумкин. O
fphk
; уткир периодон
тит ва сурункали периодонтитнинг к,айта зурайиши вактида
пайдо булади. Касалликнинг сурункали шакли огриксиз ке-
чиши мумкин.
ПЕРИОСТИТ (periostitis)
— Суяк усти пардасининг яллир-
ланиши, суяк усти пардаси ва суяк орасида сероз ёки йирин-
гли экссудат тупланиши билан кечадиган касаллик — халк ти-
лида “ пилла” (флюс) деб юритилади. Периостит купинча пе
риодонтит
к а с а л л и г и н и н г
асорати булиб, бошка сабаблардан
хам келиб чикиши мумкин. Масалан, акд тишларининг
ofhp
чик;ишида, радикуляр киста, ярим усиб чиккан ва усиб чикма-
ган суяк тукима ичида колган — ретенция тишларнинг яллиг-
ланишидан, пародонгиг касалликларида, тишларни консер-
ватив даволаганда, жарох,а
1
(фанма) окибагида ватишлар
ofhp
(мураккаб) жарохат билан олин
1
анда руй бериши мумкин. Ка
саллик тиш сохасидаги ва жар сушидл
доимий
зиркилловчи
OFpnx билан бошланиб, тиш атрофида милклар
кизариб,
yinin
бурмасида шиш пайдо булади ва шиш атроф
1
укималар|.з ia
ркалиб, тана харорати кутарилади.
)KAF ОСТЕОМИЕЛИТИ (osteomyelitis)
— Жар осшомилли
ти периодонт тукимасида пайдо булган микробларнинг ж.л
суяклари каватига утиб бориши натижасида келиб чикадиган
жар суяги касаллигидир. Тиш оркали пайдо буладиган остео-
миелитлар (одонтоген остеомиелит) жуда кенг таркалган (35-
55%). Бунда асосий сабабчи даволанмаган тиш хисобланади.
Баьзи вактда тишни жаррохдик йули билан олинганда илдиз
катакчаларига микробларнинг тушиб колиши натижасида хам
содир булиши мумкин.
Пародонт касаллиги бир-бирига узаро боглих булган тиш
ва тиш атрофидаги тукималар комплекси (йириндиси) — милк,
альвеоляр усимта, суяк пардаси, суяк ва периодонтнинг ка-
салланиши билан характерланади. Бу касалликнинг зеки номи
“альвеоляр пиорея” булиб, ахолининг 50% дан ортиги касал-
ланган. Пародонт касаллиги узига хос сурункали касаллик
булиб, ВОЗ классификацияси буйича беш турга булинади: 1 —
гингивит; 2 — пародонтит; 3 — пародонтоз; 4 — пародонтолиз;
5 —пародонтома.
2 -
17
Улардан энг куп учрайдигани
ва
гиёхлар ёрдамида
д.тно-
лаш мумкин булганлари
i
hhi
иниг
ва
пародонтитдир:
ГИНГИВИТ (gingivitis)
— милк яллигланиши касаллиги
булиб, бунда милклар цизариб, iniimapapo сургичлар катта-
лашиб шишади ва хонайди(ан булиб колади. Милк усти ва
милк ости тошлар йигилиб ошздан нохуш хид келади. Гинги-
витнинг катарал, гипертрофик, ярали-некрозли хиллари бу-
лади.
ПАРОДОНТИТ (parodontitis)
— бу касалликда тишнинг та-
янч аппарати — пародонт суяк альвеоласи аста-секин емири-
либ, дастлабки вахтда отрихсиз кечади. Кейинчалик милклар
шишади, крнайди, тиш-милк патологик чунтакпар хосил булиб,
йиринг ока бошлайди, тиш буйни, тиш илдизи очилиб, тиш-
лар кимирлаб холади. Вактида даволанмаса, куринишидан
cof
-
бутун тишлар химирлаб, туша бошлайди. Отиздан нохуш хид
келади.
ОРИЗНИНГ НОХУШ ХИДИ (unpleasant odor brom cavum
oris).
Огиздан нохуш хиднинг келишига хар хил сабаблар була-
ди: 0FH3 бушлиги тозапигига (гигиенасига) риоя хилмаслик,
тишдаги кариоз каваклар, гингивит, пародонтит, стоматит ка-
салликлари ва юхори нафас йуллари сурункапи касалликла-
ри, меъда-ичак касалликлари ва хоказо.
АКЛ ТИШНИНГ OFHP ЧИКИШИ (pericoronoritis).
Бундай
Холат, асосан пастки акд тишлар чихаётганда содир булади.
Шиллих хаватнинг хар хил сабабларга кура яллигланиши ту-
файли тиш кучли OFpnx билан ёриб чихади. У уткир ва сурун-
кали кечади. Акд тиш сохасида милклар хизариб, шишиб ял-
лигланади, овхат чайнаганда шу тиш сохасида ва ютинганда
томокда OFpnx булади. Баъзан
xofhh
очиш
хийинлашади, тана
харорати кутарилиб, пастки
жаг
ости лимфа тугунлари катта-
лашади. Баъзан акд тиш ёриб чихиши жараёнида перикоро-
нарит, периостит, абсцесс ва флегмона каби асоратлар бери-
ши мумкин.
ЧИПКОН (ФУРУНКУЛ-furunculus), ХУППОС (КАРБУНКУЛ-
carbunculus).
Чипхон юз-жаг тери ости тухима клетчаткасида
содир буладиган касаллик. Фурункул — юз-жаг сохасидаги тук
ости тугуни (фолликула) ва 6
f
безларининг яллигланишидир.
Карбункул эса бир-бирига яхин жойлашган бир нечта чипхон-
ларнинг бирлашишидир. Чипхон бошланишида терида кички-
на хизарган папула пайдо булиб, секин-аста катталашиб йи
ринг йигади ва кучли огрих билан кечади.
18
НЕРВ ТИ З И М И Д А РУЙ БЕРАДИГАН КАСАПЛИКЛАР
(ГЛОССАЛГИЯ, НЕВРИТ, УЧ ТАРМ ОКДИ
НЕРВ НЕВРАЛГИЯСИ)
ГЛОССАЛГИЯ (glossalgia)
— тил сезгирлигининг бузили-
ши,
тилнинг бирор сох,аси уз-узидан сабабсиз ачиши,
ofphluh
ва санчик, билан кечадиган касаллик. Лекин тилга юзаки карал-
ганда кеч кандай узгариш куринмайди. Овкат истъемол килга-
нида огрик ва санчикдар булмайди.
НЕВРИТ (neuritis)
— уч тармокди нервнинг яллигланиши.
Касаллик юз-жаг сокасида уч тармокди нерв иннервация кила-
диган сокаларда огрик пайдо булиши билан кечади. Огрик уз-
узидан, беихтиёр равишда сиркилловчи хусусиятга эга булиб,
зарарланган (жарокатланган) нерв сокасига босганда кучая-
ди. Неврит енгил шаклда, сурункали ва огир колагларда кечи-
ши мумкин.
НЕВРАЛГИЯ (neuralgia)
— сурункали касаллик булиб, киска
муддатли, бирдан тутиб-тутиб, сиркиллаб, электр токи урга-
нидек, куйдирувчи кучли огрик билан кечадиган касаллик. За
рарланган (жарокатланган), яъни огрик булаётган сокани бар-
мок билан каттик босганда огрик тухтайди.
СТОМ АТИТЛАР
1. Механик зарарланиш туфайли руй берадиган сто-
матитлар.
Механик таъсирларнинг огиз бушлиги шиллик пардасини
эзиши, босиши, киркиши натижасида декубитал стоматитларни
келтириб чикаради. Механик таъсир килувчи омиллар жуда
куп учрайди. Булар: тиш тошлари, нотугри куйилган тиш плом-
балари, нотугри тайёрланган олиб куйилувчи ва олинмас тиш
протезлари, олиб куйилувчи тиш протезларининг илгак (клам-
мер) лари, уткир тиш кирралари, каттик овкатлар, суякли
гуштлар, балик килтаноги, тиш ковлагичлар ва бошкалардир.
Ушбу механик сабабларнинг таъсирида тил,
ofh
3
бушлиги шил
лик пардаси конайди, жарокатланиш натижасида яралар косил
булади, тиш огрийди, уткир яллигланиш секин-аста 3—4 кун-
да сурункали яллигланишга айланади.
Механик зарарланиш натижасида огиз бушлиги шиллик пар-
дасида кон айланиш бузилади, шиллик парда аввал окаради,
сунгра кизаради, тукималар кукимтир тусга киради, пуфакпар
косил булади, улар тезликда ёрилиб, эрозиялар косил кила-
19
ди. Огизда сулак ажралиш кучаяди, офик; пайдо булади ва
уша ер конайди ва бора-бора ярага айланади. Бу яралар де-
кубитал яралар деб юритилади. Ярапарда некротик жараён
(тукималарнинг улиши) пайдо булиб, атрофи кенгаяди ва чу-
курлашиб боради. Узок, даволаш натижасида тузалмаса, баъ-
зан усма касаплигига айланиб кетиши мумкин.
2. Кимёвий зарарланиш туфайли пайдо буладиган сто-
матитлар.
Турли кислота, ишкор ва бошка кимёвий моддалар таъси-
рида тил ва
ofh
3 бушлиги шиллик пардасида косил булган
касалликлар кимёвий стоматитлар деб аталади.
Юк,ори концентрацияли кимёвий моддалар таъсирида уткир
кимёвий яллитланиш пайдо булади. Бунда
ofh
3
бушлиги шил
лик, пардаси ок;иш рангга киради, шишади ва 3-4 кун утгач,
некрозланган эпителий пардаси кучиб тушади, каттик
ofphk
булади. Бу стоматит тузалгандан сунг урнида чукур чандикдар
косил булади.
3. Ф изик зарарланиш туфайли пайдо буладиган сто
матитлар.
Иссиковкат, иссикчой, иссиккаво ёки 6yF, баъзан ут-олов,
электр токи ва шу каби термик омиллар таъсирида
ofh
3
бушлити шиллик пардаси, тил ва юз терисини куйдиради.
Куйиш жараёнини бир неча турларга булиш мумкин. Бу-
лар: енгил, урта ва
ofhp
турдаги куйишлардир. Енгил турдаги
куйишда
ofh
3
бушлити шиллик пардаси бироз шишади, киза-
ради ва енгил катарал яллирланиш жараёни кузатилади.
Уртача турдаги куйишда
ofh
3
бушлиги шиллик пардасида
пуфаклар косил булади. Улар тезда ёрилиб, юза ва чукур яра
лар косил килади.
O
fhp
турдаги куйиш жараёнида
ориз
бушлиги шиллик пар
даси куйиб емирилишга (некрозга) учрайди ва устки томон-
дан некротик парда косил килади. Бу емирилган тукима йи-
ринглаши натижасида турли шакл ва чукурликдаги огрикди
яралар косил булади. Бундай пайтда каттик
ofphk
гаплашиш
ва овкатланишни кийинлаштиради.
4. Одам организмида учрайдиган ички (умумсоматик)
касалликлар туфайли огиз бушлиги шиллик, пардасида
пайдо буладиган узгаришлар ва стоматитлар.
А. Меъда-ичак касалликлари ва огиз бушлиги шиллик,
пардаси.
O
fh
3 бушлиги шиллик пардасида жойлашган купдан-куп ре-
цепторлар меъда-ичак йулининг секретор ва мотор вазифа-
ларни бажариш колатига таъсир килувчи рефлекслар манбаи
20
булиб кисобланади. Иккинчи томондан эса огиз бушлиги одам
ички органларида кечаётган патологик узгаришпарни узида
акс эттирувчи “ойнаи-жакон”дир. Меъда-ичак касаллигида
ofh
3
бушлиги шиллик пардасида буладиган узгаришларнинг келиб
чикишида биринчи навбатда юкумли омил сабаб булади.
Утказилган илмий текширувларимиз шуни курсатдики, меъ-
да-ичак йулларида вужудга келган касалликлар билан бирга-
ликда огиз бушлиги шиллик; пардасида х;ам маълум узгариш-
лар кечади. Ушбу жараён тил шиллик, пардасининг шишиши
ва тил сургичларининг силликдашиши, огизнинг куриб коли-
ши ва бошка аломатлар билан характерланади. Бу узаро му-
носабат меъда-ичак йулининг огиз бушлиги билан анатомик,
физиологик ва гуморал йуллар билан узвий богликлигидан
далолат беради.
Меъда шиллик пардасининг яллигланиши — гастрит касал-
лиги уткир ва сурункали тарзда кечиши мумкин. Огиз бушлиги
шиллик пардаси узгаришлари асосий касалликнинг тури ва
давомийлиги билан богликдир. Сурункали гастрит касаллиги
да тил шиллик пардасида шиш, гил устида караш пайдо була
ди. Меъда секретор вазифасиниш паоайиши билан кечади-
ган гастрит вакгида эса десквам ати inocc.ni ва тил сургич
ларининг атроф ияси кузатилади. Аммо мгм.да сокрнтор
колатининг ошиши билан кечаётган гастрит нактида т м cypi ич
ларининг катталашиши, яъни гипертрофияси куал
1
илади Су
рункали гастрит вакгида купинча огиз бушлиги шиллик кина
тида патологик узгаришлардан — кайталувчи афтоз с ю м а т
ти, кизил ясси темиратки, баъзан эса уткир афтозли стоматш ,
лейкоплакия, хейлит учрайди. Стоматоскопик текшириш вак-
тида гиперкератоз, шиллик парданинг гиперемияси, тиш ости
ва усти тиш тошларининг куплаб тупланиши, фронтал тишлар
сокасида эса милк тукимасининг яллигланиши, унинг суюклик
билан тулганлиги (инфильтрация), милкларнинг кон талаши-
ши ва улардан сероз, баъзан эса кон аралаш суюкликнинг
сизилиб чикиши кузатилади, патологик тиш-милк чунтаклари
Косил булади. Бундан ташкари, огиз бушлигида юза эпителий
тукимасининг ва шиллик моддасининг куплаб ажралиши гаст
рит касаллиги учун характерлидир.
Сурункали гастрит касаллигида огиз бушлиги шиллик пар
дасида кузатиладиган клиник узгаришлар меъда ярасида була
диган узгаришлардан кам фарк килади. Бунда тил усти эпите
лий тукимаси узгаради, тил усти кучиши кийин булган караш
билан копланади. Милк шиллик пардаси ва альвеоляр усимта
шиллик пардаси кукимтир рангда булиб, суяктукимаси ва шил-
21
лик пардада атрофик (сурилиш, емирилиш) жараён кетаёт-
ганлиги кузатилади.
Ун икки бармокди ичак яраси билан касалланган бемор-
ларда, умумкасаплик зурайган пайтда, тил шиллик пардаси-
нинг шишиши, унинг K ailaiiaiiiiанли!и ва тилнинг ён ва олд
кисмларида тишларниж изи тушиб к,олганлиги курилади.
Тилнинг тишларга тегиб rypiaH ерларида кичик-кичик эро-
зиялар (яралар), эпителий тук,имасининг иш ичкаланган ерла-
ри, милкларнинг яллигланиши кузатилади. Бундай вактда бе-
морлар тилнинг ачишига, каттик огришига, милкларнинг кона-
шига ва нохуш х;ид келишига шикоят килади.
Меъда-ичак касалликларида дармон-дорилар сурилиши-
нинг бузилиши туфайли уларнинг етишмовчилиги булиши мум-
кин, бу эса уз навбатида сурункали гингивитнинг келиб чики-
шига ва тиш альвеоляр усимталарнинг атрофик узгаришлари-
га сабаб булади.
Йугон ичакнинг яллигланишида (колит) 80% дан купрок бе-
морда сурункали кайталаниб турувчи афтоз стоматитлар була
ди. Касаллик бошпангандан сунг, 2—3 кун утиши билан огиз
бушлиги шиллик пардасида ва тил шиллик; пардасида бир не-
чта (1—3) афта х;осил булади. Бундай пайтда огизда кичишиш,
ачишиш ва бироз огрик; сезилиши мумкин. Афта пайдо булганда
ofphk
кучайиб, овкат ютиш, гаплашиш к;ийинлашади, сулак куп
ажралади. Касаллик сурункали яллигланиш жараёни булиб,
бириктирувчи тукимада эпителиоидли, лимфоцитларга бой ин-
фильтратлар косил булади. Бунда лимфа ва кон томирлари
кенгаяди, эпителий кавати калинлашиб, некротик жараён на-
тижасида кулранг тусли караш пардага айланади. Бу караш
парда микробларга жуда бой булади. Афталар асосан 10—14
кунда чандик колдирмай тузалиб, беморнинг акволи яхшила-
нади. Лекин бироз вакт утгач, яна кайталанади. Бу кайтала-
ниш бир неча марта булиши мумкин. У беморнинг тинкасини
куритади. Кайталаниш ойлаб, хатто йиллаб булиши мумкин,
шунинг учун бу касаллик сурункали кайталовчи афтали стома
тит деб юритилади.
Б. Ю рак-к,он то м и р т и зи м ка с а л л и кл а р и ва
ofm
3
бушлиги шиллик пардаси.
Юрак-кон томир тизимидаги турли хил касалликлар канча-
лик турли-туман ва куп кирралик булса,
ofh
3 бушлири ва тил
шиллик пардасидаги патологик узгаришлар шунчалик турли-
тумандир. Умумсоматик касаллик канчалик
ofhp
кечса,
ofh
3
бушлиги шиллик пардасида узгаришлар хам шунчалик кучли-
рок булади. Бундай касалликлар вактида
ofh
3 бушлиги шил-
22
лик пардаси кукимтир рангга киради, шиш пайдо булади, купин-
ча жуда огрикди, кийин тузалувчи йирик афтали стоматитлар
пайдо булади. Эрозиялар, трофик некрозли яралар, гингиво-
стоматитлар тараккий эта бошлайди. Яралар асосан тил ёни-
да, юзасида, тил устида, лунж, милк ва танглайда булиб, узи-
га хос тарзда шаклланади. Яра унча чукур булмай, унинг юза-
си ва атроф идаги тукималар некрозланади
хдмда
устки
Кисмида караш косил булади. Улар отрийди, отиздан нохуш
хид келади, сулак куп ажрала бошлайди.
Организмда кон айланиш жараёни бузилганда купинча милк
Конайди ва шишиб кизаради. Тиш тошлари пайдо булиб, па
тологик тиш-милк чунтаклари косил булади. Милкларни бос-
ган вактда улардан йиринг чикади. Тишлар кимирлай бош
лайди ва жаг суягининг альвеоляр усикдари сурила бошлай
ди. Тишлар кимирлаб, илдиз кисмлари очилиб боради ва
чайнов каракатлари натижасида тиш каторларининг иккилам-
чи шакл бузилиши (дефформация) вужудга келади. Тиш катор
ларининг бундай шакл бузилиши кейинчалик ортопедик сто-
матологик ёрдам курсатишни кийинлаштиради.
Бу кузатилган симптомакомплекс симпгоматик пародонтоз
касаллигининг асосий белгилари булиб кисобланади.
Шунингдек, жигарда кон айланиш сусашанда, i аж лай шил-
лик пардаси сарик рангга киради. Стенокардия пайтида
of
из
бушлиги шиллик пардаси кон томирлари торайгани учун окиш
рангда булади. Бундай пайтда, юрак билан бирга
ofh
3,
тил
-
нинг
чап томони огрийди.
Шундай килиб, организмда кон айланиши бузилиши нати
жасида
ofh
3
бушлиги, тил шиллик пардаси шишади. Бунинг
натижасида тил ён томонларида, учида, лаб шиллик пардаси-
да тиш уринлари косил булади. Тил сургичлари (купрок ипси-
мон сургичлар) атрофияга учрайди. Тилнинг юзаси силлик
булиб, кизариб шишади ва унинг сезгирлиги ошади камда та
шки таъсир натижасида тезда шикастланади. Бунда эрозия,
яралар пайдо була бошлайди. Купинча лунж шиллик пардаси-
да ва юмшок танглайда майда кон куйилиши кузатилади.
Камконлик.
Соглом одамда меъданинг пастки кисмида-
ги безлар ишлаб чикарадиган гастромукопротеин витамин
В)2 билан бирикади. Гастромукопротеин меъда безларидан
кам ишлаб чикарилиши натижасида витамин В12 етишмов-
чилиги келиб чикади, бу эса камконликка сабаб булади. 0
fh
3'
бушлиги шиллик пардаси, тери, лаб кизил кошияси камкон
лик натижасида окаради. Нерв тизимида функционал узга-
ришлар булади ва таъм билиш пасаяди. Нерв толаларидаги
23
дегенератив узгаришпар натижасида мушаклар огрийди. Тил
сатхида кизил йуллар хосил булади, тил сургичлари йукола
боради. Тил силлик, худди гозалангандек булиб колади, ачи-
шиб Офийди. Бундай пайтда гишларда кариоз касаллиги купая
боради.
Гемофилия.
Гемофилия касаллигида окаётган кон куйил-
майди, тромбопластин моддасининг сингези бузилади ва кон
ивимаслиги натижасида тиш олинганда, бирор бир жаррох-
лик ёрдам курсатилганда, жарохат булган ерлардан хон охиши
тухтамайди. Бу аса купинча кунгилсиз ходисаларга олиб кели-
ши мумкин.
Гемофилия касаллигида тери, огиз бушлиги шиллик пар-
даси камхонлик натижасида окаради. Майда-майда хон куйи-
лиши пайдо булиб, булар бирлашиб гематомалар хосил кила-
ди. Милк хонайди, бурундан, меъда-ичак йулларидан, буйрак-
дан хон кетиши мумкин, Мияга, юракка, куз косасига ва бошка
ички органларга хон куйилиши мумкин.
Лейкозлар.
Лейкоз касаллиги хон хосил килувчи орган-
лар тизимининг усма харакгердаги касаллиги булиб, перифе-
рик хонда, ш илма
1
лн ох хон таначаларининг (лейкоцитлар-
нин
1
) жуда хам ошиб к е т ш и кузатилади.
Vi кир лейкоз касаллигининг клиник куринишида анемия (ка-
мхонлик),
1
еморрагик синдром ва иккиламчи септик-некротик
1
ИШИВИ
1
, гипертрофик гингивит, хейлит, огиз бурчагининг би-
чилиши (яраси) ва геморрагик синдром белгилари учрайди.
Тил юзаси тух-хунгир рангли караш билан копланади; тил усти
ён сохаларини купинча чухур яралар хоплаб олади (ярали глос
сит); баъзида макроглоссия, яъни тилнинг катталашиши куза
тилади, огиздан ёхимсиз (нохуш) хид келади. Купинча тиш-
ларнинг пародонт тухимаси атрофияга (емирилишга) учраб,
улар химирлаб колади. Кимирлаган ёки касалланган тишлар-
ни олиб ташлаш вахгида эса узок вахт хон кетиши кузати
лади.
В. Эндокринологик касалликлар ва
o fh
3
бушлиги шил-
лих пардаси.
Кандли диабет касаллиги
меъда ости бези ишлаб чиха-
радиган гармон — инсулиннинг етарли микдорда ишлаб чиха-
рилмаслиги натижасида келиб чикади. Кандли диабет касал
лиги эндокрин безлар касаллиги ичида энг куп (10% ) учрайди
ва умумсоматик (ички) касалликларнинг 1-2% ини ташкил эта-
ди. Кандли диабет касаллигида кондаги глюкоза микдори кес-
кин равишда ошиб кетади (80-120 мг
%
урнига 200-400 мг %
2 4
ва ундан ортик булиши мумкин). Бундай пайтда сийдикда канд
микдори аникданади (1-5 %).
Бу касалликда сулак ажралиши кескин камаяди, ояиз
бушлиги шиллик пардаси, терининг тусик, (мудофа) вазифаси
сусаяди, микроблар таъсирида яллигланиш содир булиши ку-
затилади. Терида купинча йирингли жараёнлар бошланади.
Огиз бушлиги,
тилнинг шиллик, пардаси
курийди, кизаради,
механик таъсир натижасида уша ерларга кон куйилади, эро-
зиялар, яралар пайдо булади. Милк конаб оярийди, кукимтир-
Кизил рангга киради, милкпар шишади. Тиш тошлари косил
булиб, патологик тиш-милк чунтакпарини келтириб чикаради.
Улардан кон, йиринг чикиб туради, огиздан нохуш кид келади.
Жая суяги альвеоляр усикдарида купинча вертикал, баъзан го-
ризонтал сурилишлар, остеопороз (минерал тузларнинг ка-
майиши) пайдо булади. Тишни ушлаб турувчи богламларнинг
сурилиши натижасида, тишлар кимирлаб, туша бошлайди.
Тишларнингтушиб кетиши натижасида косил булган иккиламчи
адентия тишларнинг кимирлашини кучайтиради ва тиш катор-
ларининг иккиламчи деформациясини келтириб чикаради,
натижада огизда узига хос симптомагик йирингли пародонтоз
касаллиги пайдо булади.
Кандли диабет касаллигида таъм билиш бузилади, парес
тезия (сезувчанликнинг узгариши) кузатилади. Тил, лунж, гаи
глайдаги шиллик пардада сут колдигига ухшаш ок рангли ял-
лигланиш косил булади. 0
fh
3 бушлигида оярикди трофик яра
лар косил була бошлайди. Бу яралар узок вакт давом этиб,
тузалиши кийин булади.
Г. Асаб ва рухий касалликлар ва
ofh
3 бушлиги шиллик,
пардаси .
Асаб ва рукий касалликларда огизда таъм билиш бузили-
ши мумкин. Бунда таъм билишнинг ошиши (гипергаузия), па-
сайиши (гипогаузия), йуколиши (агаузия) ва ширин маза ач-
чик, аччик маза эса шур булиб, кар хил узгариши (парагаузия)
мумкин. Нерв тизими касалликлари таъсирида
ofh
3 куриши
(ксеростомия) ёки сулак ажралиши купайиб (гиперсаливация),
ояиздан сулак окиб туриши мумкин.
Д . Юкумли касалликлар ва
ofh
3 бушлиги шиллик пар
даси .
Сил касаллиги (туберкулез).
Сил организмнинг умумий юкумли касаллиги булиб, уни
Кох таёкчалари келтириб чикаради. Упка силида бемор йутап-
ганда балгам билан бирга миллионлаб Кох таёкчаси чикади.
25
Огиздаги шиллик парда каттик овкаглар, тиш тошлари билан
шикастланганда Кох таёкчасига организм тукимасига кириш
учун йул очилади ва сил касаллижга хос яллигланиш пайдо
булади.
Сил яраси милк, танглай, альвеоляр усимта шиллик пар-
даларида юза, чукур булмаган яралар косил килади. Бунда
тишлар кимирлаб, сил яраси остидаги суяк шикастланади. Тил,
лаб, лунж шиллик пардасининг хдракатчан кисмларида сил
яраси чукуррок булиб, бироз шишади. Сил яраси каттик офий-
ди, айникса овкатланганда бу огрик кучаяди. Тана карорати
ошади, бемор узини ёмон сезади. Организмда умумий кув-
ватсизлик пайдо булиб, ишлаш кобилияти пасайиб кетади.
Сил касаллигида тишларда кариес, катарал гингивит, глос
сит, гиперкератоз каби стоматологик касалликлари куп куза-
тилади. Сил яралари тузалаётганда эпителий тукимаси билан
яхши копланади, шу туфайли яра урнида билинар-билинмас
чандикдарни куриш мумкин. Сил яраси огизда купинча 1-3 та
дона булади. Сил думбокчаси марказида озиксимон бузилиш
пайдо булиб, казеоз некрозланади ва думбокча ёрилиб, сил
яраси косил булади. Яра атрофида майда йирингчалар (аб-
цесслар) косил булиши мумкин.
Дифтерия
каво-томчи йули билан юкадиган, Леффлер диф
терия таёкчаси кузгатадиган уткир юкумли касаллик кисобла-
нади. Дифтерияда бемор калкумида уткир фибриноз яллигла-
ниш пайдо булиб, караш боглайди, баъзан нафас олиш кий-
инлашиб колиши мумкин.
Дифтерияда калкум, кекирдак, трахея, танглай, тил, бурун,
куз ва терида фибриноз яллиманиш пайдо булади, бодомча
безлар шишиб, огрийди. Милк, тил, лунж ва лаб шиллик пар-
дасида кам дифтерияга хос кизариш, шиш, фибриноз яллиг-
ланиш пайдо булиши мумкин, ок кулранг караш косил булиб,
бу караш шиллик парда билан узвий б о т и к булади, кучирган-
да конайди. Карашда дифтерия микроблари, лейкоцитлар,
кучган эпителийлар булади. Бунда овкат ейиш кийинлашади,
огрик, айникса, овкат ютилганда кучаяди. Регеонар лимфа
тугунлари катталашиб, огрийди. Лабда ёрикдар, каткалокдар
Косил булиши мумкин.
Азиз китобхон! Биз стоматологик ва турли соматик касал-
ликлар какнда жуда кискача маълумот бердик. Шу билан бир-
га бизга маълум булган адабиётлардан юкорида курсатилган
стоматологик касалликларини даволашда доривор усимлик-
ларни тутган урнини этиборингизга такдим этмокчимиз.
26
ДО РИВО Р УС И М Л И КЛ А Р ВА УЛАРНИНГ
СТОМАТОЛОГИЯ АМ АЛИЁТИД А ИШ ЛАТИЛИШ И
АНОР (гранат) — Punica granatum I
— анордошлар —
Punicaceae оиласига мансуб булиб, буйи 1,5—5 м. гача бора-
диган бута. Гуллари кирмизи ранг. Меваси — шарсимон, куп
уругпи, нордон-ширин мазали, серсув.
Анор Марказий Осиё ва Кавказда ёввойи холда усади. Ме-
вапи усимлик сифатида Марказий Осиё, Дотистон ва Кримда
устирилади. Шифобахш кисми — меваси (пустлоги, шарбати,
ypyFn), барги ва гулидир.
Анор таркибида канд, органик кислоталар, С витамини, ош-
ловчи моддалар, фитонцид ва алкалоидлар бор. Анор менлси-
да, пустлотда ва баргида урсол кислотаси, гулида пунцин буёк
моддаси бор. Халк табобатида унинг меваси (шарбати, ypyFn),
гули, пустлотдан тайёрланган кдйнатмаси кенг кулланилади.
Анор кадимдан шифобахш усимлик хисобланиб, мева донининг
шираси иштахани кузгатади, меъда фаолиятини яхшилайди, цин-
гага карши восита хисобланади. Шунингдек у ут, сийдик, гиж-
жани х,айдовчи, кучли буриштирунчи, офик к°лдирувчи, яллиг-
ланишга карши ва антисептик xoccanapia амдир
Абу Али ибн Сино анор ><акида шундай н:лан:
“Анор
— ру-
ман. Анорнинг
ypyFn
асал билан бирга тиш
о ф т ш а фонда
килади. Анорнинг уругини янчиб, асал билан кушиб о ж а
оф и
Fnra
суртилса фойда килади”.
Стоматология амалиётида анор мевасининг шарбати С ви
тамини етишмовчилиги туфайли келиб чиккан цинга, гинги
вит, пародонтит касалликларида милклар конаши ва
ofphfh
-
ни колдириш учун ишлатилади.
Мева пустлотидан тайёрланган кайнатма эса стоматитлар,
гингивит, пародонтит ( о т з шиллик кавати касалликларида)да
яллигланишга карши, милк конашини камайтириш, огиздан ке-
ладиган нохуш
хидларни
йукотиш учун ишлатиш мумкин.
Кайнатмасини тайёрлаш учун 2 чой кошик майдапанган анор
пустини усти берк идишга солиб, 1 стакан сув куйилади ва
10 минут кайнатилади. Совигандан сунг докадан утказилиб,
огиз чайилади ёки огизда бироз ушлаб турилади (ванночка
килинади).
Анор гулининг шираси милк конашини тухтатади, кимир-
лаган тишларни мах;камлайди. Бунинг учун анор гулининг ши-
расига докани ёки пахта пиликни (болишчаларни) шимдириб
милкларга куйилади ( 7 - 1 0 кун ичида 30-45 минут давомида
копланади, яъни апликация килинади).
27
АЛОЙ, САБУР (алоэ) - А1оё.
Алойнинг хар хил турлари бор: хакикий алой, дарахтсимон
алой, тиканли алой. Тиббиётда дарахтсимон алой ишлатила-
ди. Дарахтсимон алой (алоэ древовидное — А1оё arborescens
Mull) лолагулдошлар — Llliaceae оиласига мансуб булиб, куп
йиллик, дарахтсимон, доим яшил усимлик. Пояси тик усувчи,
барги оддий, юмшок этли, киличсимон, гуллари бошокка
тупланган. Меваси — уч киррапи цилиндрсимон кусакча. Алойни
тиббиётда ишлатиш максадида Марказий Осиё ва Кавказда
махсус хужаликларда устирилади. Алой хоналарда хам усти-
рилади. Шифобахш к,исми барги ва баргларидан олинган ши-
раси булиб, таркибида алоин (бир кднча антраглюкозидлар-
нинг йигиндиси), смола, витаминлар, фитонцидлар, эфир мойи,
аччик ва бошка моддалар бор. Баргининг шираси иштахдни
К/згатувчи, овкат хазм килиш жараёнини яхшиловчи, ич юм-
шатувчи, кучли кувват берувчи (тонусни кучайтирувчи), яллиг-
ланишга карши, бактериоцид ва жарохатларни битирувчи во-
сита сифатида таъсир килади.
Халк табобатида алой барги ва унинг шираси жарохатлар-
нинг битишини тезлаштиришда, узок вахт битмайдиган яра-
ларни, меъда ва ун икки бармокли ичак яраси касаплигида ва
упка силини даволашда ишлатилади.
Абу Али ибн Сино ёзади: алой дарахти — агладжун, хинд
алой дарахти — хашт дахан. Барги ёки ширасини асал билан
кушиб, урилишдан колган изларга куйилади, яраланган милк-
ни битиради, 0FH3 яраларига фойда килади.
Илмий тиббиётда алой барги ширасидан олинган сабур пре
п а р а т , экстракт, эмульсиялари куп сохапарда: куз касаплик-
лари, меъда-ичак касалликлари, нафас йули, упка сили, су-
рункали артритлар ва бошка жуда куп касалликларни даво
лашда ишлатилади.
Стоматология амалиётида алой баргидан тайёрланган сувли
э кс тр а кт биоген стимулятор сифатида пародонтит касалли-
гини инъекция йули билан даволашда ишлатилади. Ундан та-
шкари сурункали афтозли стоматит, катарал ва ярапи гинги-
витларни даволашда яхши фойда килади. Доривор препарат-
лардан сабур, инъекция учун В.П.Ф илатов усули буйича
тайёрланган алой э к с тр а к т, алойнинг сувли суюк э кс тр а кт,
алой барги таблеткаси, алой шарбати, алой шираси, алой суюк
суртмаси (линимент), темирли алой шарбати кенг микёсда
кулланилади.
1. Rp.: Extr. Aloes fluidi 100 ml
D.S. огиз бушлигидаги ярали жарохатларни ювиш учун.
28
2. Rp.: Extr.Alo§s lluidi 1 ml
D.t.d. N10 in amp.
S. инъекция учун.
3. Rp.: Linimenti Aloes 50 ml
D.S. ярапар, жарох,атларга суркаш учун.
4. Rp.: Sued А1оёэ 100 ml
D.S. 0FH3 бушлиридаги ярали жарох,атларни ювиш учун.
АРПАБОДИЁН, ОДДИЙ АРПАБОДИЁН (анис, анис обык
новенный) — Anisum vulgare Gaertn.
Аниссимон арпабоди-
ён (Pimpinella anisum L.) — селдердошлар — Apiaceae оиласи-
га мансуб булиб, буйи 60-70 см. га етадиган бир йиллик ут
усимлик, пояси тик усувчи, куп киррали, тукли. Илдиз олди
барглари узун, уч булакли, кирраси тишеимон. Гуллари май-
да, ок, рангда мураккаб соябонга тупланган. Меваси — куша-
лок; писта.
Арпабодиён Марказий Осиё, Россиянинг Оврупо кисмида,
Кавказ, Украина, Шимолий Кавказ ва бошка ерларда устири-
лади. Шифобахш кисми меваси хиг.обланади. Таркибида эфир
моЙи, 6
f
ва ок,сил бор. Халк табобашда арпабодиён меваси
ва эфир мойи балгам кучирувчи сиф атд а бронхи!, трахеит,
ларингит, кукйутал, нафас йуллари яллигланиши кас.алпикм.а
рида, ичак фаолиятини кучайтирувчи, ел хайдовчи на cypi и
сифатида кулланилади.
Абу Али ибн Сино арпабодиён — анисун тугрисида шундаи
ёзади: бироз буриштиради, огрикдарни колдиради, юз салки-
ганда фойда кил ад и.
Илмий тиббиётда арпабодиён меваларидан тайёрланган
дамлама ва арпабодиён мойини юкори нафас йуллари яллиг-
ланишида, упка гангренаси, кукйутал ва гипоацид гастритларни
даволашда ишлатилади.
Стоматология амалиётида антисептик,
ofphk
колдирувчи,
яллигланишга карши таъсир этувчи модда сифатида катарал
ва ярали стоматитларни, гингивит ва пародонтитларни даво
лашда ишлатилиши мумкин.
Дамламани тайёрлаш учун бир ош кошик арпабодиён ме
васи устига 1 стакан кайнаб турган сув солиб, усти берк идишда
20 минут дамлаб, сунгра сузиб олиб
ofh
3
чайишга ишлати
лади.
Гингивит, пародонтитларни даволашда анис мойига дока
ёки пахта пиликни шимдириб милтсларга куйилади (апплика
ция килинади).
29
Анис мойи дорихоналарда сотилади.
Rp.: Infusi fructi Anisi 200 ml
D.S. Милкларга апликация килиш учун (слизни чайиш учун)
Rp.: Olei Anisi 16.0
D.S. милкларга апликация килиш учун.
АРЧА, ОДДИЙ АРЧА (можжевельник обыкновенный) —
luniperus communis L
— сарвигулдошлар — Cupressaceae —
оиласига мансуб булиб, буйи 1-3 м.га етадиган доим яшил
бута. Барги каттик, бандсиз, нина шаклида пояда учта-учта-
дан жойлашган. Шохчаларининг учида корамтир, шарга ухшаш
кубба мевалари бор. Оддий арча Украина, Белоруссия, Бол
тик; буйи, Россиянинг Оврупо кисми ва Узбекистоннинг тогли
районларидаги аралаш ва боткокдик урмонларда усади.
Шифобахш кисми куббалари (меваси) булиб, таркибида 40%
гача канд, смола, ёглар, олма, чумоли ва сирка кислоталари,
буёк моддалари бор.
Табобатда арча куббасининг дамламаси ва кайнатмаси пе-
шоб х;айдовчи, иштахани кузгатувчи, овкат хазм килиш жараё-
нини яхшиловчи, балгам кучирувчи, яллитланишга карши ан
тисептик таъсир килади.
Стоматологияда арча куббасининг дамламаси ва кайнат-
масидан огиз
шиллик
кавати касапликларида огизни чайиш
учун фойдаланилади.
Арча куббасидан кайнатма тайёрлаш учун 1 ош кошик май-
даланган мевасига 1 стакан совук сув солиб 1 соат туради.
Сунг 10 минут давомида кайнатилади. Совитиб, 0FH3 чайишда
ишлатилади.
Rp.: Fructi luniperi 50,0
D.S.
кайнатма тайёрлаб,
ofh
3 чайишга ишлатилади.
Rp.Infusi baccari luniperi 200 ml
D.S.
0
fh
3 чайиш учун.
АЧЧИК, ШУВОК,, ЭРМОН (полынь горькая) — Artemisia
absinthium L
— астрадошлар — Asteraceae оиласига мансуб
булиб, буйи 50-100 см.га етадиган куп йиллик ут усимлик. По
лей тик усувчи, юкори кисми шохланган. Илдизолди барглари
узун бандли 2-3 марта патсимон ажралган. Усимликнинг гул
ва баргларида туклар куп булгани учун кумушранг куринади.
Гуллари майда, сарик саватчага тупланган. Меваси — уткир
учли жигарранг писта. Эрмон Россиянинг
хдмма
ерларида ва
Марказий Осиёда куп таркалган. У ахоли яшайдиган жойлар-
30
да, йул ёкдларида, утлокдарда, урмон четлари, сув буйлари
ва экинзорларда бегона ут сифатида усади.
Табобатда илдизолди барглари ва гуллаганда гулли пояла-
рининг учи киркиб олиб ишлатилади. Таркибида аччик глико-
зидлар, смола, эфир мойлари, С витамини, фитонцид, ош-
ловчи моддалар ва бошк,а моддалар бор.
Эрмон шифобахш усимлик сифатида халк табобатида
кадимдан фойдаланиб келинади. Эрмон иштахани кузгатади,
овк,ат хазм килиш жараёнини яхшилайди, меъда ширасини
оширади, шишпарни сурилтиради, яллигланишни камайтира-
ди, жарохатларни битиради. Эрмон антисептик, тортишишга
Карши ва енгил ухлатувчи таъсир килади.
Абу Али ибн Сино аччик шувок (эрмон) — афсантин хакида
шундай ёзади: эрмон юзнинг рангини яхшилайди, куз остида
буладиган гунафша рангли дотларни (изларни) йукотади. Ути
куйиб ботланса, кулок оркасидаги шишларга фонда килади.
Илмий тиббиётда эрмоннинг препаратлари асосан меъда
фаолиятини яхшиловчи, иштахани очувчи, баъзи манбаларга
Караганда жигар касаллигида, уйкусизликда, иситмага, яра-
ларга ва яллигланишларга карши таьсир килувчи восита си
фатида ишлатилади.
Стоматология амапиётида огиз бушлши шиллик касаллик-
ларни даволашда антисептик сифатида фойдаланиилди.
Rp.: Herbae Absinthii 100.0
D.S. 1 чой котикмайдаланган эрмон утини 2 стакан кайнок сунда ?()
минут усти берк идишда дамлаб куйиб, сунгра сузиб,
ofh
3 чайиии а на
ванночка килишга ишлатилади.
БАРГИЗУТ, КАТТА ЗУБТУРУМ (подорожник большой) -
Plantago major L
— зубтурумдошлар — Plantaginaceae оиласига
мансуб булиб, куп йиллик, калта ва йугон илдиз пояли ут усим
лик. Илдиз поясининг юкори томонидан жуда куп майда ил-
дизлар усиб чиккан булади. Барглари эллипссимон ёки ту-
хумсимон, текис киррали ва йирик булади. Гули майда курим-
сиз оддий бошокка тупланган. Меваси тухумсимон, куп уругли
кусакча.
Баргизут Узбекистон Республикасининг хамма ерларида —
йул ёкаларида, далаларда, экинзорларда, утлокдарда, урмон
четларида, арик буйларида хамда бошка нам ерларда усади.
Шифобахш кисми: барги, ер устки кисми ва шираси хисоб-
ланади. Таркибида полисахаридлар, гликозидлар (ринантин),
каротин, аччик ва ошловчи моддалар, ферментлар, лимон, ас-
корбин кислотапари, К витамини, алкалоид, фитонцидлар, уру-
31
гида эса шиллик моддалар,
6
f
,
углевод, сапонин ва бошкдлар
бор.
Халк, табобатида антисептик, яллигланишга карши, бити-
рувчи, кон тухтатувчи ва огрикни колдирувчи восита сифатида
ишлатилади.
Баргизут к,он кетишини тухтатади. Куритилган хдпда эса
ачиштиришликхусусиятини йукотади. Шу сабабли эски ва янги
яраларнинг битишига фойда килади. Илдизини чайналса ёки
кайнатмаси билан
ofh
3 чайилса тиш огригини камайтиради.
Баргларнинг суви (шираси)
ofh
3 чакаланишини даволайди.
Илмий тиббиётда балгам кучирувчи, иштахдни яхшиловчи
(аччик, модда сифатида) анацид ва гипоцид гастритларда, су-
рункали колитларда, спазмолитик (ошкозон-ичак тизимининг
силлик мушакларини бушаштирувчи) ва яллигланишга карши
ьосита сифатида кулланилади.
Стоматологияда баргизутнинг баргидан, ширасидан, дам-
ламасидан
ofh
3
шиллик
,
кдвати касалликларини (стоматит, гин
гивит, пародонтитларни) даволашда, тиш
ofphfhhh
камайти-
ришда, жарохдтларни ювиб даволашда ишлатилади.
Дамламаси:
1. Бир ош кршикда куритиб майдаланган баргизутга 1 ста
кан кайнаб турган сувни солиб, усти берк идишда (чойнакда,
термосда) дамлаб куйилади. 2 соатдан сунг докадан утказиб
(сузиб), OFH3 чайишда, жаро^атларни ювишда ишлатилади.
2. 2 ош кршик, янги майдаланган баргини ёки куритилган
баргини 1,5 стакан кайнаб турган сувга солиб дамлаб куйила
ди. 2 соатдан сунг сузиб,
ofh
3 чайишга, жарохдтларни ювиш-
га ишлатилади.
3. Бир ош кошикда куритиб майдаланган баргига 1 стакан
кайнаб турган сув солиб огзи берк идишда ярим соат дамлаб
куйилади. Сунгра докадан утказиб
ofh
3 чайилади.
Баргизутнинг янги баргларидан сикиб олинган ширасини
докага ёки пахта пиликларга (болишчаларга) шимдириб, мил-
кпарга ярим соатдан бир кафта-ун кун давомида куйилади.
Муолажадан аввал юмшок тиш чуткаси билан милкларни ювиш
тавсия этилади. Бундай муолажа гингивит, пародонтит ва сто-
матитларда кулланилади.
Майда килиб тугралган баргизутнинг янги баргларини до
кага ураб милкларга куйилса милк конашини, ундаги яллигла-
ниш колатини йукотади.
Дорихоналарда баргизутнинг шираси курук экстракти —
плантоглюцид (гранула шаклида) ва майдаланган барги (дам-
лама килиш учун) сотилади.
32
Rp.: Inf. fol. Plantaginis 200 ml.
D.S. 0
fm
3 бушлигидаги жарохатни ювиш учун.
Rp.: Succi Plantaginis 250 ml
D.S. Дамлама тайёрлаш учун.
Rp.: Plantoglucidi 50,0
D.S. Чорак стакан (1/4) к,айнаган сувда эритиб,
о т з
бушлитдаги жа-
рох,атларни ювиш учун.
ВЕХИ, ЧУЗИНЧОКБЕХИ (айва продолговатая) - Cydonia
oblonga Mill
— раъногулдошлар — Rosaceae оиласига мансуб
булиб, буйи 12 м.гача етадиган, сершох дарахт. Барглари тук-
ли, тухумсимон, банди капта булиб, шохларида кетма-кет жой-
лашган. Гуллари оч пушти, беш булакли, якка, йирик. Меваси
тукли, сарик,, думалох ёки бир оз чузик,, ширин буриштирувчи
таъмта эта, хушбуй хидли, данакли мева.
Ватани Греция, Эрон, Кавказ. Урмонларда ёввойи холда
усади. Марказий Осиё, Кавказ ва Украинада маданийлашти-
рилган навлари устирилади.
Шифобахш кдсми меваси, ypyFn хисобланади. Таркибида
канд, ошловчи моддапар, азот моддалари, олма, лимон кис-
лоталари, минерал тузлар, мис, темир тузлари, С витамини,
эфир мойлари, фитонцидлар, у р у т д а ёг, шиллих ва буёк мод
далар бор.
Бехи меваси ошловчи, сийдик хайдовчи, хон тухтатувчи, ан-
тисептих, яллигланишга харши таъсир хилади.
Абу Али ибн Сино ёзади: бехи — сафарджал буриштирув
чи, кучайтирувчи, ypyFn юмшатувчи, гули билан ё т буришти
рувчи таъсирга эга. Бехи ё ж лаб совукдан ёрилганда ва учухха
фойда хилади.
Илмий тиббиётда бехи ва бехидан тайёрланган гален пре-
паратлари гижжаларга харши, камхонликка, нафас ва хазм
органлари хасалликлари яллигланишига харши антисептик во-
сита сифатида, бехи ypyFn хайнатмаси о ж з, томох огриж да
чайиш учун, конъюктивитда кузга хуйиш (томизиш) учун ва те-
рини юмшатувчи восита сифатида ишлатилиши хахида маъ-
лумотлар бор.
Стоматология амалиётида бехи
ypyFn
дамламасидан о т з
шиллих хавати хасаллихларида: стоматитлар, гингивит, паро
донтит, глоссит (тил яллигланиши) да буриштирувчи, анти
септик, битирувчи сифатида фойдапанилади.
Дамламасини тайёрлаш учун 2 чой коших бехи уруж нинг
устига
1
стакан хайнох сув солиб, усти берк идишда 15 минут
3
-
33
днмплб куйилади, сунгра сузиб олиб, чайиш ва ванночка килиш
учун ишлатилади. Шу дамламани дока ёки пахта пиликка шим-
дириб, аппликация килинади (огриган жойга куйилади) ёки
куритилган мевасидан 20:200 нисбатда шиллик кайнатма тай-
ёрлаб фойдаланилади.
БОДОМ (М ИНДАЛЬ ОБЫКНОВЕННЫЙ) - Amygdalus
communis L —
раъногулдошлар — Rosaceae оиласига мансуб
булиб, буйи 2,5 м. дан 8 м. гача буладиган дарахт. Танаси
корамтир, барги лансетсимон уткир учли, пояда кетма-кет жой-
лашган. Гуллари ок ёки оч пушти рангда. Меваси кийшик ёки
чузик тухумсимон данакпи. Бодомнинг икки тури, яъни аччик
ва чучук тури булади.
Аччик бодом ёввойи холда тог ёнбагирларида ва тоили ту-
манларда усади. Аччик ва чучук бодом Марказий Осиёда, Кав
каз ва Кримда куп устирилади.
Шифобахш кисми бодом магзи. Хар иккала хилининг тар-
кибида мой, В2 витамини, оксил моддалар, сахароза, эмуль
син ферменти, аччик бодомда яна амигдалин глюкозиди уч-
райди.
Хапк табобатида бодом магзи ва бодом мойи кадимдан иш-
латиб келинади. Яллитланишга карши яра ва жарохатларни
тезрок битирадиган, кувватга киргизадиган восита сифатида
ишлатилган.
Абу Али ибн Сино бодом хакида куйидагича ёзади: “ Бо
д о м — лавз, айникса аччик бодом сепкил, нуктали контапаш,
офтобдан корайишга карши кулланилади. Юздаги дотларни
кетказади, ажинларни ёзиб юборади. Юздаги сепкилларни кет-
казишда аччик бодом дарахтининг илдизини кайнатиб суркал-
са, энг кучли дори хисобланади” .
Бодомни асал билан кушиб югирувчи ярапар ва учукка сур-
кап ад и.
Илмий тиббиётда бодом мойидан кабзиятни даволашда
Хамда яллигланишга карши восита сифатида фойдаланилади.
Ширин бодом магзидан тайёрланган эмульсия гиперацид га
стрит, меъданинг яра касаплигида ишлатилади.
Стоматология амалиётида бодом мойидан антисептик ва
яллигланишга карши восита сифатида стоматитларни даво
лашда, юздаги сепкил ва хуснбузарларни йукотишда кулла
нилади. Бодом магзини майдалаб, янчиб, асал кушиб малхам
Холида учукка куйилса, яхши фойда килади. Дорихоналарда
бодом мойи шиша идишларда сотилади.
3 4
БОДРИНГ — (огурец посевной) — Cucumis sativus L —
ковокдошлар — Cucurbitaceae оиласига мансуб булиб, пояси
ер барирлаб усувчи бир йиллик утсимон усимлик. Барглари
бешбурчак — четлари нотекис киррали тишсимон, юраксимон
шаклда. Гуллари — бир жинсли, сарик. Мевалари серсув, эт-
дор булади.
Ватани Шимолий-Шаркий Хиндистон булиб, бир неча минг
йиллар аввал маданийлаштирилган. Хозир эса хамма ерда эки-
лади.
Шифобахш кисми — меваси, шираси, мева пустлоги, ypyFH
ва гули хисобланади. Таркибининг асосий кисми сув булиб,
уларда окриллар, кднд моддаси, клетчатка, крахмал, органик
кислоталар, калий, кальций, натрий, магний, темир, алюми
ний, йод, марганец сингари микрозлементлар, В, С, Е, РР ва
бошка витаминлар бор.
Халк табобатида бодринг ва унинг ширасидан йуталга кар-
ши ва бошка нафас органлари касалликларида, сил касалли-
гида, иштаха очувчи, сийдик ва ут хайдовчи, ични юмшатувчи,
жигар касали ва сарик касалини даволашда ишлатилади.
Илмий тиббиётда меъда ширасини, ут ажралишини кучай-
тириш, сийдик — тош касаллигини даволашда ишлатилади.
Стоматологияда бодринг сувидан, пусти ва уругидан тай-
ёрланган эмульсия юз-жаг сохасидаги конталаш (гематома)-
ни сурилтиришда тавсия этилади. Юздаги хуснбузар, сепкил
ва догларни кетказишда хам ишлатилади.
Янги пусти билан кирилган 4 ош кошик бодринг устига 2
стакан кайнок сув солиб дамлаб, 4 соатдан сунг сузиб олиб,
юздаги догларни кетказиш, юзни латифлаштириш учун юви-
лади, суркалади.
БОЗУЛБАНГ, ГАНГИТУВЧИ БОЗУЛБАНГ (зайцегуб, ла-
гохилус опьяняющий) — Lagochilus inebrians Bge
— яснот-
кадошлар- Lamiaceae оиласига мансуб булиб, буйи 20-60 см.га
етадиган куп йиллик ут усимлик. Пояси сершох, асос кисми
ёгочланган, каттик безли туклар билан копланган. Барги од-
дий, 3-5 булакли, киркилган. Гуллари оч пушти рангда, икки
лабли, ярим халка шаклида урнашган. Меваси — туртта ёнгок-
ча. Гангитувчи бозулбанг Узбекистон, Тожикистон, Туркмани-
стоннинг ярим чул ва шагалли кия тог багирларида усади.
Шифобахш кисми — гули ва барги хисобланади. Таркиби-
да лагохилин (турт атомли спирт) эфир мойлари, ошловчи мод-
далар, органик кислоталар, С витамини, каротин, флавоноид-
лар ва органик кислоталар бор.
35
Халк табобатида бозулбанг утидан тайёрланган дамлама,
кайнатма, суюк, ва к,уюк, экстрактларидан кон окишини тухта
тувчи восита сифатида кулланилади.
Илмий тиббиётда гангитувчи бозулбангнинг препаратла-
ридан упкадан, бачадондан кон кетишини, бурун конаши ва
бошка касалликларда кон тухтатувчи, кон ивиш жараёнини ку-
чайтирувчи, кон томир деворларидан кон сизиб чикишини ка-
майтирувчи восита сифатида фойдаланилади.
Стоматология амалиётида бозулбангнинг 10%ли тиндир-
масидан милклар конаганда, куп кон кетиш билан кечадиган
жаррохлик операцияларида, тиш олингандан сунгги кон кети
шини тухтатишда ишлатилиши мумкин.
Дамламани тайёрлаш учун 1 ош кошик майдаланган усим-
ликнинг гули ва баргидан олиб, устига кайнаб турган сувдан
1
стакан солиб, усти берк идишда
1
соаг даномида дамлаб куйи-
лади. Сунгра сузиб олиб, дока ёки naxia шмпонларга шимди-
риб кон коI леи ли жоЙ
1
л куииллди.
Up
I г.»' I ,ii|oi:hili Л) ml
I) !> К,1'и кпищни |ухгатиш учун. 25-30томчидан овкатдан олдин ичиш
учун.
БУЙМАДАРОН, ОДДИЙ Б^ЙМАДАРОН (тысячелистник
обыкновенный) — Achillea millefolium L
— астрадошлар—
Asteraceae — оиласига мансуб булиб, буйи 20-50 см.га етади-
ган куп йиллик ут усимлик. Барглари наштарсимон, тукли, гул-
лари ок, баъзан оч пушти рангли, майда шохларининг учида,
саватчасимон туп гуллар косил килади, узига хос хидли.
Меваси — чузинчок шакпда булган кумушсимон — кулранг
тусли, ясси писта. Буймодарон Узбекистоннинг хамма вило-
ятларида, К,озогисгонда ва Россиянинг деярли барча ерлари-
да кенг таркалган булиб, кир, утлокдар, йул ёкалари, боилар,
ю г ёнба
1
ирмари, урмон четлари ва бошка ерларда усади. Ши-
фобахш кисми усимликнинг ер устки кисми хисобланади. Тар-
кибида карп|ин, алкалоидлар (ахилеин), С, К витамиплари,
фиюндидлар, эфир мойлари, аччик моддалар, органик кис-
жналар на бошка моддалар бор.
Хал к габоботида меъда-ичак касалликларини даволашда,
иипаха очувчи, кон тухтатувчи, буриштирувчи, яллигланишга
карши, яра битирувчи восита сифатида ишлатилади.
Абу Али ибн Сино ёзишича, буймодарон — кайсум милк-
ларга буриштирувчи таъсир килади. Шиллик каватдаги шиш-
ларни сурилтиради. Унинг бехи билан кайнатмаси кийин сури-
лувчи шишларга фойда килади.
36
Илмий тиббиётда буймодарон препаратлари дамламаси,
суюк экстракти ва кукуни меъда яраси, гастрит касаллигида,
сийдик нули касалликларида яллигланишга карши, аллергия,
бактерияларга карши ва кон тухтатувчи восита сифатида иш-
латилади.
Стоматология амалиётида буймодарон препаратларидан
огиз шиллик кавати касапликпари (стоматитлар, гингивит, па
родонтит) ни даволашда, милклар конаганда, аллергия туфайли
' огиз шиллик каватидаги пайдо буладиган тошмапарни, тиш
олгандан сунгги кон кетишни тухтатишда, альвеолит ва бошка
жарохатларни даволашда ишлатилади.
Буймадороннинг янги )ггидан эзиб олинган ширасини дока
ёки пахта пиликка шимдириб, милклар! а куйиш, жарохаглар-
ни ювиш ва кон тутатиш учун ишлатилади.
Кайнатмани тайёрлаш учун 30 г. майдаланган ут устига кай-
наб турган
2
стакан сув куйилиб,
1 0
минут кайнатилади, кейин
совутиб, сузиб олинади ва яра-жарокатларни ювиш учун иш
латилади.
Буймадароннинг суюк экстракти дорихонапарда сотилади.
Rp.: Inf. herbae Millefolii 200 ml
D.S. Слизни чайиш учун.
Rp.: Extr. Millefolii fluidi 30 ml
D.S. 1 стакан сувга 10-15 томчи солиб, огизни чайиш учун ишлати
лади.
ГАЗАНДА, ГАЗ АКУТ, ЧАЁНУТ — икки уйли газанда (кра
пива двухдом ная) — U rtica dioica L —
газандадошлар —
Urticaceae оиласига мансуб булиб, икки уйли, куп йиллик ут
усимлик. Буйи 120 см.га борадиган, пояси тик усувчи, бадан-
га тегса кичиштиради. Барглари карама карши жойлашган,
тухумсимон, уткир учли, сертук, йирик, аррасимон, киррали.
Гуллари барг култигидан чиккан бошокка тупланган. Усимлик-
нинг хамма кисми ачитувчи туклар билан копланган. Мева-
с и — ёнгокча.
Газанда Марказий Осиё, Россиянинг Оврупо кисми, Кав
каз, Украина, Молдавия, Белоруссия, Болтик буйи, Узок Шарк
улкаларида йул ёкаларида, арик буйларида, нам ва салкин
урмонларда, ахоли яшайдиган жойларда, буталар орасида уса
ди. Шифобахш кисми барги хисобланади. Таркибида С, К, РР2'
витаминлари, каротиноидлар, чумоли кислотаси, хлорофилл,
гистамин, фенол, кислоталар, фитонцид ва ошловчи модда-
лар мавжуд. Халк табобатида кон тухтатувчи, жарохатларни
даволовчи, антисептик, тортишишга карши, огрикни колди-
37
рувчи, кон таркибини “тозаловчи” , камконликда яллигланиш-
га карши восита сифатида ва бошкд купгина касалликларни
даволашда ишлатилади.
Абу Али ибн Сино ёзади: газак ут — анжурани сирка билан
I
кушиб богланса чипконни ёради. Каттик шишларда фойда бе-
I
ради. Урурини малхам сифатида боманса тиш олинишини ен-
гиллаштиради, кулок оркдсидаги шишларга сурилтиради. Сода
билан кушиб ок, flOF.cyran ва тут шаклли сугалларга куйилади.
Огиздаги пиёз ва саримсок хидини кетказади. Сирка билан
аралаштириб учукка куйилади.
Илмий тиббиётда газанда препаратларини гиповитаминоз,
гепатит, холицистит, сурункали кабзият, атеросклероз, рев
матизм ва бошка купгина касалликларга буюрилади.
Стоматология амалиётида газанданинг дамлама ва суюк
экстрактидан стоматитлар, гиж ивигл а р , пародонтитларни
даволашда хдмда милклар конаганда, кон тухтатишда ишла-
жлади.
Дамламани
1
айорлаш учун
1
ош кошик газанда барги усти-
i.i 1 (лакан кайнаб турган сув солиб, усти берк идишда 30
'
мину| дамлаб куйилади, сунгра сузиб олиб, огиз чайишда, ван
ночка килишда ишлатилади. Янги сикиб олинган усимлик су-
вини дока ёки пахта пиликка шимдириб, милк чунтакларига
куйилади.
j
Дорихоналарда тайёр газанда экстракти сотилади.
Rp.: Extr. Urticae dioicae fluidi 30 ml
D.S. 25-30 томчидан 3 махал овкатдан олдин ичишга ва ярим стакан
I
Кайнатилган сувга кушиб, 0FH3 чайишга ишлатилади.
ГУЛСАПСАР (ирис, фиалковый корень) — Iris sogdiana
Schrenk
— сапсаргулдош лар — Iridaceae оиласига мансуб
булиб, буйи 30-50 см.га етадиган куп йиллик ут усимлик. Ил-
дизпоядан илдизолди барглар усиб чикади. Пояси тик усувчи,
|
силлик, туксиз. Барги кенг чизиксимон, яшил рангли, уткир
учли, параллел томирланган. Гулининг ранги оч сарик, хаво-
ранг ва кипкизил товлангани учун гулсапсарни — камалак (ири
с а — радуга) деб аталган. Хиди бадбуй.
Гулсапсар Тошкент, Фаргона, Самарканд ва Бухоро вило-
ятларида куп таркалган. Асосан, арик буйларида, утлокдарда,
сунъий куллар атрофида усади.
Шифобахш кисми барги ва илдизи хисобланади. Таркиби-
да ошловчи моддалар булади.
Тиббиётда гулсапсар илдизпояси меъда-ичак касалликла-
рида буриштирувчи дори сифатида ишлатилади.
38
Илдизининг кайнатмаси билан огизни чайганда, тиш офик,-
ларини камайтиради. Гулсапсар ва унинг илдизи юздаги к,он-
талаш (гематома), хуснбузарлар ва сепкилларни кетказади.
Илдизининг кайнатмаси каттик шишларни (юз-жаг сохасида-
ги инфильтратларни) сурилтиради, куйган ва чукур яраларни
тез тозапайди ва битказади.
ДАЛАЧОЙ, ТЕШИК ДАЛАЧОЙ, КИЗИЛ ПОЙЧА, ЧОЙ УТ,
САРИК ЧОЙ, ЧОЙ ЧУП (зверобой продырявленный) —
Hypericum perforatum L
— далачойдошлар — Hypericaceae
оиласига мансуб булиб, куп йиллик усимлик. Буйи 70-100 см.га
етади. Пояси бир неча тик усувчи, сиял и к, (уксиз. Барги к,ара-
ма — к,арши жойлашган. Гуллари тилла ранд у з и т хос хушбуй
хидли. Меваси — уч хонапи кусакча.
Далачой Марказий Осиё, Кавказ, Россиянинг Оврупо кис-
мида, Украина, Белоруссия, Молдавия ва Болтик, буйи дав-
латларида, йул ёкаларида, арик буйларида, утлокдарда, бе-
дазорларда, урмонларда, урмон четларида, буталар орасида
усади.
Шифобахш булаги ер устки кисми хисобланади. Таркиби-
да ошловчи моддалар, гиперцин буёк моддаси, эфир мойла-
ри, каротин, флавоноидлар, С витамини, никотин кислотаси,
кверцетин, рутин, антоцианлар, микроэлементлар ва бошка
моддалар бор.
Далачой буриштирувчи, кон тухтатувчи, оф ик колдирувчи,
антисептик, жарохатларни битирувчи, асабларни тинчланти-
рувчи ва бошка хусусиятларга эга.
Халк табобатида далачой ревматизм, подагра, сил касал-
лиги, бавосир, жигар касаллиги, х,ар хил яллигланиш холла-
рида, кон кетишда, чипконларни даволашда ишлатилади.
Абу Али ибн Сино далачой— хивфарикун тугрисида куйи-
дагиларни ёзган: тикинларни очувчи, суюлтирувчи ва сурил-
тирувчи таьсир килади. Барги ва унинг шираси оловдан куй-
ганда фойда килади. Катта жарохатларни битиради. Баргини
майдалаб, илвираган, сасиган яраларга куйилса фойда килади.
Илмий тиббиётда далачойнинг препаратлари буриштирув
чи ва антисептик восита сифатида колитларни, абсцесс, флег
мона, йирингли отит, гайморит ва куйган яраларни даволаш
да ишлатилади.
Стоматология амалиётида далачойнинг доривор препарат
лари
0
FH
3
шиллик кавати касалликлари: стоматитлар, гинги-
витлар, пародонтит, йирингли ялликпанган касалликларда жа
рохатларни битирувчи, милклардан кон окишини тухтатувчи
39
восита сифатида,
11
—
111
даражали куйган жарохдтларни даво-
лашда, огиздан нохуш хидларни кетказишда ишлатилади.
Дамламасини тайёрлаш учун 2 ош к,ошик, к,уритиб майда-
ланган далачой ути устига
2
стакан кдйнаб турган сув солиб,
ярим соат дамлаб куйилади, сунг сузиб олиб, жарох,атларни
ювишга ишлатилади.
Дапачойнинг 1:5 нисбагда 40%ли спиртда тайёрланган тин-
дирмаси тук. кизтиш тиник, суюкдик булиб, стоматология ама-
лиётида милклар касалланганда буриштирувчи, кон тухтатув-
чи ва яллитланишга карши восита сифатида ишлатилади.
Дапачойнинг тайёр препаратлари дорихоналарда сотилади.
Rp.: T-rae Hyperici 30 ml
D.S. Милкларга суркаш учун.
Rp.: T-rae Hyperici 25 ml
D.S 1 /2 стакан суш а 30 40 т м ч и солиб, огиз чайиш учун.
И р.: I lor b a r Hyperici I
0 0 0
[).!! Даммама IаиГ‘рл.1111 учун.
Rp Ini I le ih a n I lyporici
200
ml
1)1'. D
im
. 1
чайиш учун
ДАРМАНА ШУВОК (Полынь цитварная) — Artemisia cina
Berg — астрадошлар — Astraceae оиласига мансуб булиб, буйи
40-70 см га етадиган ярим бута шаклидаги усимлик. Илдизи
1,5-2 м. га боради. Пояси бир нечта кизгиш рангли, барги
оддий, икки марта ажрапган, барг булаклари калта чизикси-
мон, гуллари саватчага тупланган. Саватчалар рувакни таш-
кил этади. Меваси кулранг, тухумсимон писта.
Дармана шувок Марказий Осиё, жанубий Козогистон ва Тур-
кманистоннинг шимолий туманларидаги текис ва т о т и ерла-
рида, чулларда, даре водийларида, сойликларда ва сув буйла-
рида усади. Шифобахш кисми — гулгунчаси хисобланиб, тар-
кибида сантонин, эфир мойлари, аччик моддалар, олма ва
сирка кислоталари учрайди.
Таркибида эфир мойи — дарминол булганлигидан стреп-
гококклар, с(афилококклар, гонококклар ва бошка бактерия-
napi а хам карши таъсир курсатади. Халк табобати ва илмий
ш ббиё
1
да асосан гижжа хайдовчи, миозитлар, невралгиялар,
аллер|ик реакциялар даволашда, шунингдек, бронхиал аст
ма, экзема касаллиги, ренген нурлари таъсирида пайдо була-
ди
1
ан ярапарни даволашда яра-жарохатларни битирувчи си-
фагида, ишлатилади.
Абу Али ибн Сино ёзади: дармана — ших, унинг
6
fh
чипкон
ва шишларни кайтаради.
40
Стоматолгияда дармана махдулотидан олинган эфир мойи —
дарминол уч тармокди нерв невралгиясини даволашда, ал
лергик стоматитлар ва огиздаги жарохатларни битиришда, юз-
xaF сохасида пайдо булаётган фурункул, карбункул (чипкон)
каби шишларни хайтаришда ишлатилади.
ДОРИВОР ГУЛХАЙРИ (Алтей лекарственный) — Altaea
officinalis
L — гулхайридошлар — Malvaceae оиласига мансуб
булиб, буйи
1 0 0 - 1 2 0
см. булган-илдиз пояси йугон, калта, бир
неча бошли куп йиллик усимлик. Пояси битта тик усувчи ци-
линдрсимон, кам шохли, пастки кисми ёгочланган. Барги од-
дий уч ёки беш булакли булиб, банди ёрдамида поясида кет-
ма-кет жойлашган. Гуллари ок, ёки пушти рангда, барг купти-
гида, поя ва шохлари учида жойлашган. Меваси — ясси, юмалок
куп уругли туп листа.
Гулхайри Марказий Осиё, Россия, Крим, Кавказ ва бошка
улкаларда кул, арик буйлари, утлок, тукай, буталар орасида
ва бошка нам ерларда усади. Шифобахш кисми илдизи, барги
ва гули хисобланади. Таркибида шиллик моддалар, крахмал,
канд, аспарагин кислотаси, пектин, микроолемешмар на бо
шкалар бор.
Халк табобатида гулхайридан кадимдан шифобахш усим
лик сифатида фойдапаниб келинган. У юмшатувчи, яллигла-
нишга карши, огрикни колдирувчи, кон тухтатувчи, балгам
кучирувчи доривор сифатида, нафас йуллари шамоллаганда,
томок огриганида, кон туфлаш, сил, бронхиал астмада, буй-
рак-сийдик йуллари шамоллаганда, меъда-ичак яраларини,
чипкон, яра ва жарохатларни даволашда фойдаланилади.
Абу Али ибн Сино гулхайри — хитми тугрисида шундай ёза-
ди: У шишларни юмшатади ва кайтаради. Конли шишларни
шимдиради, чипконларни пиширади. Догларни кетказишда
уругини сирка билан кушиб сурилади ва офтобда утказиб ку-
йилади.
Илмий тиббиётда гулхайри илдизининг препаратлари (куку-
ни, дамламаси, КУРУК экстракти, шарбати) ва таркибига гул
хайри утининг экстракти кирувчи мукаптин препарати балгам
кучирувчи, кукракни юмшатувчи, ураб олувчи ва яллигланишга
карши восита сифатида нафас йуллари хамда меъда-ичак (гас
трит, энтероколит) касалликпарини даволашда ишлатилади.
Стоматология амалиётида ураб олувчи, яллигланишга кар
ши таъсир этувчи ва огрикни колдирувчи сифатида стоматит
лар, гингивитлар, чипконлар (фурункул, карбункуллар)ни, яра
ва жарохатларни даволашда кулланилади.
41
Дамламасини тайёрлаш учун 2 ош хоших майдаланган гул-
хайри илдизи, барги ёки гули устига 2,5 стакан илик сувни
солиб, усти берк идишда
2
соат давомида дамлаб куйилади.
Сунгра сузиб OFH
3
чайишга, ванночка к,илишга ишлатилади.
Гулхайри илдизи, гули ва баргидан вазелин кушиб тайёр-
ланган мапхамни юз-жаг сохасидаги кУРУХ ва йирингли яра-
лар ва чипхон чиххан жойга (фурункул, карбункулга) боглаб
куйилса яхши фойда хилади.
Rp.: Inf rad. Althaeae 6.0-180 ml
D.S. Огиз чайиш учун.
Гулхайри илдизи, гули ёки баргини бугда тутиб туриб, юм-
шатиб, иссик холида чипкон чиккан жойга богланса, огрикни
колдиради, сурилтиради ёки “ пиширади” .
ДОРИВОР ЗАНГВИЗОРБА (кровохлёбка лекарствен
ная) — S a n g u is o rb a o ffic in a lis L
— р а ъ н о гу л д о ш л а р —
Rosaceae оиласига мансуб булиб, буйи 20-100 см.га егади-
ган куп йиллик ут усимлик. Илдизпояси йугон, ер остида го-
ризонтал жойлашган. Пояси тик усувчи, киррали, ичи говак,
юхори кисми шохланган.
Илдизолди барглари узун бандли, ю к патли 4-13 жуфт бар-
гчалардан иборат. Бар(чаг.и
1
уксиз чузик, аррасимон. Гулла-
ри майда, болюкдимон,
1
ушулли, меваси писта.
Заш иизорба Т откг;н г, Сурхондарё вилоятларининг тогли
яйлонларида, у i локларда хар хил утли усимликлар, бутапар
орасида, (>oiк"кликлар атрофида усади. Июнь — август ойла-
рида |уппаиди
Доринор сифагида усимликнинг гуллаган пайтида илдизи,
илдизпояси ишлатилади. Таркибида ошловчи моддапар, са
понин, крахмал, буёх моддалари, С витамини, эфир мойлари
на фиюнцидлар бор. Зангвизорбани хадимдан доривор усим
лик сифатида хон охишни тухтатишда (упкадан, меъда-ичак-
дан, бачадондан хон охишида ва бовасир касалида), хон то-
мирларни торайтирувчи, тортишишни тухта!увчи, шамоллаш-
га харши, буриштирувчи, огрихни холдирунчи на антибактериал
восита сифатида ишлатиб келинади.
Стоматология амапиётида зангвизорба илдизининг дамла-
маси, суюх экстракти яллигланишни nyxoinin, огрихни холди-
риш, хон тухтатиш (милкпар хоншанда, min олингандан сунг
жарохатдан хон кетганда), бурили ирунчи на антибактериал во
сита сифатида ишлатилади. Маоалан, кар хил стоматитлар,
афтозли сурункали стоматит, гиш или!, пародонтит, глоссит-
ларни ва бошха турли жароха
1
ла|)ни данолашда ишлатилади.
4 ‘А
Кайнатмасини тайёрлаш учун
2
ош к,ошик, майдаланган ил-
диз ва илдизпоясини 1,5 стакан сувда 30 минут секин кдйна-
тиб, 2 соатдан сунг, кунига 3—4 махалдан
ofh
3 чайишга,
ofh
3-
да бир оз ушлаб туришга (ванночка килишга) ишлатилади.
Янги илдиз ва илдизпоя ширасини дока ёки пахта пиликка
шимдириб милкларга, афталарга куйилса, яхши натижа бе-
ради.
Rp.: Dec. rad. Sanguisorbae 200 ml
D.S. 0
fm
3 чайиш учун.
Rp.: Extr. Sanguisorbae fluidi 30 ml
D.S. Дока ёки пахтатампонларга шимдириб, крнаган жойларга, жаро-
хдтларга куйилади.
Д О Р И В О Р Л И М О Н И Т (м е л и с с а л е к а р с т в е н н а я ) —
Melissa officinalis L
— ясноткадошлар — Lamiaceae оиласига
мансуб булиб, ёкимли лимон хиди келиб турадиган, майин
туклар билан копланган куп йиллик ут усимлик. Илдизпояси
шохлаб усиб, пояси турт киррали, сершох, буйи
1 2 0
см.гача
боради. Барглари тухумсимон, карама-карши жойлашган, паст-
ки томони туклар билан копланган. Гуллари учки барг култик-
ларидан чикади, икки лабли ок рангда. Меваси 4 та чузинчок
ёнгокчадан иборат.
Лимонут Марказий Осиё, Кавказ, Крим, Россиянинг Овру-
по кисминингжанубида бутазорларда, дарахтлар орасида, таш-
ландик жойларда, урмон ёкаларида усади. Доривор усимлик
сифатида экилади. Шифобахш кисми барглари ва новдалари-
нинг учки булаклари хисобланади. Таркибида эфир мойлари
(кучли лимон хиди келувчи), ошловчи моддалар, олеанол, ур-
сол кислоталари, С витамини ва бошкалар бор.
Хапк табобатида лимонут иштаха кузгатувчи, меъда-ичак
фаолиятини ва юрак ишини яхшиловчи, ел, сийдик хайдовчи,
тортишишни йукотувчи (талвасага карши) восита сифатида,
шунингдек, чипконларни даволашда ишлатилади.
Абу Али ибн Сино лимонут — бадбранджбуйа тугрисида —
ofh
3
хидланишини кетказади, огизни хушбуй килади, — деб
ёзади.
Илмий тиббиётда лимонут тинчлантирувчи, юрак ишини ях
шиловчи, огриксизлантирувчи, кон босимини туширувчи во
сита сифатида ишлатилади.
Стоматология амалиётида лимонут дамламаси милклар ка-
салланганда (конашида), яъни гингивит, пародонтитларда, сто-
матитларда ояиз бушлигини чайиш учун, ванночка килиш учун
43
ишлатилади. Янги узилган баргини майдалаб докага ураб мил-
кларга хуйилса, жуда яхши фойда беради.
Дамламани тайёрлаш учун майдаланган
8
ош хоших ли-
монут устига
2
стакан кдйнаб турган сувни солиб, усти берк
идишда 1 соат дамлаб хуйилади. Сунгра сузиб,
ofh
3
чайишда,
ванночка хилишда ишлатилади. Юз-жаг сохасида чипкон чих-
ханида лимонут баргини хайнох сувга солиб, юмшатиб ёки
докага ураб богланади.
ДОРИВОР МАР М АРАК, МАВРАК (шалфей лекарствен
ный) — Salvia officinalis L
— ясноткадошпар — Lamiaceae оила-
сига мансуб булиб, куп йиллик, буйи 20-50 см.га етадиган ярим
бута. Пояси куп сонли, шохланган, сербарг, пастки хисми би-
роз ёгочланган. Барги оддий, ланцеюимон бандли, харама-
Харши жойлашган. Гули хийших, i ул косачаси икки лабли, би-
нафша рашда. Мен.тои 4 ia онюхчадан ташкил топган. Вата-
ни Vpia ер дошили Оуиидаж давлатлар, Молдавия, Украина,
Краснодар улкаси на Кримда устирилади. Марказий Осиёда
muiappai и
6
у
1
азорлар орасида, далалар, вохалар, хирлар ва
ЮП
1
ЛОХ ерларда усади. Табобатда унинг барги, у г и, тупгули
хулланилади. Таркибида эфир мойи, алкалоидлар, ошловчи
моддалар, флавоноидлар, урсол, олеанол кислогапари ва бо-
шха бирикмалар бор.
Хапх табобатида мармарак ути л и т гуллари ва барглари-
дан тайёрланган дамламани сю м агиг, бронхит, пиелит, цис
тит (сийдик йуллари шнмиллаши), гепатит, энтерит (ингичка
ичак шамолллши), i ш.ф олшерит ва меъда-яра касалликла-
рини данол.ппда ишл.пилади.
Даммам,к ини шйёрлашда 2 чой хошикда хуритилган, май-
далашан П ар тии
2
стакан хайнаб турган сувга солиб, огзи
Ьерк идишда ярим соат дамланади. Сунгра докадан утхазиб,
(>ир кунда 4-5 махал
ofh
3
чайилади.
Дорихоналарда мармаракнинг баргидан тайёрланган
1
% ли
спиртли эритмаси — сальвин (Salvinum) 10 мл дан тух жигар-
ранг шиша идишларда сотилади. Сальвин эритмаси буришти-
рувчи, махаллий равишда яллигланишга, микробларга харши
таъсир курсатади.
Стоматологияда 0,1-0,25 % ли спиртли эритмаси ишлати
лади. Уни тайёрлаш учун 1% ли сальвиннинг спиртли эритма-
сини дистилланган сувда ёки натрий хлоридининг изотоник
эритмасида 4-10 марта суюлтирилади ва
ofh
3
чайишда (ван
ночка хилишда) ишлатилади. Милкларни даволаш учун дока-
44
ни ёки пахта пиликни эритмага шимдириб, милкларга хуйи-
лади.
Rp.: Ini. 1ol. Salviae 200 ml
D.S. Слизни чайиш учун.
ДОРИВОР ОТКУЛОК (щавель конский) — Rumex соп-
fertus W ild —
торондошлар — Polygonaceae оиласига мансуб
булиб, куп йилликут усимлик. Буйи 60-150 см.га етади, пояси
тик усади. Илдизпояси калта, йугон, куп бошли. Илдизолди
тупбарглари узун бандли, учбурчаксимон — тухумсимон. Гул-
лари майда куримсиз рувакка тупланган. М еваси— тухумси
мон уч хиррали ёнгок,ча.
Отк,улок, Узбекистон, K,030
fhctoh
, Кавказ, Узок, Шарк,, Укра
ина, Молдавия, Белоруссия, Россиянинг Оврупо ва Сибирниш
жанубий хисмларида, арик, буйларида, утлокдарда, урмон чет-
ларида, йул ёк,аларида бегона ут сифатида усади.
Шифобахш кисми илдизи, ути (пояси, барги, гули) *исоб-
ланади. Таркибида антрацен унумлари, ошловчи моддалар,
органик кислоталар, С, К витамини, канд, крахмал ва бошк,а-
лар бор.
Отк,улок, препаратлари буриштирувчи, к,он тухтатувчи анти-
бактериап, яллигланишга карши, жаро^атларни битирувчи таъ-
сир к,илади.
Хапк, табобатида ич кетишга, дизешерия, ичак яраларини,
тери касалликларини, цингани даволашда, гижжани хайдаш-
да фойдаланилади.
Илмий тиббиётда отк,улок, илдизидан тайёрлашан препа-
ратлардан колит, энтероколит, ич кетиш, гипертония касап-
лигида, бачадондан к,он кетганда, сийдик хайдовчи, тери ка-
салликлари ва яра-чак,аларни даволашда ишлатилади.
Стоматология амалиётида отк,улокнинг кдйнатмасидан ва,
айник,са, баргининг ширасидан
ofh
3 бушлиги шиллик; хавати
касалликлари: стоматит, гингивит, пародонтит, апьвеолитлар,
цинга, хамда милклар хонашини, огиздаги йирингли яралар-
ни, жарохатларни даволашда тавсия этилади.
Кайнатмасини тайёрлаш учун 1 ош хоших майдаланган от-
кулох илдизи устига 1,5 стакан сув солиб, усти берк идишда
15 минут кайнатилади ва 4 соатдан сунг сузиб,
ofh
3 чайиш ва
жарохатларни ювиш учун ишлатилади.
Янги сихиб олинган отхулох баргининг ширасини дока ёки
пахта пиликка шимдириб милкларга хуйилади.
45
ДОРИВОР ТИРНОК.ГУЛ (ноготки лекарственны е) —
Calendula officinalis L
— астрадошлар — Astraceae оиласига
мансуб булиб, буйи 30-50 баъзан 60 см.га етадиган бир йил-
лик ут усимлик. Пояси к,аттик,, барги оддий бандли, чузик, ту-
хумсимон. Гуллари саватчага тупланган. Меваси — листа. Тир
нокгул манзарали усимлик сифатида Молдавия, Украина, Рос
сиянине Оврупо к,исмининг жанубида, Кавказ, Краснодар
улкаларида ва Узбекистонда устирилади.
Шифобахш к,исми тупгуллари хисобланади. Таркибида ка-
ротиноидлар, эфир мойи, флановоидлар, сапонинлар, смола-
лар, шиллик, ошловчи моддалар, аччик, модда календен ва оз
микдорда салицил кислота булади.
Тирнокгул гуллари яллигланишни кдйтариш, йирингли яра-
ларни битириш, шишларни сурилтирувчи, терлатувчи, ут ва
сийдик ажралишини тезлаштирувчи, буриштирувчи, микро-
бларга к,арши, к,он таркибини тозаловчи на огрикди к,олдирув-
чи таъсирга эгадир.
Халк; табобагида ундан моьда-ичак ярасини, гастрит, жи-
гар, KOpaianoK касании! ида, йена к,он томирлари шамолла-
|.анда на с.арик, касании! или даволашда ишлатилади.
Илмии
1
и()(
1
И(чда тр но кгул препаратларидан нерв тизи-
мини
1
инчн,ан
1
ирун‘
1
и, кон босимини пасайтирувчи, юрак ишини
яхшилончи, жисар, галок, буйрак, меъда, ут йуллари касал-
ликнари,
1
имергония, атеросклероз, баъзи юрак касалликла-
ри на климаксни даволашда фойдаланилади. Тирнокгулдан
олин.адиган колефлон препарат баъзи бир усма касаллигини
даволашда ишлатиладиган препаратлар таркибига хам киради.
Стоматология амалиётида тирнокгул препаратларидан
ofh
3
бушлити шиллик каватида учрайдиган йирингли жарохатлар,
Хар хил яралар, афтали стоматитлар, огиз бурчаклари ва лаб
ёригларини, ярапи гингивит, йирингли пародонтитларни да
волашда, болаларда эса, айникса, тил окариши (молочница)
ни даволашда ишлатилади.
Тирнокгул препаратлари дорихоналарда гиндирма ва сур-
тма шаклларида сотилади.
Тирнокгул тиндирмасидан (настойка) 1 стакан кайнатилган
сувга 30-40 томчи солиб, хар 1,5-2 сол
1
да огизни чайиб ту-
риш тавсия этилади.
Пародонтит касаллигини уй ш п р о т ида даволаш учун эр-
талаб тишларни тиш пастаси билли юв
1
лндан сунг, тирнокгул
тиндирмаси билан чайиб, бармок билан милкпарни массаж
Килинади, кечкурун тишни тозал.ш андан сунг, яна шу тиндир-
ма билан огиз чайилади.
4()
Rp.: Inf. flor. Calendulae 100 ml
D.S. 0
fh
3 чайиш учун.
Rp.: Tincturae Calendulae 40 ml.
D.S. 30-40 томчидан 1 стакан сувга солиб, стиз чайилади.
ЕРКДЛАМПИР, ХРЕН (хрен обыкновенный) — Armoracia
rusticana(Lam) Gaertn
— карамдошлар — Brassicaceae оила-
сига мансуб булиб, буйи 50-120 см.га етадиган куп йиллик ут
усимлик. Илдизи — ер остки к,исми ривожланган, йугон этли.
Окиш ва шохланган пояси битта ёки бир нечта тик усувчи.
Ипдизолди барглари кенг, узун бандли, наштарсимон, арра-
симон к,иррали, пояда кема-кет жойлашган. Гуллари майда
ох, турт булакпи шингилда тупланган. Меваси — икки хонапи
хузох.
Ерхалампир х,амма ерда ёввойи холда усади. Полизларда
зиравор усимлик сифатида устирилади.
Шифобахш к,исми илдизи хисобланади. Таркибида сине
1
-
рин глюкозиди, мирозин ферменти, лизоцим, углеводлар, азо)
бирикмалари, С витамини, фитонцид, эфир мойи, крахмал ва
бошха моддапар бор. У уткир таъмли, узига хос хиди бор. Ер-
халампирнинг илдизи иштахани хузиатади, меъда — ичак фао-
лиятини кучайтиради, овхат хазм килишни, хон айланишини
яхшилайди. Хар хил огрикдарни босади ва михробларга хар-
ши таъсир хурсатади.
Халх табобатида иштаха очувчи, овхат хазм хилишни яхши-
ловчи ва сийдик хайдовчи восита сифатида хамда цинга ка-
саллигини даволаш учун хулланилади.
Илмий тиббиётда ерхалампирнинг илдизини хириб ёки ке-
сиб, шамоллаш касаллигида оирих жойларга чапгитувчи восита
сифатида ва шунингдек, барги хам шу махсадда ишлатилади.
Стоматология амалиётида ерхалампирдан стоматит, гин-
гивитлар, цинга ва турли шихастли жарохатларни даволашда,
тиш оирихни камайтириш учун ишлатилади. Тиш огриганида
тиш кавагини овхат холдикдаридан тозалаб, ерхалампир ил
дизини хириб, бутха холида тиш кавагига хуйиб, пахта билан
беркитилади.
Ерхалампирнинг сихиб олинган ширасига сув кушиб огиз
чайишда, жарохатларни ювишда ишлатилади. Бунинг учун 10
марта суюлтирилган ерхалампир илдиз шираси ишлатилади.
Ё Н Б О ^орех грецкий) — lulgans regia L
— ёниокдошлар —
luglandaceae оиласига мансуб булиб, буйи 30 м.дан хам оша-
47
диган сершох баланд дарахт. Барглари йирик, ток, патли, 5-7
баргли мураккаб, марказидагиси лансетли — тухумсимон. Гули
майда, куримсиз, меваси — 6
hfok
.
E
hfok
Марказий Осиё ва Кавказ тотларида ёввойи холда
усади. Узбекистоннинг х,амма вилоятларида устирилади. Дори
сифатида барги, кук мевасининг пустлоти ишлатилади.
E
hfok
баргида юглон, ошловчи моддалар, минерал тузлар,
С витамини, каротин, эфир мойи, ёнгокнинг кук пустлогида
ошловчи моддалар, буёк моддаси ва С витамини булади.
E
hfok
барги, магзи ва мева пустлоги кадимдан шифобахш
усимлик сифатида; хапктабобатида — кувватни оширувчи, мод-
да алмашинувини яхшиловчи, тери касалликларида инфильт-
ратларни сурилтирувчи, йирингли яраларни битирувчи, яллиг-
ланишни пасайтирувчи, гижжаларни кайдовчи сифатида кулла-
нилади. Баргиниш майдалаш анини жарих,а
1
, upanapi а куйилса,
гез б и тр а д и , каинашаси т р и сил касании! или даволовчи
ХИС.оОпанади.
Сюмаюло! ияда 6api инин! дампам.и.и на кайнатмаси иш
латилади. O
fh
3 бушлиги Л
1
ИЛЛИК к а н а т касалликларида (сто
матит, гингивит, пародоши!, милки.ц> конаганда), антибакте-
риал ва кон тухтагунчи
i
.
h
.
i
ир кипади.
Дамламаси: 1 ши котик куртилган ва майдапанган барги-
ни 1 стакан клинок cyni.i сопиб, устини беркитиб 2 соат даво-
мида дампаь к.уиипади Докадан утказиб
0FH3
чайишда, ван
ночка (< н и |да * nip о t ушлаб гуриш) килишда ишлатилади. Унинг
(>л|>
1
идлн.
m i
'
h
.
i
нусшогидан олинган юглон препарати сурт-
ма, ipuiM.i,
суспензия хрлида хам ишлатилади.
I ш о к м.пзи билан милк касалликлари даволанади, зеро
м.п in милкнинт озигидир. Кум-кук мева пустини тишларга сур-
капса, милкларини мустахкамлайди. Асал ёки узум шираси
Оилан тайёрланган кук пусти киёми
thlu
милкларидан кон
окишини ва тишнинг кимирлаб колишини камайгиради. Янги
баргининг кайнатмаси билан лабнинг яллим
1
аниши (хейлит)-
да, милк, огиз, тил яра-чакаларида огиз члйилади.
E
hfok
мева устидаги пустининг бир булги
или
огриётган тиш-
га куйилса ёки барги дамламасига огиз чайилса, огрик паса-
яди, баъзан колади, милкпар мусгахкамланади.
ЖАБ-ЖАР, ОЧАМБИТИ, оддий ж аг-ж аг (пастушья сум
ка) — C apsella bursa p a s to ris .
Medic — каромдош лар —
Brassicaceae оиласига мансуб булио, Ш 50 см.га етадиган
бир йиллик ут усимлик; поиси Оини, баьзан бир нечта тик
усувчи, шохланган. Илдизопди баршари бандли, чузик на-
4Н
штарсимон, патсимон кесик, тишсимон к,иррали. Поясидаги
барглари бандсиз, майда, кетма-кет жойлашган. Гуллари ок,,
майда, шингилга тупланган. Меваси узига хос, тескари учбур-
чак кузокча.
Жаг-жаг кенгтаркалган булиб, барча утлокдарда, йул ёкала-
рида, ахоли яшайдиган ерларда ва бегона ут сифатида экин-
зорларда усади.
Шифобахш к,исми булиб ер устки булаги (пояси, барги, гули)
хисобланади. Таркибида гиссопин гликозиди, бурсо кислота,
аскорбин кислота, К витамини, ошловчи моддалар, олма, ли
мон кислотапари, фитонцидлар, эфир мойи, сапонин, холин,
ацетилхолин, тирамин ва бошкалар бор.
Халк табобатида жаг-жаг ути кадимдан шифобахш усимлик
сифатида ички кон кетишларини тухтатувчи, кон босимини па-
сайтирувчи восита сифатида, айникса, дамламаси жигар, буй-
рак-тош касалликларида фойдаланилади.
Илмий тиббиётда жаг-жаг препаратлари (дамламаси, эк-
стракти) ички к,он кетишида, акушерлик— гинеколо! ия ама
лиётида бачадондан кон кетишида, упкадан, меъда-ичак, буй-
рак ва яралардан кон кетишда, яра ва жарохдтларни ювишда
ишлатилади.
Стоматология амалиётида милклар конаганида, тиш олин-
гандан сунг жарохатдан кон окканда ва юз-жаг сохасидаги хар
хил жарохатлардан кон окишини тухтатишда ишлатиш мумкин.
Дамламасини тайёрлаш учун бир ош кошик куритилган ва
майдаланган жаг-жаг ути устига 1 стакан кайнаб турган сув
куйиб, усти берк идишда дамлаб куйилади, 2 соатдан сунг
сузиб олиб, кон кетишни тухтатиш учун 1 ош кошикдан 3 ма
хал ичилади.
Усимликнинг янги ер устки кисмини сикиб, ширасини дока
ёки пахта пиликка шимдириб милкларга ёки конаётган жаро-
хатларга куйилса, кон кетишни тухтатади.
Дорихоналарда тайёр холда дамлама ва экстракти сотилади.
Rp.: Extr. Bursae pastoris fluidi 25 ml
D.S. 20-30 томчидан 3 махал кон тухтатиш учун ичилади, дока тампон
ёки пахта пиликка шимдириб, конаётган жарохатга куйилади.
Rp.: Inf. herbae Bursae pastoris 200 ml
D.S. 1 ош кошикдан 3 махал ичилади ёки огизда ванночка килишда
ишлатилади.
ЖИЙДА, ТОР БАРГЛИ ЖИЙДА (лох узколистный) - Е1ае-
agnus angustifolia L
— жийдадошлар — Elaeagnaceae оиласи-
га мансуб булиб, буйи 3-4 м. га етадиган дарахт. Танасининг
49
пустло™ жигарранг, барглари наштарсимон, уткир учли, ок,иш,
кумушранг, калин, каттик киприксимон тангачалар билан коп-
ланган. Гуллари куримсиз, хушбуй хидли. Меваси — тилла ран-
гли, чузик, думалок данакли.
Жийда Узбекистоннинг деярли хамма вилоятларида усади.
Крим, Кавказ, Сибир томонларда ёввойи колда учрайди Уни
декоратив ва мевали дарахт сифатида устирилади. Шифобахш
кисми меваси, барги, гули хисобланади. Мевасининг тарки-
бида глюкоза, сахароза, фруктоза, органик кислоталар, ош-
ловчи моддалар, ёк, калий, фосфор тузлари, азот, шиллик ва
буёк модцалари бор. Пустлокида алкалоид, ошловчи ва буёк
моддалари, гулида эса хушбуй эфир мойи, баргида аскорбин
кислотаси мавжуд.
Халктабобатида гули, барги, мевасидан буриштирувчи, сий-
дик хайдовчи, гижжага карши, юрак ишини фаоллаштирувчи,
окрикни колдирувчи, жарокашарни таалончи на битирувчи си-
фатида на ревматизм, иода' ра, ичюмарда, юкори нафас йулла-
ри шамолла
1
анда ишлатилади.
Стоматология амалиётида жиида унидан олинган лохпек-
тин ва пшиатин препарашари кулланилади.
Пшиатин — ошлончи на коллоид моддалар концентрати
булганлиги учун ош з шиллик каватида учрайдиган касаллик-
ларда, ялликлаш анда, жа|)охатларда ва куйганда суртма си
фатида илша I илади (аппликация килинади). Чакка, пастки жак
бужми
1
ламолла
1
анда (артрит), жийда баргини бутлаб ёки дим-
лаР докл
1
а ураб, бугимга куйиб ботланса окрикни пасайти-
ради
Жиида дамламасини тайёрлаш учун 2 чой кошик жийда ку-
ли
1
а 1 стакан кайнок сув солиб, усти ёпик идишда 1 соат дам-
ланади, сунгра сузиб олиб окиз чайиш, ванночка килишда иш
латилади.
Жийда кайнатмасини тайёрлаш учун 50 г. жийда мевасика
1,5 стакан сув солиб 10 минут кайнатиб, ярим соатдан сунг
сузиб олиб, окиз чайилади ёки ванночка килинади.
Ж УКА, APFYBOH (липа серцевидная) — Tilia cordata
Mill
— жукадошлар — Tiliaceae оиласига мансуб булиб, буйи 25
метргача етадиган дарахт. Пустлоки силлик, тук жикарранг.
Барглари уткир учли, юраксимон, узун бандли, аррасимон кир-
рали, шохларида кетма-кет жойлашган. Гуллари — саркиш ок
рангли, хушбуй, ярим соябон гул тупламига жойлашган. Ме
васи— тукли, беш киррали, ёки шарсимон ёнкокча. Жука Рос-
сиянинг Оврупо кисмида, Кавказ, Крим ва Барбий Сибирдаги
50
урмонларда, баъзан катта жуказорларни ташкил килади. Ман-
зарали дарахт сифатида истирохдт богларида, кучалар ва
6
o f
-
ларда устирилади. Шифобахш кисми гуллари хисобланади.
Таркибида эфир мойи, флавоноидлар, сапонинлар, С витами-
ни, каротин, ошловчи ва шиллик моддалар бор.
Халк табобатида гули ва дамламаси терлатувчи сифатида
шамоллаш касалликларида, томок ва огиз бушлиги касаллик-
ларида, кон окишини тухтатувчи, йутал, турли асаб касаплик-
лари ва бош огригини даволашда ишлатилади.
Илмий тиббиётда ва стоматология амалиётида жука: гули-
нинг дамламаси, гул брикеги антибэкгериал таъсирига зга
булиб, огиз ва томок, касалликларида иипкпилади.
Дамлэмани тайёрлаш учун 2 чои к,о:пик, ма.йдалаш ап жука
гули устига 2 стакан кдйнаб турган сув солиб, уели сник идил'д,)
ярим соат дамлаб куйилади, сузиб олиб, 1 сгаканга 1 чои
кошикда ичимлик содаси солиб огиз чайилади.
ЗИГИР (лён обы кновенны й) — Lim im usitatissim um L —
зигирдошлар — Linaoeao оиласига мансуб булиб, буйи 30-70
см.га етадиган ьир йилник уеинлик, пояси
ihk
усувчи, ингич-
ка, цилиндрсимон, юк,ори кием и m-м лангам Ьарги лансеюи-
мон, угкир учли. Гуллари лаш ори, мюхк;а;л-*;^/а-и учида битта-
дан урнашган. Меваси 10 ia yp y iпи куоакчо
3HFHP Марказий Осиёда, Кавказ, Уграипа, ! ’<><:<:и',
1
ПИН
1
Он
рупо к,исмида устирилади. Табобшда ypyni в.i унд.ш nniiinaii
мой ишлатилади.
Уруг таркибида шиллик,, окдил моддалар, yi тч»>дмар. < .
ментлар, А витамини, органик кислоталар ва моинар онр
Халк табобатида зигир каинатмасидан моъда ярасими, на
фас йулларининг яллигланишини даволашда ва. ични
ю м ш а
тувчи, жарохдтларни битирувчи сифатида ишлатилади.
Абу Али ибн Сино ёзади: зигир
ypyFH
пиширувчи, тозалов-
чи, буриштирувчи,
ofphkhh
колдирувчи таъсир килади. Зигир
уруги кул суви билан сиртдан ишлатилса, кулок оркдеидаги
шишлар (мастоидит)ни юмшатади. Зигир уругининг кул и ни ан-
жир билан кушиб тайёрлаган малками юздаги сепкилни кет-
казади.
Стоматология амалиётида зитор мойи гингивит, пародон
тит касалликпарини даволашда ишлатилиши мумкин.
Зигир кдйнатмасини тайёрлаш учун 1 ош кошик зигир уру-
f h h h
1,5 стакан сувда 5-10 мину! каина гиб, совигач, докадан
утказиб огиз шиллик, кавати касалликпарини, жарохдтларни,
яраларни битиришда ишлатилади.
51
ИГИР, ОДДИЙ ИГИР (аир обыкновенный) — Acorus
calamus L
— кучападошлар — Агасеае оиласига киради. Куп
йиллик, бир паллапик усимлик. Барги чизиксимон ёки килич-
симон, кинли. Поясининг узунлиги 60-120 см. булади. Сарик,
гуллари сутагатупланган. Меваси — чузинчок, куп уругли кизил
Хул мева.
Игир Узок, Шарк, Кавказ, Марказий Осиё ва Узбекистон-
нинг Самарканд, Хоразм вилоятларида учрайди. Дарё, кул,
Ховуз буйларида, кулмакларда, боткок атрофларида туп-туп
булиб усади.
Табобатда илдизпояси ва барги ишлатилади. Таркибида
крахмал, эфир мойи, аччик акорин глюкозиди, ошловчи мод-
далар, смола, С витамини, фитонцид ва бошка моддалар бор.
Илдизпоясининг кайнатмаси иштаха очувчи, овкат хазм
килиш жараёнини яхшиловчи,
1
инчлан:ирувчи, оярикни кол-
дирувчи ва аш исеш ик
bochwi
сифатида таъсир килади.
Абу Али ибн
С и н о
ёзади: игир — жарохат ва яралардаги ти-
кинларни очади, ачиштирмасдан тозалайди, юзнинг рангини
очади, юзапайди, бахак ва барак касапида фойда килади.
Стоматология амалиётида игир илдизпоясидан тайёрлан-
ган дамлама тиш ояриганда, огиз шиллик каваги касалликла-
рида — стоматит, гингивит, пародош и!, июссит, альвеолит-
ларни даволашда антисептик, яллии
1
аниш холатини камайти-
рувчи дори сифатида ва огизд.и и нохуш хидни йукотишда
ишлатилади.
Игир дамламасини |айёрлаш учун 1 ош кошик илдизпоя-
сини майдалао, уса и м 1 макан кайнаб турган сув солиб, OF3H
П а р к
и/
1
И
1
лда дамлаГ), 10-15 минутдан сунг сузиб олиб, огиз
чаиилади на ванночка килинади.
ИЛОНСИМОН ТОРОН, ЕРКУНОК (змеевик) - Polygonum
bistora L
— торондошлар
—
Polygonaceae оиласига мансуб
булиб, куп йиллик илонсимон илдизпояли ут усимлик. Пояси
бигта, баъзан бир нечта, бугимли, тик усувчи, шохланмаган,
гуксиз, буйи 30-100 см.га етади. Гуллари бошокка тупланган,
пушти рангли. Меваси — уч киррали, ялтирок ёнгокча.
Илонсимон торон Марказий Осиёнин! нам утлокларида,
арик буйларида, буталар орасида ва бошка ерларда усади.
Дори сифатида кузда кавлаб олинган илдизпоя кисми иш
латилади.
Таркибида ошловчи моддалар, галла: ва эллат кислота-
лар, катехин, С витамини, крахмал на (юшка бирикмалар бу
лади.
52
Илонсимон торон усимлигининг доривор препаратлари бу-
риштирувчи х,амда антисептик модда сифатида колит, энте
роколит (ичакларнинг яллигпаниши)ни даволашда ишлатилади.
Стоматологияда
ofh
3
шиллик
пардаси яллитланганда (сто
матит, гингивит), лаб бичилиши ва огиздаги жарохатларни да
волашда огизни чайиш учун ишлатилади.
Дамламасини тайёрлаш учун 1 ош кошик майдаланган ил-
дизпояни 1 стакан кдйнаб турган сувга солиб 30 минут дамла-
нади ва докадан сузиб огиз чайилади.
Кдйнатмаси: 1:20 нисбатда майдаланган илдизпояни сув
билан 30 минут кайнатилиб, 10 минут совитилади ва сузиб
ишлатилади.
Илонсимон тороннинг илдизпоя экстракти дорихоналарда
сотилади.
ИСИРИК,, АДРАСПАН (га р м а л а о б ы кн о в е н н а я ) —
Peganum harmala L
— туятовондошлар — Zygaphyllaceae оила-
сига мансуб булиб, куп йиллик усимлик. Буйи 20-60
cm
.
i
a eia-
ди. Пояси бир нечта сершох. Барглари оддий, навбатма-на-
вбат жойлашган, патсимон киркилган. Гуллари оч сарик,, шох-
ларининг учида якка-якка жойлашган. Меваси шарсимон, уч
чанокди кусакча.
Исирик Марказий Осиё, Козогистон, Кавказ, Украина ва
Россиянинг жанубида иссик, шароитда, ахоли яшайдиган ер-
ларда, чул ва ярим чулда, бегона ут сифатида экинлар ораси-
да ва
tof
ёнбагирларида усади.
Шифобахш ^исми ер устки булагидир (ути ва уруглари).
Таркибида, гармин, гармалин, пеганин, гармолол ва бошка
алкалоидлар бор.
Халх табобатида исирикни аерлар давомида ишлатиб ке-
линади. Уни кайнатма, дамламасидан тинчлантирувчи, огрик,-
ни к,олдирувчи, сийдик хайдовчи, кон босимини пасайтирувчи
сифатида, безгак (малярия), неврастения, тутканок (эпилеп
сия) ва бошка купгина касалликларда фойдаланилади.
Абу Али ибн Сино исирик— хармалдан огрикни колдирув-
чи восита сифатида унинг ер устки кисмини эзиб, бугинлар
огриганида, нервлар шамоллаганда огриган ерларга боглаш-
ни буюрган.
Илмий тиббиётда исирик алкалоиди гармин эпидемик эн-
цефалитдан колган асоратларни даволашда, исирикнинг ту-
туни юкумли касалликпар билан огриган беморлар ётган хо-
нани дезинфекциялашда кулланилади (исирикни куриган ер
устки кисмидан бир-икки кием олиб чуг устига куйилади ва
53
хоиада тугатилади). Исирикиинг дезоксипеганин премараги ми-
астенияда ва полиневритларца ишлатилади.
Стоматология амалиётида исирик кайнагмасидан о
риз
бушлити шиллик кавати касапликлари (стоматитлар, гинги-
витлар), хар хил яра-чакалар, милклар конаганда, тиш оф и-
ганда (уткир периодонтит, сурункали периодонти шинг к,айта
зурайиши), альвеолит, периостит ва 6ошк,а йирингли жаро-
хатларни даволашда опизни чайиш, ванночка килиш тавсия
этилади.
Кдйнатмани тайерлаш учун I чой кошикда куритилган, май-
дапанган исирик ус i
hi
а I с макан кайнок сув солиб, 10-15 ми
нут кайнагилади.
Дамламани тайерлаш учун 1 чой кошик майдапанган иси
рик уогига 1 стакан кайнаб турган сув солиб, усти берк идиш-
да 2 соат дамлаб куй и пади, сунг сузиб олиб ишлатилади.
ИТТИКАНАК, уч
булакли иттм канак (череда
трёхраз
дельная)
— B idens
trip a rtita L
ас i радошлар — Astraceae
оиласига мансуб булиб, буйи IS НЮ см га етадиган бир йил-
лик, тук яшил раш ми \ч усиммик. Пояси гик усувчи, туке из,
асос кисмидаи Моим: >о •..ци •-
t \ , n m
жойлашган. Барги од-
дий, уч ii'MMKi ч ч,м -д !■ ип’' ■
' • -и* t.y мклари лансетсимон, ар-
рас п
mi
mi
. Mipp.iiiH I учмари саватчага тупланган. Меваси —
чу mi. , н.ткари пгкумсимон листа.
Hi I гканак Россия, Украина, Белоруссия, Кавказ, Марказий
' з no/ia кенг таркалган булиб, нам утлокдарда, боткокдиклар-
да, арик буйларида, бетона ут сифатида экинлар орасида ва
бошка жойларда усади.
Доривор махрулот сифатида усимпикнинг ер устки кисми
(пояси, барги, гули) ишлатилади. Таркибида каротин, С вита-
мини, полисахаридлар, ошловчи, шиллик, аччик, буёк модца-
лар ва эфир мойи бор,
Иттиканак халк табобатида машхур, оммабоп шифобахш до
ривор сифатида кенг кулланилади. У иштахани очади, о в кат
Хазм килиш жараёнини яхшилайди, тери касалликларида, мод-
да алмашинуви бузилганда уни баркарорлаштиришда кулла-
нилади. Шунингдек, сийдик хайдовчи, терлатувчи, кон тухта-
тувчи, асаб тизимини тинчлантирувчи, яллитланишга каРши
ва десенсибилловчи таъсир курсатади. Жарохатларни тез би-
тиради. Юздаги тошмалар, хуенбузар, фурункулларни кет-
казади.
Халк табобатида чаён ва илон чакканида захрини олиш учун,
Офикни колдириш учун илдизининг кайнатмаси ва майдалан-
5 4
ган баргини боглаш тавсия этилади. Усимликнинг эзилган бар-
ги, баргининг шираси жарокатларни йиринг ва кон окишидан
тозалайди, уни тез битказади.
Стоматологияда иттиканак дамламаси отиз шиллик парда-
си касалликларида (стоматитлар, айникса, аллергик щпатда-
ги турлари, гингивит, пародонтит, глоссит), милклардан кон
окишида, гиповитаминозда, огиз бушлигидаги кар хил жаро
катларни битиришда фойдаланилади.
Дамламани тайёрлаш учун 0,5 литр кайнаб турган сувга 2
ош кошикда майдапанган усимлик утидан солиб, 12 соат илик
жойда ушланади. Сузиб огиз чайишни, огизда олиб туришни
(ванночка килиш), хатто ярим стакандан 3 макал ичишни тав
сия этилади.
Кдйнатма тайёрлаш учун 1 стакан сувга 3 ош кошик, утидан
солиб, 30 минут кайнатилади. 10 минутдан кейин сову
1
иб, жа-
рокатларни ювишда ишлатилади.
Дорихоналарда иттиканакнинг куритилган ути брикет колида
сотилади.
КАЛАНХОЙ, ПАТСИМОН КАЛАНХОЙ (каланхоэ перис
тое) — Kalanchoe pinnata (Zam.) Persoon
— семизакдошлар —
Crassulaceae оиласига мансуб булиб, буйи 180 см.га етади-
ган куп йиллик ут усимлик ёки ярим бута булиб, поясининг
пасти бир оз ёгочланган. Барги калин, этли, эллипссимон,
узинлиги 20 см.га етадиган, ток патли, 3-5 та баргчали, кир-
раси тишсимон, пояда карама-карши жойлашган. Гуллари са-
рик, оч пушти, руваксимон гул тупламини ташкил этади.
Ватани— Африканинг тропик урмонлари, Мадагаскар. Бизда
гулхоналарда, хонадонларда устирилади. Табобатда каланхой
барги ва поясидан олинадиган шира ишлатилади. У кучсиз
кидли, нордон, бироз буриштирувчи таъмга эга.
Таркибида флавоноидлар, ошловчи моддалар, С ва Р ви-
таминлар, микроэлементлар, полисахаридлар, органик кис-
лоталар ва ферментлар бор.
Илмий тиббиётда каланхой шираси ва малками бактерио-
цид, яллигланишга карши, жарокатларни тозаловчи, битирув-
чи, микробларга карши восита сифатида ишлатилади.
Стоматология амалиётида гингивитларда (уткир катарап,
сурункали гипертрофик гингивитларда), пародонтит , афтбз
ярапи стоматитларда, хейлит, лаб бичилганда, огиз бушлиги
даги кар хил жарокатларни битиришда ва апьвеолитларни да-
волашда ишлатилади.
55
Каланхой ширасини дока ёки пахта пиликка шимдириб, би
роз илитиб (37° С) милкларга хуйилади, огиз шиллик каватла-
рига суркалади, аппликация к,илинади.
Каланхойнинг тайёр препаратлари дорихоналарда сотилади.
Rp.: Succi Kalanchoes 100 ml
D.S. аппликация учун.
Rp.: Ung. Kalanchoes 100.0
D.S. жарохатларга суртиш учун.
КАПАЛАКГУЛ - У Ч РАНГЛИ БИНАФША (фиалка трёх
цветная) — Viola tric o lo r L
— бинафшадошлар — Violaceae
оилас.ига мансуб булиб, бир ёки икки йиллик, буйи 10-40 см.га
е
1
адиган ут усимлик. Пояси шохланган, тик усувчи, шохлари
битта гул билан тамомланади. Гули беш япрокди, турли ранг-
да булади. Меваси пишганда очиладиган кусакча.
Бу усимлик Украина, Белоруссия, Молдавия, Россиянинг
Оврупо кисмида бегона ут сифшида далаларда, экинзорлар-
да учрайди.
Узбекиотнда (ни па хиепонларда, ховлиларда манзарали
| уп с ифаIид.л усIприпади Усимликнинг ер устки кисми ши-
<|in(iaxni хиочН
1
/мплди.
Iаркиоида pyinn, сапонинлар, шиллик, моддалар, глюко-
1
идпар, :н|)ир мойи, каротин, С витамини, салицил, урсол кис-
пшалари ва бошкалар булади.
Халк табобатида шифобахш усимлик сифатида нафас йулла-
ри шамоллаганда юмшатувчи, балгам кучирувчи сифатида ва
кук йутал касаплигини даволашда ишлатилади.
Абу Али ибн Сино ёзади: бинафша — банафсаджнинг куюк,
суртмаси арпа толк,они билан бирликда яллиглан[ан шишлар-
ни босади. Япроги хам шундай таъсирга эга.
Илмий тиббиётда капапакгул препаратлари яллигланишга
харши ва антисептик сифатида уткир, сурункали бронхитлар,
бронхопневмониялар, кукйутал, нефрит, цис.
1
и
1
, ут-тош касап-
лиги, подагра, ревматизм касалликларини даволашда ишла
тилади.
Стоматологияда бинафша шираси на длмламаси
ofh
3
ш и л
лик
,
хавати касалликлари (стоматит, i иш иниi , пародонтит)ни
даволашда ишлатилади.
Дамламасини тайёрлаш учун 1 ош ко ти к усимликнинг кури-
тилган ва майдаланган утини I
c i
.
ik
.
ih
каинаб турган сувга
солиб дамлаб
куйилади,
2 соа
1
дан
с у ш су
тиб, огиз чайишда
ишлатилади.
Rp.: Inf. herbae Violae tricoloris 200 ml
D.S.
0FH3 чайишда, ванночка килишда ва
аппликация килишда ишлатилади.
КАРАМ (капуста огородная) — Brassica oleracea L
— ка-
рамдошлар — Brassicaceae оиласига мансуб булиб, икки йил-
лик сабзавот усимлик.
Узбекистонда оддий карам, гул карам, хитой карами, ко-
рейс карамлари экилади.
Оддий карам (капуста огородная) боши юмапок, ясси, ту-
хумсимон чузинчок шаклли булади. Узбекистоннинг барча ви-
лоятларида сабзавот усимлик сифатида етиштирилади. Тар-
кибида канд, калий, фосфор тузлари, клетчатка, ёглар, фер-
ментлар, аминокислоталар, А, В, Р, К, В6 витаминлари хамда
U витамини ва бошк,алар бор.
Халк; табобатида карам кадимдан организмга куч багиш-
ловчи, хар хил касалликларга чидамли килувчи, уйкусизликни
йукртувчи ва бош
ofphfhhh
колдирувчи восита сифатида иш
латилади. Халкимиз карамни хом холда, тузлангани, ачишл-
гани эса иштахдни очувчи, меъда-ичак овкат хазм к,илиш жа-
раёнини кучайтирувчи, цингага карши шифо сифатида ишлат-
ганлар.
Абу Али ибн Сино шундай ёзади: карам — курунбнинг хамма
турлари чипконларнинг (абсцесс, флегмоналарни) ёрилиши-
га, ёмон яраларни битиришга ва тарцалиб кетмаслигига им-
кон беради.
Илмий тиббиётда карам суви (таркибида U витамини бор)
меъда яра касаллиги, атеросклероз, жигар касалликпари, эк
зема, псориаз, нейродермит, кандли диабет, юрак, буйрак ва
бошка касалликларда буюрилади.
Стоматология амалиётида карам ширасидан стоматитларни,
гингивит ва пародонтитларни даволашда фойдаланиш мумкин.
Уй шароитида карам баргидан эзиб олинган сувини
ofh
3
чайишда, ванночка килишда ишлатилади. Янги карамни чай-
наб, огизда купрок, олиб турилса
ofh
3 бушлигидаги яллигла-
ниш холатини ва огрикни камайтиради.
КАРАФС, ХУШ БУЙ КАРАФС (сельдерей пахучий) -
Apium graveolens L
— селдердошлар — Apiaceae оиласига
мансуб булиб, буйи 30-70 см.га етадиган куп йиллик ут усим
лик, пояси тик усади, ичи кавак, марказий кисмидан шохлай-
ди. Барглари чузик— лансетсимон, патсимон, уч булакли. Гул-
лари майда, ок рангли, мураккаб соябонга тупланган. Мева-
57
си — юмалох, икки уругли хушалох пи ста. Карафс Россиянинг
Оврупо кисмида, Марказий Осиё ва Кавказда канал ва арик,
буйларида, даре ёкдларида, сугориладиган нам ерларда,
t o f
этак-
ларида усади. Зиравор усимлик сифатида кенг микёсда устири-
лади. Шифобахш к;исми ути, мевапари ва илдизларидир.
Таркибида эфир мойи, С, В, витаминлари, каротин, флаво-
ноид, шавел кислотаси, калий, натрий тузлари ва бошкд мод-
далар бор.
Хал к; табобатида карафс кадимдан шифобахш усимлик си
фатида ишлатилади. У иштахани кузювчи, о в кат хазм килишни
кучайтирувчи, асаб тизимини мустах,камловчи, к,онни тозапов-
чи, жарох,аи
1
арни битирувчи, аллергияга кдрши ва антисептик
таьсир килувчи усимликдир. Организм умумий кувватини кута-
ради, жисмоний ва акдий кобилиятини кучайтиради.
Илмий тиббиётда гастрит, меъда-ичак яраси касаллигида
ва сийдик хайдовчи восита сифатида ишлагилади.
Стоматология амалиётида карафс уги на дамламасидан сто-
матитларни, гингивитларни на б о т к а яра-жарохатларни
ю виб— даволашда ил
1
л;ниишли мумкин.
Дамламасини • .чй<•[>!!.нм учун
2
ia ши «.ошикда майдалаб
| yi pani.iii к.а | >.
1
<1 м и иди in на flap; и ус гига 1 стакан кдйнаб тур-
i
.
iii
i.yii (лI
j
I
l
ifi, yi.u> t ><■ pг пдншда дамлаб, 4 соаттиндирилади.
С у ш
pa cym ti ш и ! чайиища, ванночка к,илишда, яра ва жаро-
x,aiпарни юниш юнсия этилади.
Юл жак сохасидаги йирингли яра ва жарохатларни тез би-
|ириш учун карафс дамламаси билан ювилади. Янги майда-
ланган карафс утига сариёг ёки усимлик мойлари (пахта мойи,
зигир мойи, кунгабокар мойи) дан малхам тайёрлаб куйилади.
КАШНИЧ, ЭКМА КАШНИЧ (кишнец — кориандр посев
ной)
—
Coriandrum sativum L
— селдердошлар — Apiaceae
оиласига мансуб булиб, буйи 30-70 см.га eiannian бир йил-
лик ут усимлик, пояси цилиндрсимон, майда киррали, туксиз,
ичи кавак. Барги оддий, кинли, туксиз уч булакка хиркилган,
кирраси тишсимон. Гуллари майда, мураккао соябонга туплан-
ган. Меваси — юмалок, кун™р хушалох донча
Ватани — Туркия, Россия, Украина, К.ткач на Марказий Осиё
республикаларидир.
Шифобахш хисми уруги ва Papin оутн>, у хушбуй хидга ва
ёхимли мазага эта.
Таркибида эфир мойи, ёг, охсил на (юшка моддалар бор.
Халх табобатида кашнич менаси кукуй, дамлама, кайнатма
Холида хулланилади. Уни мсч.да ичш иуллари ишини фаол-
чн
лаштиришда (иштахани очиб, овкатхазмини яхшилайди), гижжа
туширишда, камхонлик, гипертония, гепатит, стоматит ва бо-
шхаларни даволашда ишлатилади.
Абу Али ибн Сино кашнич — кузбура тугрисида шундай ёза-
ди: “ усимликнинг хуритилгани ва хули (янги барги, ер устки
хисми) ишлатилади. У буриштирувчи, огрик,ни холдирувчи таъ-
сир к,илади. Сик,иб олинган шираси сут билан кушиб ишла-
тилса, хар хандай кучли, лухилловчи огрихни холдиради” .
Илмий тиббиётда меъда — ичак касалликларини даволаш
да, антисептик ва битирувчи восита сифатида кулланилади.
Стоматологияда огиз шиллих хавати касалликларини (сто
матит, гингивит, пародонтит) даволашда ва огиздаги ёхимсиз
Хидларни йухотишда хуллаш мумкин. Бунинг учун баргининг
шираси ва мевасининг дамламаси ишлатилади.
Дамламани тайёрлаш учун 3 та чой коших кашнич меваси-
ни усти берк идишга солиб, 1 стакан кайнаб турган сув хуйи-
лади ва 15 минут дамлаб куйилади. Сунг докадан утказиб, огиз
чайилади ва бир оз огизда олиб турилади (ванночка хилина-
ди) ёки 2 ош коших кашнич мевалари устига 1 стакан кайнок
сув куйиб, 15-20 минут дамлаб куйилади, сузиб олиб огизда
ги нохуш хидларни йукотиш учун кун и га бир неча марта огиз
чайилади.
Баргининг ширасини дока ёки пахта пиликка шимдириб,
милкпарга куйилади.
КИ Й И К ГТАНЖА (а с тр а га л
ш е р с т и с т о ц в е т к о в ы й ) —
Astragalus dasyanthus Pall
— дуккакдошлар — Fabaceae оила-
сита мансуб булиб, буй и 10-35 см. келадиган, малларанг тук-
лар билан хопланган ут усимлик. Барглари навбатма-навбат
жойлашган, ох патсимон, 12-14 жуфт наштарсимон баргча-
лардан ташкил топган. Гуллари — туп гулли сарих рангда бош-
часимон шингилга тупланган. Меваси — уч хиррали — тухум-
симон дуккак.
Кийих панжа Марказий Осиё, Кавказ, Украина, Волга -Дон
Хавзаларида очих жойларда, даштларда, чулларда, урмон чет-
ларида ва далаларда усади.
Шифобахш хисми ути (пояси, барги, гули) таркибида три-
терпен гликозидлари, флавоноидлар, ошловчи моддалар, ами-
нокислоталар, витаминлар, кальций, кремний, алюминий, те-
мир, кобальт, мис, марганец каби микроэлементлар бор.
Халх табобатида кийик панжа турли меъда ичак касагшик-
ларини даволашда, сийдик хайдовчи, терлатувчи дори сифат
59
тида, диабет касаллиги, фурункулёз, пиодермияни даволаш-
да ишлатилади.
Илмий тиббиётда гипертония, стенокардия ва бошка юрак-
кон томир касаллигида, буйрак-сийдик йули касалликларида
ишлатилади.
Стоматология амалиётида кийик панжа кайнатма ва дам-
ламасидан стоматит, гингивит ва пародонтитларни даволаш-
да ишлатилади.
Дамламани тайёрлаш учун 1 ош к,ошик, куритиб майдалан-
ган кийик панжа ути устига 1 стакан кайнаб турган сув солиб,
бир соат дамлаб куйилади. Сунгра, сузиб олиб чайишга, ван
ночка кдпишда ишлатилади.
КИЧИК БУРИГУЛ (барвинок м ал ы й)— Vinca minor L —
кендирдошлар — Аросупасеае оиласига мансуб булиб, буйи 60
см.гача булган доим яшил, куп йиллик уг усимлик. Пояси ётиб
усувчи, шохлашан, i ул косил килувчи новдалари тик усади.
Г>ар
1
и калин,
1
уксиз, эллипссимон тук яшил рангли, уткир учли,
л/нирок Гуллари хаворанг, якка-якка, узун гул бандли. Мева-
ои 2 ia цилиндрсимон баргчадан ташкил топган.
Кичик буригул Украина, К,рим, Кавказ, Туркманистон, То-
жикистоннинг урмонларида, буталар орасида, гог ёнбагирла-
рида усади. Купинча богларда купайтирилади, паркпарда ман-
зарали усимлик сифатида экилади
Шифобахш кисми ути (пояси, 6api и, i ул и) хисобланади. Тар-
кибида алкалоидлар (20 i а якин кар хил алкалоидлар: винин,
винкамин, минорин на (юшкалар), урсол кислотаси, рутин бор.
Ушбу
1
иёкниш (юшка |уридан (барвинок розовый — Vinca
r n r . n : i
I) олимадшан алкалоидлар (винбластин, винкристин)
хаж|)ли у(.маларни даволашда ишлатилади.
Халк :а(н)Оа
1
ида буриштирувчи, кон тухтатувчи, жарохат-
ларпи бижрувчи, кон босимини туширувчи восита сифатида
кулланилади.
Илмий тиббиётда гипертония, юрак касалликларида, кар
хил кон кетишини тухтатишда ишлатилади.
Стоматология амалиётида кичик буригул утидан тайёрлан-
ган кайнатма ва дамламасидан тиш олингандан сунг кон ке-
тишни тухтатиш учун, огиз шиллик кавати яллигланганда — сто
матит, гингивит ва пародонтитларни даволашда ишлатилади.
Дамламани тайёрлаш учун 1 ош кошик куритиб, майдапан-
ган кичик буригул усимлиги устига 1 стакан кайнаб турган сувни
солиб, 1,5 соат давомида дамлаб куйилади, сунгра сузиб олиб,
ofh
3 чайишда, жарохатларни ювишда, ванночка килишда иш
латилади.
60
КИНИК ТИЛЛАБОШ (золототысячник малый) — Centiau-
rium minus Moench,
г а з а к у т д о ш л а р Gentianaceae оиласига
мансуб булиб, буйи 40 см.гача борадиган бир ёки икки йил-
лик уп- усимлик. Пояси оддий, турт киррали, ялангоч. Илди-
золди туп барглари тескари тухумсимон, пояда бандсиз кара-
ма-карши жойлашган. Гуллари беш булакпи, кизил рангли, к,ал-
консимон рувакка тупланган. М еваси— цилиндрсимон икки
хонали кусак.
Кичик тиллабош Марказий Осиё, Кавказ, Украина, Бело
руссия, Россиянинг Оврупо кисми, Олтой улкасида суторила-
диган утлокдарда, дарё хавзапарида, боткокдикпар атрофи-
да, арик буйларида, буталар орасида, урмон четларида ва буз
ерларда усади.
Шифобахш кисми ер устки кисми (ути) хисобланади. Тар-
кибида аччик гликозидлар, фенолкарбон, олеанол, аскорбин
кислотапар ва бошка моддалар булади. Халк табобатида бу
усимликдан юракни к,увватлайдиган дори, меъда-ичак йули,
жигар, буйрак касапликларида фойдапанилади.
Абу Али ибн Сино ёзган: тиллабош — кантурийун утининг
янги шираси ва ундан тайёрланган суюк экстракти зеки жаро-
хатларни битиради, янги жарохатларни тозалайди, окма яра-
ларга даво булади, кон кетишини тухтатади.
Илмий тиббиётда тиллабош препаратларидан гастритлар-
ни даволашда, кабзият махалида, буйрак, жигар, ут йуллари
касалликларида ишлатилади.
Стоматологияда отиз бушлити, юз-жат сохасидаги жаро
хатларни, альвеолитларни даволашда, тиш олингандан кей-
инги кон кетишни тухтатишда тавсия этилади.
Кайнатмани тайёрлаш учун 1 ош кошик куритилган ути ус-
тига 1 стакан сув солиб, 30 минут кайнатилади, совутгандан
сунг докадан утказиб, жарохатларни ювишда ишлатилади.
Тиллабош тайёр препаратлари дорихоналарда сотилади.
Rp.: Herbae Centraurii 50.0
D.S. махсулотдан бир ош кошик олиб, 1 стакан сувда 30 минут кайна
тилади, совугандан сунг, докадан утказиб жарохатларни ювишда ишлати
лади.
Rp.: Tincturae Centaurii 25 ml
D.S. 15-20томчидан овкатдан ярим соат олдин ичилади.
КУКТИКАН (СИНЕГОЛОВНИК БИБЕРШТЕЙНА) - Егуп- -
gium coeruleum М .В .
— селдердошлар — Apiaceae оиласига
мансуб булиб, буйи 50-100 см. буладиган куп йиллик ут усим
лик. Барги калин, кенг тухумсимон, тиканли, патсимон кесик,
61
чети кун i-и рал и, пастдагилари бандли, юхоридагилари банд-
сиз. Гуллари майда, кук рангли, беш булакли, туп гули тикан-
ли. Меваси — кушалох листа.
Куктикан Марказий Осиё, Кавказнинг тог этакларида, ша-
Fan
л и кияликларда, текисликларда, богларда, экинзорларда,
далаларда нам ерларда усади. Шифобахш хисми пояси, бар-
ги , тупгули хисобланади. Таркибида эфир мойпари, флаво-
ноидлар, сапонинлар ва буриттирувчи моддалар бор.
Халк; табобатида окрикни колдирувчи, торгишиш —■ санчик,-
ларни йукотувчи, тер ва сийдик ажралишини тезлаштирувчи,
яш
1
и п
1
ани
1
ша царши ва Захар кучини кесувчи сифатида ва ши-
ринча (кагарал-эксудатив диатез), турли шишлар, истиск,о (ас
цит), буйрак ва сийдик йуллари касалликларини даволашда
ишлатилади.
Абу Али ибн Сино ёзади: куктикан— шавкатал — йахудийа-
ни табиати сурилтирувчи. Курак ти
1
илари oi ригидл к.айнатма-
си билан 0FH3 чайк,алади.
Илмий тиббиётда кум икпнмит клйнгнмаси, куктикандан аж-
ратиб олингам сапонин
на
шинник. моддалари йипиндиси буй
рак, сийдик иупи, in iiiKcc. кпсппликларида сийдик хайдовчи
йог
h i
.I
1
ида г.
11
к ия ,'иинади.
г I г iM.imiiui мм амалиётидатишлар огриганида куктиканнинг
к а и н .
1 1
маг и пинан огиз чайилса, ванночка килинса фойда кила
ми 1\мйн;имани ичишга хам тавсия этилади.
Кдйнатмани тайёрлаш учун 10 г. куктикан устига 1 стакан
кдйнох, сув солиб, 30 минут хайнатилади. Совиганидан сунг,
сузиб, ичишга (1 ош хошикдан 3 махал) ва огиз чайишга иш
латилади.
ЛАВЛАГИ, (свекла обыкновенная) — Beta vulgaris L —
шурадошлар — Chenopodiaceae оиласига мансуб икки йиллик
усимлик. Илдизмеваси шолгомга ухшаш хизил, ох ёки сарих
рангда. Пояси тугри усадиган, барглари навбатма-навбат жой-
лашган тухумсимон, узун бандли. Гуллари майда.
Лавлаги Марказий Осиёда сабзавот сифатида экилади. Ш и
фобахш сифатида илдизмеваси, шираси, барги ишлатилади.
Таркибида протеин, ханд, клетчатка, органик кислоталар,
буёк моддалар, минерал тузлар, хар хил витаминлар (Е, С, В,,
В2, В3), турли микроэлементлар — иод, марганец ва бошхалар
бор.
Халх табобатида камхонлик, зотилжом, сил касаллиги, цин-
гага харши, яллигланишга хар ши ва огрихсизлантирувчи си
фатида ишлатилади.
6 2
Абу Али ибн О т о лавлаги — оилк тугрисида шундай ёза-
ди: совукдан лаб ёрилганда ямги сикиб олинган шираси яхши
фойда килади. Юздаги сепкилни кетказиш учун аввал содали
сув билан ювиб, лавлагининг барги богланса, сепкилни кет-
казади. Баргидан сикиб олинган сув и с угалларни кучиради.
Стоматология амалиётида лавлагини кириб ёки янги бар-
гини майдалаб, дока га ураб стоматит ва гингивитларда ял-
лигланишга карши кулланилади. Тиш огриганида лавлагининг
бир булагини огизда олиб турилса, огрик пасайиши хасида
маълумотлар бор.
ЛОВИЯ (фасоль обы кновенная ) — Phasediss vulgaris L -
дуккакдошлар — Fabaceae оиласшл мансуб булиб, чирмашиб
усадиган бир йиллик усимлик. Пояси кал га кал i а туклар би
лан копланган, шохланган. Барглари навбаш а-навбт жойлаш-
ган, тухумсимон шаклда. Гуллари бинафша ранг
ujhhi
иллар
Хосил килади. Меваси — тугри ёки с ал букилган дуккак. У руг-
лари калта, кичик, буйраксимон булади.
Ловия Ог.иё, Африка, Америка цитъаларида кенг таркдпган
булиб, Марказий Осиеда куп экилади. Шифобахш кисм и—■
гул-
лари, дуккаги. Таркибида ок.сил, крахмал, пектин ва макро,
микро элементлар бор.
Халк, табобатида ловиядан ва i улларидан тайёрланган дам-
ламани сийдик йуллари, юрпк-кон
tomi
/
ip
чизими касалликпа-
ри, кандли диабет, ревматизм ва подафа касалликларини да-
волашда ишлатилади. Ловия унидан ши и куй| ан жарохатлар-
га сепиб даволанади.
Илмий тиббиётда ловиядан пархезбоп шифобахш п о и iaii
ёрланади ва кандли диабетда истеъмол килиш таисия зп/шади.
Стоматология амалиётида юз-жаг сохасидаги конталашни
(гематомаларни) сурилтиришда, чипконлар (фурункул, карбун
кул) ва жарохатларни даволашда ишлатилиши мумкин. Бунинг
учун ловия унидан усимлик мойи ёки вазелин ёрдамида малх-
ам тайёрлаб богланади.
МАЙМУНЖОН, ОДДИЙ МАЙМУНЖОН (малина обыкно
венная)
— R ubus id a e u s
L
— раъногулдошлар — Rosaceae
оиласига мансуб булиб, буйи 1-2 метрга етадиган, ёш новда-
лари эгилиб усувчи, сертикан, ярим бута усимлик. Барглари
йирик, нотекис, тишсимои, киррали, уч бурчакли, меваси--*
Кизил, кора рангли данпкли, мураккаб хул мева.
Ватани Россиянин! Оврупо кисмида, Кавказ атрофлари ва
Марказий Осиёда арик буйларида, тукайзорларда, урмон-
03
зорларда, жарларда, тогларда, буталар орасида усади. Мева-
ли усимлик сифатида кенг маданийлаштирилган. Унинг хамма
кисми (меваси, барги, гули, илдизи) шифобахш.
Таркибида органик кислоталар, олма, лимон, чумоли, са-
лицил кислоталар, С витамини, каротин, канд, ошловчи, пек
тин ва бошка моддалар бор. Уругида §
f
бор. Маймунжон кадим
замонлардан бери шифобахш восита сифатида кулланиб ке-
линади.
Халк табобатида ундан терлатувчи, иссикни туширувчи, ша-
моллаганда, меъда-ичак тизими ишини фаоллаштирувчи,
Офикни колдирувчи, кон тухтатувчи, захарланишга карши, жа-
рохатларни битирувчи сифатида ишлатилади.
Абу Али ибн Сино маймунжон — уллайк туфисида шундай
ёзади: куритувчи, буриштирувчи таъсир килади. Баргларини
хуйиб богланса учукнинг таркалиб кетишини тухтатади. Унинг
барглари чайналса, милкни мустахкамлайди,
ofh
3
чакалани-
шини тузатади. Пишган мевалари хам шундай таъсир курса-
тади. Мева ва баргларининг шираси иссикдан булган
o f h
3
ofphkhh
тузатади.
Илмий тиббиётда маймунжон мевалари меъда-ичак йули
ишини маромига келтириш учун, терлатадиган восита тарика-
сида, баргидан тайёрланган дамлама ва кайнатма ич кетиш
ва ичдан кон окишларни даволаш, ангинада томохни чайиш
учун ишлатилади.
С ю м а т л о
1
ия амалиёгида маймунжоннинг меваси ва бар-
1
идан (лил шинник кавати касалликлари (стоматитлар, гинги-
||иш .
1
|), мародон!ит)да, цингани даволашда ва учук тошганда
ипшл
1
илиши мумкин.
Маймунжоннинг меваси ва янги узилган баргини милкпар
конаганда,
ofh
3
чакаланганда чайналса, милкларни мустахкам
лайди, конаши тухтайди, яра-чакаларнинг тезрок битишида
фойда килади.
Стоматит ва гингивит касалликларида мева ва барглари
нинг янги сикиб олинган ширасини дока ёки пахта пиликка
шимдириб, милкга куйилса,
ofh
3
шиллик
кавати артиб олинса
тез тузатади.
Меваси ёки баргидан тайёрланган дамлама
ofh
3 чайишда
ва аппликация килишда ишлатилади. Дамламани тайёрлаш
учун 2 ош кошикда куритилган барги ёки мевасидан олиб, ус-
тига 1 стакан кайнаб турган сув солиб, усти берк идишда 20
минут дамлаб куйилади. Сунгра сузиб,
ofh
3 чайиш ва ичиш
учун ишлатилади.
Маймунжоннинг куритилган меваси (Fructus Rubi idaei) до-
рихона ва фитобарларда сотилади.
Кайнатмани тайёрлаш учун маймунжон баргидан 1 ош
кошикда 0F3H берк идишга солинади ва устига 1 стакан к;ай-
наб турган сув солиб, 15 минут кдйнатилади. Совигандан сунг,
сузиб олиб, 1 ош кошикдан 3-4 махал ичишга ва огиз чайишга
ишлатилади.
М А К К А Ж У Х О Р И (к у к у р у з а о б ы кн о в е н н а я ) — Z ea
mays L
— галладошлар (дондошлар) — Gramineae оиласига
мансуб булиб, пояси тик усувчи, цилиндрсимон, бугинли бир
йиллик дон усимлик. Буйи 1-3 м.га етади. Барглари кенг на-
штарсимон — чизикдимон текис киррапи, к,ини ёрдамида по-
ясида кетма-кет жойлашган. Гуллари бир уйли, бир жинсли,
майда, куримсиз булиб, оталик гули поясининг
юкори
кисми-
да рувакка тупланган. Меваси донча.
Маккажухори Узбекистоннинг барча вилоятларида дон ва
ем-хашак манбаи сифатида устирилади; табобатда унинг усим
лик меваси пишиб етилмасдан; оналик гулининг устунчаси —
попуги йигиб олинади ва ишлатилади.
Таркибида синэстерол, эфир мойи, аччик, гликозидлар, смо
ла, сапонин, флавоноидлар, органик кислоталар, С ва К вита-
минлари, каротин, дони (меваси)нинг таркибида эса крахмал,
ёмар, пентозан, пировиноград кислота, В,, В2, В6, С витамин-
лари, никотин кислота, биотин, каротин ва бошкдлар бор.
Хапк табобатида маккажухори попугидан тайёрланган к;ай-
натма ва дамламалар, к,овуриб асапга аралаштирилган сута-
лари кон ивишини тезлаштирувчи, ут, сийдик хайдовчи воси-
та сифатида кадимдан ишлатилиб келинган.
Абу Али ибн Сино маккажухори тугрисида шундай ёзади:
охор — крахмал — наша (маккажухори крахмали) — ёпиштирувчи
ва юмшатувчи таъсир килади. Уни пишириш учун 1/3 нисбат-
да (1 кием крахмалга 3 кием сув) олинади. Крахмапнинг заъ-
фарон (шафран)и кушиб суртилса, юздаги сепкилни кетказа-
ди. Крахмал ярапарнинг битишини ва тузапишини яхшилайди.
Илмий тиббиётда маккажухори попукларидан тайёрланган
дамлама, суюк экстрактидан жигар, ут пуфаги, ут йуллари-
нинг яллигланиши, ичдан кон кетганда кон тухтатувчи, буй-
рак, ковук тошларида сийдик хайдовчи восита сифатида фой-
даланилади. Маккажухоридан витамин В12, К витамини, глю
тамин кислоталар олинади.
Стоматология амалиётида маккажухори попугидан тайёр
ланган дамлама ва унинг суюк экстрактини стоматитлар ва
гингивитларни даволашда
ofh
3
чайиш учун ишлатиш мумкин.
5—
65
Дамламасини тайёрлаш учун 15 г. майдаланган маккажу-
хори попуги ус гига 200 г. к,айнаб гуртам сув солиб, усти берк
идишда дамлаб куйилади. Ярим соатдан сунг сузиб олиб, огиз
чайиш учун ишлатилади.
Дорихоналарда маккажухори попуги тайёр холда пакетча-
ларда ва унинг сую к, экстракти сотилади.
Rp.: Extr. Stigmatis Maydis lluidi 25 m l
D.S. 15-20 томчидан ярим стакан кайнаган сувга солиб, огиз чайиш
учун ишлатилади.
Rp.: Stigmatis Maydis 15.0
D.S. Махсулотнинг хдммаси устига 1 стакан кдйнаб турган сув солиб,
ярим соат давомида дамлаб куйилади, сунгра сузиб олиб,
o f из
чайиш
учун ишлатилади.
МОЙЧЕЧАК,
ДОРИВОР МОЙЧЕЧАК (р о м а ш ка
л екар
ственная)
—
M a tric a ria ch am o m illa L —
- а стр а д о ш л а р - -
Asteraceae оиласига мансуб булиб, буйи 15-40 см.га етадиган
бир йиллик ут усимлик. Bapi лари патсимон адркилган. Гулла-
ри о
к,,
сарик, caeaisa хосил килади. Меваси — кунгир — яшил
рангдаги листа.
Мойчечак Марказий Осиёда, Россиянинг Оврупо адсмида,
Кавказ, Крим, Украина, Барбий Сибир, Узок Шарада учрайди-
ган усимлик булиб, утлоадарда, экинзорларда, йул ёкдпарида
усади. Мойчечак махсулотига талаб куп булганлигидан Украи
на, Белоруссия ва бошка ерларда устирилади.
Шифобахш аде ми гули хиссбланади. Таркибида эфир мойи,
оадиллар, гликозидлар, фпавоноидлар, кумаринлар, азулен,
каротин, С витамини, шиллик, аччик ва бошка моддалар уч-
райди.
Халк табобатида мойчечак жуда кенг кулланилади. У тер-
латувчи, ични юмшатувчи, ут хайдовчи, буриштирувчи, окрик
ни колдирувчи, тинчлантирувчи, шамоллашга карши восита си-
фатида, дезинфекцияловчи ва бошка куп тин а касалликларда
ишлатилади.
Илмий тиббиётда мойчечак гулларидан тайёрланган дам-
ламани гастрит, энтерит, энтероколит, меъда ва ун икки бар-
моади ичак яраси касалликлари, жигар, ут пуфаги касаллик-
ларида ва мойчечакдан ажратиб олинган хамазулен препара-
тини аллергия, яллигланишга карши ва
Офиади
колдирувчи
восита сифатида кулланилади.
Стоматология амалиётида огиз шиллик кавати касаллик
лари (стоматит, гингивит, пародонтит)ни даволашда отиздаги
66
йирингли ва бошка жарохатларни ювишда ва даволашда иш-
латилади.
Дамламасини тайёрлаш учун 1 ош кошик куритилган мой-
чечак гулининг устига 1 стакан кайнаб турган сувни солиб,
ярим соат дамлаб куйилади. Сунгра сузиб олиб, оьиз чайиш
учун ишлатилади.
Rp.: Inf. flores Chamomillae 200.0 ml
D.S. 0
fh
3 чайиш учун, яра-чак,аларга ва милкларга куйиш учун ишла
тилади (аппликация).
МОМАКДЙМОК.) К.ОКИ ¥Т (одуванчик лекарственный) —
Taraxacum officinalis Web
— астрадошлар — Asteraceae оила-
сига мансуб булиб, буйи 15-30 см. буладиган сут-ширали, куп
йиллик, ут усимлик. Илдизи кам шохланган ук илдиз. Барги-
нинг хаммаси илдизолди тупбаргидан ташкил топтан. Барги
оддий, ланцетсимон, патсимон, кесик. Гул уки туксиз, ичи ко-
вак, цилиндрсимон. Гуллари саватчага тупланган, гулларининг
Хаммаси тилсимон, тилла рангда. Меваси — учмали листа.
Момакаймок деярли хамма ерларда, урмон, чул худудла-
рида, утлокдарда, ховли, бот, экинзорларда, кучаларда ва
бошка ерларда усади. Шифобахш кисми ути, илдизи, барги,
шираси хисобланади.
Таркибида тараксацин ва тараксацерин аччик гликозидлар,
тритерпен бирикмалари, инулин, ёт, калий, кальций тузлари,
канд, холин, шиллик модцалар ва буёк моддалари бор.
Халк табобатида момакаймокни кадимдан доривор усим
лик сифатида иштаха очувчи, овкат хазм килишни яхшиловчи,
организмнинг куч-кувватини (тонусини) оширувчи, модда ал-
машинувини кучайтирувчи, тинчлантирувчи, шамоллашга кар-
ши восита сифатида ва захарланишни даволашда, космети-
када ишлатилиб келинган.
Абу Али ибн Сино момакаймок — хиракилус сутсимон ши-
расини сугал тошган, илон-чаён чаккан жойларга суришни бу-
юрган.
Илмий тиббиётда момакаймокдинг илдизи дамлама ва ку-
кун холида иштаха очиш, ут хайдаш, ични юмшатиш учун, дар-
монсизлик, кукрак
о т р и т и
ва атеросклерозда буюрилади.
Стоматология амалиётида юздаги хар хил дотлар, сепкил,
тошмалар, хуснбузарларни кетказишда, чипкон (фурункул, кар-
бункул)лар ва хар хил йирингли яраларни даволашда мома
каймок сутли шираси ва кайнатмасидан фойдаланилади.
Кайнатмасини тайёрлаш учун майда тугралган коки утдан
уч ош кошик микдорида олиб, устига 2 стакан кайнок сув куй-
67
иб, 20 минут хайнатилади. Сузиб олиб, совигандан сунг жаро-
хатларни ювишда, чипхонларга компресс хилишда ишлатилади.
Юздаги дотларни, тошмаларни кетказиш унун юзни тоза-
лаб ювиб, хуритиб, янги сихиб олинган момак,аймок,нинг сут-
ли ширасини суркаб, 20-30 минутдан сунг ювиб ташланади.
Бу муолажа кунда бир махалДан бир неча кун такрорланади.
Чипхонларни даволашда илдизи ва барги аралаш хийма-
ланган момакаймокни компресс хилинади.
НАВРУЗГУЛ (первоцвет весенний) — Primula officinalis
Jacq
— навруздошлар — Primulaceae оиласига мансуб булиб,
буйи 15-20 см.га етадиган куп йиллик ут усимлик. Илдиз по-
яси шохланмасдан к,ийших холда усади. Илдиз узунлиги 6-8
см. булиб, охиш тусли бир неча илдизлар чикдради. Барглари
илдиз бугзидан чиххан, буришган, тухумсимон. Гуллари май-
да, тилла ранг ворсинкасимон, соябонга йигилган. Меваси —
тухумсимон, хунгир рангли, куп уругли кусак.
Наврузгул Россиянинг Оврупо кисмида, Марказий Осиёда
урмон четларида, утлокдарда, бутазорларда ва к,ирларда усади.
Шифобахш к,исми илдизи, барги, гули. Таркибида сапонин,
гликозид, С витамини, каротин, эфир мойи ва бошкалар бор.
Хапк, табобатида наврузгулнинг илдизи, барги ва гулидан
тайёрланган дамлама ва кдйнатмаларидан к,он тухтатувчи, ух-
латувчи ва балгам кучирувчи восита сифатида фойдапанилади.
Илмий тиббиётда наврузгулнинг барги, гули ва илдизидан
тайёрланган дамлама, кайнатма, ундан олинадиган “приму-
лин” , “ примулат” препаратларидан гиповитаминоз (организ-
мда витамин А, С лар етишмасликдан дармонсизланиш, хол-
сизланиш руй берганда), кук йутал, бронхитларда йуталга хар-
ши балгам кучирувчи восита сифатида ишлатилади.
Стоматология амалиётида огиз
ш и л л и к
;
хавати касаллик-
ларида наврузгулнинг дамлама ва хайнатмаларидан огиз чай-
иш учун фойдапанилади.
Кайнатмасини тайёрлаш учун 1 ош хоших майдаланган на
врузгулнинг махсулоти устига 1 стакан хайнаб турган сув хуйиб,
30 минут дамлаб хуйилади. Сунгра совитиб, докадан утказиб,
огиз чайилади ва ванночка хилинади.
НАЪ МАТАК Т У Р Л А Р И (виды ш и п о в н и к а ) — Rosa
species
— наъматак раъногулдошлар — Rosaceae оиласига
мансуб булиб, МДХхудудида 60 дан ортихтури мавжуд. Узбе-
кистонда эса 13 хили усади. Тиббиётда хуйидаги наъматак тур-
лари купрох хулланилади.
68
1. Май наъматаги, долчинсимон наъматак (шиповник ко
ричный)- Rosa cinnamomea L;
2. Итбурун наъматак (шиповник собачий)- Rosa canina L;
3. Тиканли наъматак (шиповник иглистый)-Боза acicularis
Lindi;
4. Даурия наъматаги (шиповник даурский) — Rosa Daurica Pall.
Марказий Осиё ва Узбекистан худудида куп учрайдиган Хил
лари Бегер, Федченко, итбурун
ва К
укон
наъматакларидир.
Наъматак турлари урмонларда, арик буйларида, буталар
орасида, тогларнинг КУРУК тошлок ёнбагирларида усади.
Наъматак турлари асосан буйи 2,5 м.гача борадиган бута
усимлик булиб, тиканли кулранг шохли. Гуллари йирик, ок, ёки
пушти рангда. Мевалари майда думалок ёки тухумсимон, тук,
Кизил, баъзан деярли кизил булади. Шифобахш кисми-мева-
ларидир.
Таркибида С витамини, каротин, В2, К,, Р, витаминлари,
канд, лимон кислота, минерал тузлар, ошловчи моддалар, эфир
мойлари, пектин ва бошкалар бор. Уругларида витамин Е, то
коферол, каротиноидлар мавжуд.
Халк табобатида наъматакдан буриштирувчи, кон тухтатув-
чи, тинчлантирувчи, талвасага карши восита сифатида, вита
мин етишмаслигида, жигар, ут йуллари, ковук касалликлари-
да, томок
ofphfh
,
юрак хасталикпари ва бошка касалликларда
фойдаланилади.
Илмий тиббиётда наъматак ва унинг препаратлари асосан
С витамини манбаи х,исобланиб, нефрит, гепатит, холецис
тит, энтерит, бавосир, меъда яраси, нафас органларининг ял-
лигланиши ва жарохатларини битирувчи восита сифатида иш-
латилади.
Стоматология амалиётида наъматакнинг мева дамламаси,
кайнатмаси, шарбати, уругидан олинган мой (наъматак мойи —
масло шиповника), мевасидан олинган каротолин
ofh
3
шил
-
лик кавати касалликларида, жарохатларни, хар хал битмайди-
ган яра-чакаларни битказишни тезлатувчи модда сифатида иш-
латилади.
Гингивит, пародонтит ва яра-чакаларни даволашда наъма
так мойи ёки каротолинга дока ёки пахта пиликка шимдириб,
20-30 минутдан куйилади.
Кайнатмасини тайёрлаш учун 1 ош кошик мевасига 2 ста
кан сув солиб,
OF3H
ёпик идишда 10 минут кайнатилади. Бир
суткадан кейин мевасини сикиб, сузиб олиб, ярим стакандан
2-3 махал (юкорида ёзилган касалликларни даволашда кушим-
ча сифатида) овкатдан олдин ичилади.
6 9
Илмий табобагда гайёр х,олагда наьматакнинг:
1. Шарбати — Sirupus fructi Rosae vitaminisatus 200-250 мл
дан шиша идишларда сотилади. Капаларга 1 чой к,ошикдан I
кунда 1 марта, болалар учун 1/2 чой кошикдан 1 кунда 1 марта
ичиш тавсия этилади.
2. Наъматак мойи — Oleum Rosae 100 мл.дан шиша идиш
ларда чикдрилади.
3. Каротолин — Carotolinum 100 мл .дан шиша идишларда
чик,арилади.
НУХАТ (горох посевной) — Pisum sativum
L — дуккакдош-
лар — Fabaceae оиласига мансуб булиб, буйи 80 см.гача бо-
радиган бир йиллик усимлик, пояси бакувват, сершох булиб
усади. Барглари ток, патсимон, гуллари о к, ёки пушги. Меваси
дуккак. До ни — думало к, киррали.
Нухат Марказий Осиёнинг барча ерларида экилади. Ши-
фобахш к;исми дони ва ути (пояси, барги, гули) хисобланади.
Таркибида окдил, крахмал, ёг, В гурух. витаминлари, С ви-
тамини, каротин, витамин Е, макро ва микроэлементлар — ка
лий, кальций, кремний, магний, оягингугурт, фосфор, темир
ва бошкдлар бор.
Хал к табоба [ ида нухатдан буйрак —тош касаллигини да-
волашда, йуталга к,арши, бавосилни даволашда ишлатилади.
Илмий тиббиётда нухат ути ва донининг кайнатмасидан буй-
ракда тош йигилганида, кучли сийдик хайдовчи восита сифа-
тида кулланилиши туфисида маълумот бор. Нрсат унини к,из-
дириб, катти к, шишларни, фурункул, карбункулларни сурилти-
ришда фойдапаниш мумкин.
Абу Али ибн Сино ёзишича, нухат ивитилган сут тиш огри-
гига, милклар шишганда ва кулок остидаги шишларга фойда
килади.
Стоматология амалиётида юз-жаг сохасидаги шамоллаш-
дан булган шишларни, фурункул, карбункулларни сурилтириш-
да нухат унидан фойдапанишни тавсия этилади.
ОДДИЙ ЗИРК, КОРА ЗИРК (барбарис обыкновенный) —
Berberis vulgaris
L — зиркдошлар — Berberidaceae оиласига
мансуб булиб, буйи 1,5-3 м.га етадиган тиканли бута. Шохла-
ри саргиш — кулранг, уч булакли тиканлар билан копланган.
Барглари узунчок, тескари тухумсимон, уткир аррасимон кор
рали, навбатма-навбат жойлашган. Гуллари оч сарик рангда,
майда, хушбуй тупгулли. Меваси кизил ёки кора узунчок — эл-
липссимон, жуда нордон, кам сувли хул мева.
7 0
Оддий зирк Молдовия, Украина, Белоруссия, Россиянинг
Овругю кисмида, Марказий Осиёнинг барча жумхуриятларида
урмон-чул, чул худудлари, тоглардаги тошли кояларда, дарё
хавзапарида, КУРУК бутазорларда учрайди. Купинча богларда,
паркларда манзарали дарахт сифатида экилади.
Шифобахш кис ми меваси, барги, илдизи ва пусти хисоб-
ланади. Мевасининг таркибида канд, органик кислоталар, ми
нерал тузлар ва витаминлар, пишмаган меваси, барги, илди
зи ва пустида алкапоидлар: берберин, оксиакантин, леонти-
дин, бербамин ва витамин Е, эфир мойи бор.
Хал к табобатида оддий зирк чанкокди колдирувчи, иштаха-
ни кузгатувчи, тинчлантирувчи, юрак мушакларини бакувват
килувчи, иситма туширувчи, у г хайдовчи, буриштирувчи, ял-
лигланишга к,арши шифобахш доривор сифатида фойдалани-
лади.
Илмий тиббиётда к,ора зиркнинг хар хил препаратлари ме-
васидан тайёрланадиган кайнатма, баргидан олинадиган на
стойка (тиндирма) ва берберин бисульфат таблеткалари су-
рун кали гепатит, шпатохолециегит, уг-тош хасалликларнни да-
волашда, акушер пи к - гинекология амалиёгида бачадондан
кон кетишда кон тухглтуечи .
сифатида ишлатилади.
Стоматология амалиежд д . у м зирк кайнагмасидан буриш-
тирувчи, кон тухтагувчи восна, ■
лфлгида, о к из шиллик кавати
яплитланиши касалликларид.< >i
1
■
чайиш ва ванночка килиш
учун ишлатилади.
Кайнатмани тайёрлаш учун 2 о т к.ошик хора зирк меваси
устига 200 г. кдйнок* сув солиб 20-36 м.му: :у>цна!иЬ дамлаб
куйилади. Совигандан сунг, сузиб оапб ипшажлади- Дорихо
каларда кора зирк тиндирмаси сотилади.
Rp.: T-rae Berberis 25 ml
D.S. 30 томчидан ичиш учун ёки пахта болишчаларига (лиликкл) шим-
дириб, милкларга куйилади.
ОДДИЙ СИГИРКУЙРУК,
(коровяк
о б ы кн о в е н н ы й ) —-
Verbascum
th a p s o id is L — сигиркуйрукдошлар — Scrophula-
riaceae оиласига мансуб булиб, икки йиллик, сертук, ут усим-
лик. Буйи 60-150 см., танаси ва меваси калин тук билан коп-
ланган булиб, гуллари сарик,
1
лингилсимон, меваси кусакча.
Оддий сигиркуйрук Росеиянинг Оврупо кисми жанубида,
Кавказда, Марказий Осиёнинг кумли ерларида, урмон четла-
рида ва ахоли яшайдиган жойларда усади.
Халк табобатида усимликнинг х,амма кисми (барги, гули,
илдизи, пояси) ишлатилади.
71
Таркибида сапонинлар, шиллик моддалар, к;анд, каротин,
С витамини, эфир мойи, кверцетин ва бошка моддалар бор.
У яллигланишга карши, Офиксизлантирувчи, жарохатлар-
ни битирувчи таъсир килади.
Халк табобатида яра ва жаро^атларни тезрок битиришда,
гулларидан тайёрланган дамлама билан упка касалликларини
даволашда ишлатилади.
Абу Али ибн Сино ёзади: сигиркуйрук — бусир япрогининг
кайнатмаси шишларда фойда килади.
Илмий тиббиётда гуллардан тайёрланган дамламасини кук
йутал, бронхиал астма, хднсирашда, буриштирувчи восита си-
фатида, неврозлар, психозлар, меъда-ичак, жигар, талок ка-
салликларида, ангинада томок чайиш учун ишлатиш мумкин.
Гуллари яллигланишга к;арши, ураб олувчи, огрик колдирув-
чи, кон тухтатувчи сифатида кулланилади. Бугга куйиб олин-
ган барглари ва гулларини касал бугимларга ва лат еган жой-
ларга компресс килинади.
Стоматология амалиётидатиш огриганида сигиркуйрукнинг
кайнатмаси билан огиз чайиш ва огиз шиллик кавати касал-
ликларида унинг дамламаси ва кайнатмаси билан огиз чай
иш, огизда олиб туриш (ванночка килиш) тавсия этилади.
Дамламасини тайёрлаш учун 1 чой кошик куритилган сиги
ркуйрук устига 1 стакан кайнаб турган сув солиб, усти берк
идишда ёки термосда 10-15 минут дамлаб куйилади. Сунг до-
кадан утказиб огиз чайилади.
ОДДИЙ ТОБЖАМБУЛ (тимьян обыкновенный) — Thymus
vulgaris L
— ясноткадошлар — Lamiaceae оиласига мансуб бу-
либ, буйи 50 см.га етадиган куп йиллик ярим бута усимлик.
Пояси тик усувчи, пастки кисми ёгочланган, шохлари сертук
ва турт киррали. Барглари майда наштарсимон, бандлари кал-
та, карама-карши жойлашган. Гуллари майда, икки лабли би-
нафша— кизил рангда барг култикдаридан чикади. Меваси —
коса барглари билан бирлашган 4 та ёнгокча.
Тогжамбул Крим, Украина, Молдавия ва Краснодар улка-
ларида усади. Шифобахш кисми ути (усимликнинг ер устки
Кисми) кисобланади.
Таркибида эфир мойи, сапонин (тритерпен)лар, урсол, оле-
анол, хлороген кислоталар, флавоноид ва бошка моддалар бор.
Халк табобатида бу усимликдан бронхит касаплигида бал-
гам кучирувчи, гастрит, энтероколит касалликларида эса огрик-
ларни колдирувчи, ел х,айдовчи, эмизикли аёлларда сутни
купайтирувчи восита сифатида фойдаланишга тавсия этилади.
72
Абу Али ибн Сино ёзади: топкамбул — хаша сугалларни
сурилтиради. Шиллик каватдаги шишларни йукотишда сирка-
га кушиб ишлатилади.
Илмий табобатда антисептик, яллигланишга карши восита
сифатида тери касапликларида, гепатит, холецистит, меъда-
ичак касалликлари, бронхитлар, кукйутап, ларингит, трахеит-
ларни даволашда ишлатилади.
Тогжамбулдан олинадиган препаратлар эфир мойи ва га-
лен препаратлари стоматология амалиётида, стоматитларни
даволашда дезинфекцияловчи дори сифатида ишлатилади.
Эфир мойи тиш офик,ни колдирувчи Гартман суюкдиги тарки-
бига киради.
T
of
жамбулнинг таркибидаги эфир мойидан ти
мол олинади. Тимол стоматология амалиётида ояиз шиллик,
каватини дезинфекция к,илувчи ва огрик, колдирувчи сифати
да ишлатилади.
ОДДИЙ ТОГРАЙХОН (душица обыкновенная) — Origa
num vulgaris L
— ясноткадошлар — Laminaceae оиласига ман-
суб булиб, буйи 30-60 см.га етадиган куп йиллик хушбуй ут
усимлик. Пояси турт к,иррали, юк,ори к,исми шохланган, барги
тухумсимон, к,арама-к,арши жойлашган. Гуллари майда, туп гул-
ли. Меваси тухумсимон шаклда 4 та ёнгокда.
Тограйхон Россиянинг Узок Шаркида, Марказий Осиёнинг
to f h h
нохияларида тепаликлар, киялар, тошлокдар ва бута-
зорларда усади.
Узбекистонда майда гулли тограйхон (душица мелкоцвет
ная) — Origanum tyfthanthum Gosth куп таркапган.
Табобатда усимликнинг ер устки кисми ишлатилади. Тар-
кибида эфир мойи (тимол, карвакол), ошловчи модцалар, ас-
корбин кислота, фенол, карбон кислоталар, флавоноидлар ва
бошкалар бор.
Халктабобатида тограйхон дамламасини й^бал, нафас кпси-
ши ва упка силида йутални енгиллаштирувчи, бапгам кучи-
рувчи восита сифатида хамда меъда-ичак касалликларини да
волашда кулланилади.
Абу Али ибн Сино тограйхон — марв — мармахур тугрисида
шундай ёзади: куругини асал билан кушиб конталаш ва кукар-
ган жойга (гематомаларга), айникса, куз тагиларига суртилади.
Илмий тиббиётда
tof
райхон утидан йутал колдирувчи, спаз-
мларни (санчик) баргараф этишда, тинчлантирувчи, овкатхазм
килиш жараёнини яхшиловчи, антисептик, яллигпанишга кар
ши ва жарохагларни битирувчи сифатида ишлатилади.
Стоматология амалиётида тоирайхон препаратларидан огиз
шиллик кавати касалликларини даволашда, милклар конаган-
7 3
да, жарохатлардан кон кетишни тухтатишда фойдаланилади.
Дамламасини тайёрлаш учун 2 чой кошик майдаланган
t o f
-
райхон устига 1 стакан кдйнаб турган сув солиб, 15-20 минут
дамлаб хуйилади. Сунгра сузиб олиб, ярим стакандан 3-4 ма
хал
o fh
3
чайишга, ванночка килишга ишлатилади.
Rp.: Inf. herbae Origani 200 ml
D.S. 1 ош к,ошикдан 3 махал овкдгдан 15 минут олдин ичилади,
ofh
3
чайишга, ванночка килишга ва жарохатларга куйиш учун ишлатилади.
Ундан ташкари оддий тотрайхон таркибидаги эфир мойи-
дан тимол моддаси олинади. Стоматология амалиётида ти
мол
ofh
3
шиллик каватини дезинфекция к,илиш ва тиш
OFpn-
гини колдиришда ишлатилади.
Тимол тиш
o f p h f h h h
колдирувчи Гартмон суюкдиги тарки-
бига киради.
Rp.: Thymoli 1.25
Spiritus virii 96% — 1 ml
Aetheris sulfurici 2 ml
M.D.S. Гартман суюкдиги аппликацияси анестезия учун ишлатилади.
Тимолдан чухур кариесни даволашда доимий пломба ос-
тига оррихсизлантирувчи, дезинфекцияловчи к,атлам сифати-
да паста тайёрлаб куйилади. Пульпит касаллигида огрихни хол-
дириб, тиш нервини “улдириш”да маргимушга кушиб хуйила-
ди. Тиш каналларини пломба хилишда тимолдан паста
тайёрланади.
ОЛЧА (вишня обыкновенная) — Cerasus vulgaris L
— раъ-
ногулдошлар — Rosaceae оиласига мансуб булиб, буйи 3-7 м.га
борадиган мевали дарахт. Барглари навбатма-навбатжойлаш-
ган, тескари тухумсимон, четлари тишли. Меваси — шарсимон,
пушти, тух хизил рангда, думалох, сувли, нордон — чучук ма
зали.
Олча дарахти Ухраина, Волга буйи, Шимолий Кавказ, Крим,
Марказий Осиё, жумладан Узбекистонда экилади. Бундан та-
шхари Россия, Ирох, Афгонистон, Хитой, Япония, Англия ва
жуда куп мамлакаларда усади.
Шифобахш хисми меваси, шохлари, барги, илдизлари, гул-
бандлари ва елими хисобланади. Таркибида глюкоза, фрукто
за, органик кислотапар (олма, лимон кислотаси), ошловчи мод-
далар, витамин А, С, РР, Р, Е ва В группа витаминлари, мак
ро- микроэламентлар ва бошки модцалар бор. Халх табобатида
олча жуда кенг михёсда хулланилади. Иштахани, овхат хазм
74
килишни яхшиловчи, чанковни колдирувчи, ични юмшатувчи,
бапгам кучирувчи, антисептик,
ofphk
колдирувчи сифатида ва
унинг дамламасини рухий касалликпарда, эпилепсия (тутк,а-
нок,)да кулланилади.
Илмий тиббиётда ва стоматология амапиётида олча гулла-
ридан дамланган чойи, шохларидан тайёрланган кэйнатмаси
ва баргларининг дамламаси огиз шиллик кэвати ва милкпар
яллигланганида (стоматит, гингивит) ва огиз куйганида
ofh
3-
ни чайиш учун ишлатилади. Олча мевасининг эти ва шираси-
ни эса стоматит, гингивит, жарохатларни даволашда огизни
чайиш, ванночка килиш ва олча шарбати ва дамламасини ичиш-
ни тавсия этиш мумкин.
ОШЛОВЧИ СКУМПИЯ (скумпия кожевенная) — Cotinus
coggygria Scop
— пистадошлар — Anacardiaceae оиласига ман-
суб булиб, буйи 2-3 метрга етадиган дарахт. Барги оддий ту-
хумсимон ёки эллипссимон, устки томони туксиз, тук, яшил,
пастки томони тукли, кулранг— яшил рангга буялган. Барги
пояда банди билан кетма-кет жойлашган. Гуллари куримсиз
майда, яшил-окрангли булиб, рувакка жойлашган. Меваси тес-
кари тухумсимон, данакли мева.
Скумпия Кавказ, К,рим ва Украинанинг бошка худудларида
к,урук тошлох, купинча бурли ва охакли гог кояларида, бута-
лар орасида, баъзан урмонларда усади. Россиянинг жанубий
худудларида устирилади.
Шифобахш крсми барги ва пустлоги хисобланади. Тарки-
бида ошловчи моддалар, галлат кислота, флавоноидлар, эфир
мойи ва бошкдлар борлиги учун ошловчи, антисептик, яллиг-
ланишга харши, жарохатларни битирувчи, оярихни холдирув-
чи таъсир курсатади. Тиббиётда скумпия баргининг хайнат-
маси ич кетганида, иситма, безгакда, мал\ам холида куйган
жарохатларни даволашда, йирингли ярапарни ювишда ишла
тилади.
Стоматология амапиётида скумпия препаратларидан сто-
матитлар, гингивитлар, огиз куйганида ва бошха хаР хил жа
рохатларни даволашда ишлатилади.
Дорихоналарда скумпиядан олинадиган препаратлар: та
нин ва Новикова суюкдиги сотилади.
Rp.: Liq. Novicovi 200 ml
D.S. Огизни чайиш, жарохатларни ювиш учун.
Rp.: Sol. Tannini 1 % — 500 ml
D.S. Огизни чайиш ва жарохатларни ювиш учун.
75
OK, КДЛД ИРМ О К, КУКА (мать и мачеха)
Tussilago
farfara L
— астрадошлар — Asteraceae оиласига мансуб булиб,
узун судралиб усувчи, шохланган илдизпояли куп йиДлик ут
усимлик. Эрта бахорда илдиз поядан гул хосил килувчи бир
нечта шохланган поя усиб чикади. Поя лансетсимон уткир учли,
тангачасимон баргчалар билан копланиб, учида гул гуплами
саватчага жойлашган.
Ватани — Украина. Молдавия, Белоруссил, Болтик буйи,
Россиянинг Оврупо к,исми, Кавказ, Сибирь, Марказий Осиё-
нингтоглик ерларида, даре хамда арик, буйларида, урмонлар-
да, жарликларда ва горларда усади.
Шифобахш сифатида барги ишлатилади. Баргининг тарки-
бида аччик, гликозид, сапонин, галат, олма ва вино кислотала-
ри, полисахаридлар, шиллик, ошловчи моддалар, С витами-
ни, эфир мойи ва бошк;а моддалар мавжуд. Гул саватчасида
стеринлар, фарадиол, флавоноидлар, рутин, С вигамини, эфир
мойи, ошловчи модца ва буёк, моддаси бор
Хапк табобатида кадимдан
шифобахш усимлик
сифатида,
йутални колдирувчи, балкам кучируичи лнли> ланишга царши,
дезинфекция килунчи, имип-хши ь \ / а ! унчи меьда-ичак ка-
салликларида. нафас п и и т мншчч.чпгайда, нафас кисганида
ишлагинади
Лбу
A n n
ц(>ii
С п и н
и Iа,ч.и" тука — суьала барглари йирингли
1
ин!
11
м.
1
|нн
1111
грипищигл(“ пишишига” ) имкон беради. Янги пай-
/(<) I
>уп.
к ■
мап шишларни сурилтиради.
Иммий
1
иббиётда баргининг кайнагмасидан балгам кучи-
|)унчи сифатида ишлатилади, Сгоматологияда огиз бушлиги
шиллик кавати касалликларида (стоматит лар, гингивит, паро-
донтитлар), унинг дамламаси, кайнатмаси ишлатилади. Янги
барги ва гулининг майдалангани ёки шираси бу касалликлар-
да жуда яхши шифо булади.
ПАХМОК КАРИКИЗ (лопух (репей)
войлочны й,
лопух
большой) — A rctium tom entosum M ill
— астрадош лар —
Asteraceae оиласига мансуб булиб, буйи 60-100 см.гача бора-
диган икки йиллик ут усимлик. Барглари катта тухумсимон,
тукли, тишсимон киррали булиб, пояси тик усади, юкори кис-’
ми шохланган. Гуллари бинафша ранг — кирмизи тусда, шар-
симон саватчага йигилган, илмоксимон, уткир
т
ирнокдар би
лан копланган. Меваси — тескари тухумсимон, учмали писта.
Пахмок карикиз Россиянинг Оврупо кисмида, Кавказ, Fap-
бий Сибирь ва Марказий Осиёнинг богларида, уйлар атрофи-
7 6
да, утлокдарда, нам ерларда, дарё екдпарида, жарларда ва
полизларда усади.
Шифобахш кисми барги ва илдизи хисобланади. Таркиби:
илдизида инулин, протеин, гликозид, аччик ва ошловчи мод-
далар, эфир мойи, канд, кумарин; баргида рутин, органик кис-
лоталар (вино, олма, лимон ва оксалат кислоталар) бор.
Хапк табобатида к,арик,из илдизи ва барги сийдик хайдов-
чи, сутни купайтирувчи (эмизикли аёлларда), крнни “тозалов-
чи”, яллигланишга к,арши гаъсир курсатувчи восита сифати-
да, меъда яраси, сурункапи гастрит, кон кетганида, буйрак-
тош касалликларида, ревматизм, подагра, йирингли яралар
ва усмаларни даволашда ишлатилади.
Илмий тиббиётда к,арик,из илдизидан тайёрланган препа-
ратлар ут-сийдик хдйдовчи, илдиз мойи эса соч тукилишига
Карши дори сифатида ишлатилади.
Стоматология амалиётида карик,из илдизи ва баргининг дам-
лама ва кдйнатмасини
ofh
3
шиллик
, кавати
касалликларида, ял
лигланишга к,арши
восита
сифатида ишлатилиши мумкин.
Дамламасини тайёрлаш учун майдаланган карикиз барг-
лари ёки илдизидан 1 ош кошикда олиб, устига 1 стакан кай-
наб турган сув солиб, упти берк идишда ярим соат дамлаб
куйилади. Сунгра сузиб, кунда 4-5 махал огиз чайилади ва
ванночка хилинади, ёки куритиб майдаланган карикиз барги-
дан усти берк идиш га I ош кошикда ва устига 2 стакан кайнаб
турган сув солиб, 2-3 соат дамлаб куйилади, сунгра сузиб олиб
ишлатилади.
ПЕТРУШКА, ОДДИЙ ПЕТРУШКА (петрушка обыкновен
ная)
— P etrosellinum
crispum (Mill) Nym
— селдердошлар —
Apiaceae оиласига мансуб булиб, буйи 30-100 см. буладиган
бир ёки икки йиллик ут усимлик. Илдизи дуксимон, баъзан
йугонлашган. Пояси тик усади, юкори кисми шохланган. Бар-
глари патсимон киркилган, пояси билан шохларида кетма-кет
жойлаи.
1
ган. Гуплари саргиш-я
1
иил тусда, майда мураккаб со-
ябонга жойлашган. Меваси —• кушалок листа. Петрушка Мар-
казий Осиёнинг хамма жойларида ош куки сифатида экилади.
Шифобахш кисми меваси ва илдизи, камрок барглари
Хисобланади. Таркиби: мевасида эфир мойи, ёглар, флавоно-
идлар; баргларида эфир мойи, флавоноидлар, С витамини;
илдизида хам ф/гавс)ноидлар бор.
Абу Али ибн Пино петрушка — караф снинг еввойисини’
сугаллар ва сонукдан буладиган ёрилишларига ишлатилади, —
деб ёзади.
77
Халх габобатида петрушка сийдик хайдовчи восита сифа-
тида буйрак, буйрактош касалликларида ишлатилади. Богда
усадиган тури огизнинг хидини яхшилайди.
Илмий тиббиётда петрушка мевапари тиндирма (тинктура)
куринишида ёки йигма доривор таркибида буйрак ва юрак ка~
салликларидаги шишларни кетказишда кучли сийдик хайдов
чи восита гарикасида ишлатилади. Ундан гашкари цистит,
овкат хазмининг бузилиши (гипоацид ia c iригларда) ва бача-
дондан хон кетишда ишлатилади.
Стоматология амалиё
1
ида ие
1
рушканинг янги олинган суви
пахта пиликларга шимдириб,
1
ингивит касаллигини даволаш-
да, юз-жат сох,асида
1
и сугаллар, сепкил ва дотларни кетка-
зишда ишпа
1
илиши мумкин.
ПИЁЗ, ОШПИЁЗ (лук репчатый) — Allium сера L
— лола-
дошлар — Liliaceae оиласига мансуб булиб, буйи 1 м.гача ета-
диган пиёзбошчапи куп йиллик ут усимлик. Пояси йугон, ичи
товак, барги узун, учдор. Гуллари оддий соябонга тупланган.
Меваси кусакча булиб, уруги кора рангли, уч хиррали, бу-
ришган.
Пиёзнинг ватани жанубийларбий Осиё булиб, у хамма ерда
куп микдорда ус.шрилади. Шифобахш кисми пиёзбоши хисоб-
ланади. Таркибида сув, канд, эфир мойи, фитонцидпар, азот
моддалари, кальций, фосфор тузлари, лимон, олма кислота-
си, А, В, В2, С, РР витаминлари, фитин, йод, органик кислота-
лар ва бошкдлар бор.
Халк табобатида пиёз хадимдан хозирги кунгача кенг иш
латилади. У терлатадиган, сийдик хайдайдиган восита сифа-
тида, янги олинган пиёз суви (шираси) грипп, ангина, ичбу-
руг, сурункали колит, бронхиал астмани даволашда, юздаги
сепкил, хуснбузарларни йухотиш учун ишлатилади.
Абу Али ибн Сино пиёз тугрисида шундай ёзади: ошпиёз —
расол уруги догни кетказади. Уругини туз билан хушиб ишла-
тилса сугалларни купоради.
Илмий тиббиётда пиёздан атеросклероз, гипертония, ги-
повитаминозлар, айнихса С витамини етишмаганда, юхори на-
фас йуллари шамоллашида, меъда-ичак йули ишининг бузи-
лишида, сийдик хайдовчи восита сифатида фойдаланилади.
Грипп эпидемияси вактида касалликнинг олдини олиш мах-
садида ишлатилади.
Янги хирилган пиёзбошдан ажралган фитонцид моддалар
бугма (дифтерия) ва сил (туберкулёз) микробларини беш ми-
нутда улдиради. Пиёзни майдалаб, бутка холида докага ураб,
78
жарохатларга хуйилса, ок,аётган йирингни тухтатиб, тозалаб,
тезрок, битиради.
Стоматология амалиётида пиёзнинг бош пиёз ёки кук пи-
ёздан тайёрланган 2:10 нисбатдаги спиртли настойкаси (тин-
дирмаси) — Аллилчеп — Allilcepum ва 1:1 нисбатда тайёрлан
ган глицеринли экстракти — Аллилглицер — Allilglycerum сто
матит, гингивит, пародонтитларда ва бошкд жарохатларни
даволашда, яллигланишга карши, бактериоцид ва тукималар
битишини тезлаштирувчи восита сифатида ишлатилади.
Rp.: Allilglyceri 100 ml
D.S. 0FH3 шиллик, кдваги касалланганда суркаш учун.
Rp.: Allilcepi 50 ml
D.S.
ofms
шиллик,хавати касалланганда суркаш учун.
Пиёзбошини хурда (ёки духофкада) пишириб, фурункул,
карбункул (чипконларга), яллигланувчи инфильтратларга куйиб
богланса, тез пиширади.
ЛИСТА (фисташка настоящая) — Pistacia vera L
— пис-
тадошлар — Anacardiaceae оиласига мансуб булиб, буйи 5-7,
баъзан 10 м.га етадиган дарахт ёки бута. Барглари навбатма-
навбат жойлашган, юмалох-тухумсимон, гекис хиррали, оч
яшил рангли. Баргларида узига хос усимталар — бузгунчалар
(галлалар) хосил булади. Гуллари майда, куримсиз, гул хурго-
ни оддий. Меваси — тухумсимон, i ух кизил рангли, КУРУК да-
накли.
Листа Марказий Осиёнинг тонш |умлнллрида! и
io iiu io x
жойларда, урмон хияликларида, тог у|нклари на адирнарда
катта-катта пистазорлар хосил хилиб усади. К,[>им, Кавказ ва
Марказий Осиёнинг тогли туманларида у с i припади.
Шифобахш хисми меваси, барги, бузгунчаси ва смоласи.
Бузгунча таркибида ошловчи моддалар, С витамини, о р т н и к
кислоталар ва уругида 6
f
бор.
Халк табобатида пистадан меъда-ичак касалликлари (эн
терит, колит ва ич кетар)ни даволашда, жигар касалликлари,
Хар хил хон кетишлар ва хувватсизликда фойдаланилади.
Листа баргининг бузгунчасидан танин моддаси олинади.
Танин буриштирувчи, антисептик ва яллигланишга харши таъ-
сирга эга.
Илмий тиббиётда ва стоматология амалиётида 1-2% ли та
нин эритмаси OFH3 бушлиги шиллих хавати касалликларида,
бурун, томох яллигланишида чайиш учун ишлатилади. Танин-
нинг 5-10% ли эритмаси, ёки глицерин ва йодли аралашмаси
7 9
0
FH
3
шиллих хаватларига суртиш учун яра ва жарохатларни
даволашда ишлатилади.
Писта баргидан кдйнатма тайёрлаш учун майдаланган ли
ста баргидан 10 г. микдорда олиб, устига бир стакан (200 мл.)
кайнок сув солиб, 15 минут кдйнатилади, совитиб докадан угка-
зиб, отиз чайишда, ванночка хилишда ишлатилади.
Писга макизини чайналса, тишларни мусллхкамлайди ва
огизни хушбуй килади.
РОВОЧ, ТАНГУТ РОВОЧИ (ревень тангутский) — Rheum
palm atum L. V ar. ta n g u tic u m M axim
— торондош лар —
Polygonaceae onnacni а млнеуб булиб, буйи 1,5-2 м.гача ета-
диган кум
и и п л и к
yi усимлик. Пояси тик усувчи, йугон, бугин-
ли на кам шохни. Илдизпояси калта, йугон 4-6 см. Ундан пас
ма караб йугон, серсув илдизлар тархалади. Бахорда сершира
илдизолди барглар усиб чикади. Баргларининг диаметри
75 см., кенг, тухумсимон, туклар билан комланган. Ровочнинг
20 дан ортик, турлари бор булиб, гиббиемда тангут ровочи иш
латилади.
Тангут ровочиниш
на т м и
l- а р б и й
Хитой ва Тибет тогла-
ридаги
у р м о м п а р д и р М а р к а з и й
Осиёдаги тогларда хам уса
ди. Ровоч ши
а р и п о т н и к а
богларидахам устирилар эди. Хозир
бу
v< и м н и к п и а т а ц и я л а р д а
экилади. Шифобахш хисми ил-
д и н ю н е й на
имдизи хисобланади. Таркибида антрагликозид-
пар, la n o i
ликозидлар, органик ва хризофан кислоталар, ви-
т м и н л а р ,
канд, крахмал, смола, пектин ва бошка моддапар
бор.
Халк, табобатида ровоч илдизи ва мевасидан тайёрланган
кайнатма билан меъда-ичак, юрак касапликларини даволаш
да, ичдан хон кетишини тухтатишда ишлатилади. Пояси, барг
банди
и ч п а х а в а
кунгил очадиган махсулот сифатида истеъ-
мол хилинади.
Абу Али ибн Сино ёзади: ровоч — риванд буриштирувчи ху-
сусиятга эга. Сирка билан хушиб суркапса, сепкил ва терида-
ги догларга фонда килади. Сирка хушиб тайёрланган малхам
темираткига фойда хилиши мумкин.
Илмий тиббиётда ровоч препаратлари буриштирувчи ва сур-
ги таъсир курсатади. Ровочнинг гален препаратлари ут ажра-
лишини кучайтириб, яллигланишга харши таъсир курсатади.
Стоматология амалиётида ровоч илдизидан тайёрланган
хайнатма стоматитлар, гингивитлар, пародонтит касалликла-
рида, милклар хонаганида буриштирувчи, бактериоцид ва хон
тухтатувчи сифатида ишлатилади.
80
Ровоч илдизпоясини чайналса ёки ширасини пахта пилик-
ларга шимдириб милкларга куйилса, милкларни мустахкам-
лайди, кон окишини тухтатади.
Кайнатмасини тайёрлаш учун 20 г. майда к;илиб ттдралган
янги ровоч илдизлари устига 200 мл кайнок сув к,уйиб, 15-20
минут кдйнатилади. Совигунча дамлаб куйилади, сунгра су-
зиб олинади. 1-2 ош кошикдан 3-4 махал ичилади. Огиз чай-
иш ва ванночка килиш учун хам ишлатилади.
Дорихоналарда ровоч препаратлари таблетка, порошок ва
курук экстракт холида сотилади.
САРИМСОК, ПИЁЗ (чеснок посевной) — Allium sativum L —
лолагулдошлар — Liliaceae оиласига мансуб булган, куп йил-
лик усимлик.
Ватани жанубий Осиё булиб, саримсок пиёз барча улка-
ларда куплаб устирилади. Пиёзбошиси куп булакли, тухумси-
мон ёки ясси-шарсимон, ок, ёки к;изгиш-бинафша рангли пуст
билан копланган. Пояси тик усувчи, цилиндрсимон, барглари
чизик,симон, уткир учли. Гуллари майда, оч-яшил рангда со-
ябонга тупланган. Меваси куп уругли кусак. Шифобахш кисми
пиёзбошисидир.
Таркибида аллиин бирикмаси, эфир мойи, С, Д витамини,
фитонцидлар, фитостеринлар, ёг, оз микдорда йод, калий,
кальций, натрий, магний ва бошкд моддапар булади.
Халк; табобатида саримсок, пиёз кадимдан жуда куп касап-
ликларда: безгак, вабо, улат эпидемиясида профилактика мак,-
садида, дизентерия, корин тифи, тери касалликларида, по
дагра ва бошкдларда кенг фойдаланилган.
Абу Али ибн Сино саримсок— сум Х^кида шундай ёзади:
таъсири юмшатувчи, сурилтирувчи ва чипконларни ёради. Кдй-
натмаси ёки ковурилгани тиш огригини босади. Кайнатмаси
билан 0FH3 чайиш, айникса бухур билан аралашмаси хам тиш
огригида фойда килади. Агар унинг кулини асал билан кушиб
суртилса, юздаги
aofhh
ва куз остидаги конталлаш (гемато-
ма)ни кетказиил а фойда килади.
Илмий тиббиёш а саримсок настойкаси атеросклероз, ги
пертония, упка сили, колит, йирингли яраларни даволашда,
гинекология амалиё
1
ида, гижжаларни (острицапарни) туши-
рувчи восита си ф а тд а фойдаланилади.
Саримсок пиёз бак
1
ериоцид хоссасига эга, кайнатмаси иш-
таха очувчи, овкаг хазмини яхшиловчи, сийдик хайдовчи, ан
тисептик таъсирга э и .
6 -
з
I
Стоматология амалиётида тиш огригайда ишлатилиши
мумкин.
Баьзи манбаларга Караганда “ тиш кучли огриганда тиш ка~
вагини овк,ат колдикдаридан тозалаб, чеснокни майдалаб эзиб
бутк,а х,олига келтириб, бир оз туз кушиб тиш кавагига куйиб
пахта билан беркитилса бироз вак,т утганидан суж Офик, па-
саяди” .
Тозалаб к,урга кумиб ёки духофкада миширилган саримсок,
пиёзни юз-жаг сох,аси терисидши чипк,он (фурункул ёки карбун-
кулларни) Офигини крлдириш ёки счилишини (“пишишини”) тез-
латиш учун ёки суришириш учуй унга куйиб богланади.
СЕДАНА (чернушка посевная) — Nigella sativa L
айик-
ншондошлар — Ranunculaceae оиласига мансуб булиб, буйи
40 см./а борадиган бир йиллик усимлик. Поллари гугри уса
ди, барглари патсимон к,иркил
1
ан. Гуллари анча йирик, оч
мовий рангда. Меваси понасимон шлклда
1
и к,оп-к,ора киррали
ypyF.
Седана Россиянин!
О н р у и о к д о м и н и н г
жанубида, Марка-
зий Осиёниш (lai.m жшшарида ёввойи холда усади ва эки-
лади,
111иф(й)ахш кисми ypyF и хисобланади. Таркибида ёглар,
хушРуй х,идли эфир мойи, С витамини, флавоноидлар, глико-
аидлар, минерал моддалар ва бошка бирикмалар бор.
Хал к табобатида седана уругларидан тайёрланган дамла-
мани тиш огригида, меьда, юрак отрикдарида, сийдик, гижжа
хайдовчи, шамоллаш, томок
OFpnFnra,
эмизикли аёлларнинг
сутини купайтирадиган восита сифатида, бавосир касаллиги-
ни даволашда ишлатилади.
Абу Али ибн Сино ёзишича, седана — шунизий кечкурун сир-
кага ивитиб, эрталаб уни янчиб бурунга куйилса ёки хидлан-
са, талвир суяги шамоллаганда тикднларни очади. Юз нерви
фалажида фойда килади. Сиркага хушилган кайнатмаси би
лан
o f h
3
чайилса, тиш
o f p h f h h h
босади. Седана осилиб ту-
рувчи сугалларни, хол ва пес дотларини даволашда ёрдам
беради.
Илмий тиббиётда седана утидан тайёрлнган дамламанинг
юрак ишини яхшилаши ва сийдик-тош касаплигида фойда бе-
риши аникданган.
Стоматологияда седана дамламасининг тиш отриганида
фойда бериши тутрисида маълумотлар бор.
Дамламани тайёрлаш учун 1 чой кдшик, седана устига 1 ста
кан кайнаб турган сув солиб, 1 соат давомида дамлаб куйила-
82
ди, сунгра докадан утказиб огиз чайилади, ванночка хилина-
ди. Юздаги сугал ва догларни кетказиш учун майда янчилган
седана урурини 1:10 нисбатда вазелин ёки мол ёиида аралаш-
тириб, малхдм хилиб суркалади.
ТИЗМАГУЛ (вербена лакарственная) — Verbena officina
lis L
— тизмагулдошлар — Verbenaceae оиласига мансуб булиб,
буйи 30-70 см.га етадиган куп йиллик ут усимлих. Пояси тик
усувчи, шохланган. Барглари тухумсимон ёки чизик; наштар-
симон, четлари патсимон хирхилган, бандсиз, к.арама-к.арши
урнашган.
Гуллари — майда, ок,иш, беш булакли. Меваси 4 та ёнгохха
ажраладиган ХУРУК мева.
Тизмагул Марказий Осиёнинг барча жумхуриятларида,
to f
этаклари, тогларда, соя-салхин жойларда, арик, буйларида, йул
ёк;аларида, богларда ва экинзорларда бетона ут сифатида уса
ди. Шифобахш кисми ути (ер устки ^исми) хисобланади.
Таркибида гликозидлар, сапонинлар, алкалоидлар, камфора
х;идли эфир мойи ва бошк,а моддалар бор.
Халк, табобатида тизмагул бош
o f p h f h
,
камкувватлик, жи-
гар касалликлари, чипкрн, фурункулёзларни даволашда к,улла-
нилади.
Илмий тиббиётда лат еган жойларни даволаш, жарохат-
ларни ювиш ва даволашда ишлатилади.
Стоматология амалиётида юз-жаг сохасидаги фурункул,
карбункул, яра ва жарохатларни ювиб даволашда тавсия эти-
лади.
Фурункул, карбункулни ва лат еган жойларни даволаш учун
тизмагул баргларини сувда
кдйнатиб
олиниб, иссик, холда
куйиб богланади ёки майда хилиб янчилган баргларини тухум
охи ва арпа уни хушиб, малхам хилиб хуйилади.
ТЕМИРТИКАН (якорцы стелющиеся) — Tribulis terrest-
ris L —
-туятовондошлар — Zygophyllaceae оиласига мансуб
булиб, ётиб усувчи, бир йиллих ут усимлик булиб, узунлиги
10-100 см, баьзан 300 см.га етади. Барглари жуфт патсимон
хирхилган, харама-харши жойлашган. Гуллари майда сарих
рангли, беш булакли, якка-якка барг хултигида жойлашган.
Меваси— учбурчак, 2-4 тиканли хаттих ёнгохча.
Темиртикан Марказий Осиё, Кавказ, Козогистон, Россия-
нинг жанубида даимларда, ярим чул тепаликларда, сойлар-
да, дарёларнинг баланд хиргокдарида, темир йул ёхаларида
усади.
83
Шифобахш кисми ути хисобланади. Таркибида сапонин, ал
калоид, С витамини, буёк, ошловчи на оошка моддалар бор.
Халк табобатида атеросклерозни даволашда, буйрак ва
ковук тошларни майдалашда, гипоацид гастрит (меьда шира-
си камайганда) ларни даволашда ишлатилади.
Абу Али ибн Сило (емиртикан— хасак тиш милкларининг
Хидлашан
яраларша яхшидир — деб ёзган.
Илмий тиббиётда темиртикан утидан олинадиган гриОус-
понин препарати атеросклероз, юракнинг ишемия касаллш и
ва гипертонияни даволашда ишлатилади
Стоматология амалиётида и;мир
1
ик,
1
м у
1
идан олинган ши-
расини асал билам к.ушио, ярами некрозпи хидланган стома
тит ва г и т ИМИМ
1
. ipnii д,
111
ШМШД
.1
ПШ/
1
Л
1 1
)ш мумкин. Бунине учун
ими
м и к д п р д а
iiinp.H.miii ас.'лл билан аралаштириб, дока ёки
и.
1
X
1,1
пишиai.tpi а оуркаО, милкларга куйилади, огиз артилади.
ТОК, УЗУМ (виноград культурный)
- V itis winifera
L —
узумдошлар — Vitaceae оиласига мансуб булиб, буйи 30 -40 м.га
етадиган жингапаклари ёрдамида дарахтларга осилив усув-
чи, куп йиллик усимлик. Ток зам! инин! пусглоги жигарранг
тусда, новдалари бутим бугим булиб усади. Барг лари уч ёки
беш булакли, бандли. Гуллари майда, куримсиз гупгул хосил
Килади. Мевасинин! тузилиши раигли, мазаси турлича булган
сершира хул мева.
Ток Марказий Осиёнинг хамма жумхуриятларида, жанубий
Козотистон, Болгария, Венгрия, Украина ва Кавказ улкалари-
да кенг микёсда устирипади. Шифобахш кисми мевалари, бар-
глари. Таркибида канд, сахароза, органик кислогалар, В ва С
витамини, флавоноидлар, ошловчи моддалар, баргларида
Канд, С витамини, каротин, олма кислогаси, ошловчи модда
лар, кверцетин, холин
ва
бошка моддалар бор
Халк табобатида узум буйрак, ковук, жигар, юрак, меъда-
ичак касалликларини даволашда, кон тухтатишда, томок огри-
шида ва бошка касалликларни даволашда ишлатилади.
Манбапарга Караганда илмий тиббиётда узум кувватсиз-
ликда, камконликда, модда апмашинуви бузилганда, сурунка-
ли бронхит, сил касаллигида ишлатилади. Узум барглари ан
тисептик, шамоллашга карши, кон тухтатувчи ва жарохатлар-
ни битирувчи таъсир килгани учун унинг дамламасидан
ангинада томокни чайиш учун, жарохатларни ювиш ва кон тухта
тувчи восита сифатида ишлатилади.
Стоматология амалиётида узум баргининг кайнатмаси, узум
гурасининг сувидан стоматит, гингивитларни даволашда, жа
рохатларни ювишда ишлатилиши хакида маълумотлар бор.
8 4
Кузда ток кесилганда, ундан окдциган сувдан (яъни ток-
н и н г
“ куз
ё ш и " )
юздаги сугалларни ва конгалашни (гематома-
ни) кетказишда фойдаланилади.
ТОЛ ТУРЛАРИ (виды ивы)
—
Salix species
— толдошлар —
Salicaceae оиласига мансуб усимликлар туркумига киради.
Унинг 300 дан ортик тури маълум. Шулардан 22 та хили Мар-
казий Осиёда усади. Толнинг новдалари майин, эгилувчан, бар-
глари лансетсимон, учли. Тол турли вактда, баъзилари барги
ёзилгунча, бошкаггари барги ёзилиб булгандан сунг
ё к и
барг
ёзилиши билан бир вактда гуллайди. Меваси кусакча.
Толлар водийларда, даре, куллар атрофида, урмон ёкала-
рида, аралаш урмонларда усади. Узбекистоннинг хамма ви-
лоятларида манзарали дарахт сифатида экилади.
Шифобахш кисми пустлоги ва барги хисобланади. Тарки-
бида ошловчи моддалар, салицин гликозиди, С витамини ва
флавоноидлар бор.
Халк, табобатида гол пустлогининг шираои, дамламаси ва
кайнатмасидан безгакка карши, иситма туширувчи, терлатув-
чи, гижжага карши, буриштирувчи, кон тухгатувчи, антисеп
тик, жарокатларии бигирувчи ва тинчлангирувчи восита си
фатида фойдаланиб келинган. Масапан, Марказий Осиёда тол
баргларини офтоб урганда ишлатишган (беморнинг офтоб ур-
ган ерларига баргларни ёпиб даволашган).
Немис халк табобатида тол барги ва ширасидан (пустлоги-
ни) ревматизм, подагра, юздаги нерв огрикдарига карши (не
врит, невралгия) ишлатилган. Жарокатлардан кон кетганида
пустлогининг (куригиб майдаланган кукунини) порошогини се-
пиб кон тухтатишда ишлатилган.
Абу Али ибн Сино ёзади: тол — гарабни гули ва баргидан
сикиб олинган суви ачиштирмасдан, куритувчи воситалар като-
рига киради. Тол кулини сирка билан кушиб суртилса, сугал
ларни кучиради ва учукпарни кетказади. Тол пустлоги ва бар-
гини куригиб, майдалаб кесилган, тилинган ва янги жарохат-
ларга сепилса фонда килади.
Огрикдарни колдириш учун тол пусглок кукунидан 1 г.дан
кунда 3 махал ичиш гавсия этилади, жарохатлардан кон оккан-
да, кон тухтатиш учун сепилади. Чукур яраларни даволашда
толнинг пустлок шираси ва баржни куритиб богланади.
Тол ггустлогидан шобиёгдз ишлатиладиган салицин оли- •
нади.
Стоматолог ия амалигмида гол пустлоги кайнатмасидан огиз
шиллик кавати касалпикпари (сюматитлар, гингивитлар) ни
новдалар чикдради. Меваси— хора рангли думалок, урухлари
буладиган к,узок,.
Турп Узбекистоннинг деярли х,амма ерларида экилади. Ши-
фобахш к,исми илдиз мевалари. Таркибида у п
1
евод, глихозид-
лар, азотли эхстратив модцапар, ёглар, фиюнцидлар, С, В ва
А витамини, минерал тузлар,
oninHiyiypr,
хлор, йод, лизоцим
ва рафанал кристалл моддаси бор.
Халк, габоба
1
ида iypn меьда ширасини оширувчи, ишгах,ани
хузипунчи, меьда-ичак фаолиятини фаоллаштирувчи, буйрак-
даш к,ум на юшларни эритиб, отрихни пасай!ирувчи ва анти-
сешик, сийдик ва ут хайдовчи восига сифашда ишлашлади.
Шунингдек бронхитлар, кукйу!ал,
умк а
мили, к,он гуфлаш
ва к,андли диабет да буюриллди.
Абу Али ибн Сини Iy p iI
(|>уджл
|укрисида шундай ёзади:
турпни маглак (yin)
ун и ил
асал билан кушиб малхам сифати-
да
к у б и н к а , ку
I in I
и д .
н
и
к,ошалаш (гематома), урути эса жа-
I м ж а I
( 11
к и
1
ма) мл
1
ижасида кукарган хонталашларни, сепкил
ил I и it I I
k
, t
дшларни кетказишда фойда
кушади.
Илмии тб б иётд а ут-тош касаллигининг олдини олишда,
lo iia iH i, жигар циррози, холецистит касалликларида истеъ-
мол хилиш тавсия этилади.
Стоматология амалиётида турп сувини ва майда хирхилган
этини юз-жаг сохасидаги йирингли жарохатларни даволаш учун
ишлатилади. Уч тармокди нервнинг неврит ва невралгиясидатурп
сувини сурхалса ва компресс хилинса фойда хилиши мумкин.
ХАНТАЛ, САРЕПТ ХАНТАЛИ (горчица, горчица сарепт-
ская)
—
Brassica juncea L
— харамдошлар — Brassicaceae
оиласига мансуб булиб, бир йиллих, буйи 40-50 см.та етади-
ган ут усимлик. Пояси тих усувчи, шохланган, тухсиз, пояси ва
шохларидаги барглари хетма-хет жойлашган. Гуллари сарих,
пояси билан шохлари учидаги шингилга тупланган. Меваси
цилиндрсимон, устхи томони тадир-будир, хуп урутли, пиш-
ганда очиладиган хузох-
Хантапнинг айрим турлари Волга буйи туманларида, ши-
молий Кавхаз, Белоруссияда устирилади. Сарепт хантапи Мар-
хазий Осиёнинг айрим районларида, Киргизистонда устири
лади ва улар бегона ут сифатида эхинзорларда, йул ёхалари-
да ва ахоли яшайдиган ерларда усади.
Шифобахш хисми уруги хисобланади. Тархибида 6
f
,
си
-
негрин глихозиди, мирозин ферменти, охсил модцалар ва бо-
шхалар бор.
Халх табобатида хантал уруги иштаха очувчи восита сифа-
тида, хантал барглари эса одам захарланганида ишлатилади.
88
Меъда-ичак касапликлари, меъда раки, нафас органлари ка-
салликларида хантал баргларидан тайёрланган кдйнатма ва
дамламалар буюрилади.
Абу Али ибн Сино хантал — хардап тутрисида шундай ёза-
ди: таъсири шилликди сугуриб (суриб) олувчи, тозаловчи,
сурилтирувчи (рутубатлардан тозалайди). Юздаги крнталаш,
кукарган (гематома) ларни кегказади. Унинг сувини тиш огри-
гида томизилади.
Илмий тиббиётда хантал кукунидан к,он айланиш, нафас
олишни яхшиловчи, балкам кучирувчи ва терлатувчи шифо-
бахш ванна сифатида фойдаланилади.
Хантал меъда шираси ишини кучайтириб, иштах,ани очади,
яллигланишга к,арши антисептик таъсир курсатади.
Ички органлар (упка, бронхлар) турли касапликларида хан-
талдан тайёрланадиган горчичниклар ва хантал эфир мойи-
нинг спиртли эритмаси куп ишлатилади. Бу препаратлар куйил-
ган жойга рефлектор йул билан таъсир хилиб, касал орган-
ларнинг к,он билан таъминланишини ва нерв тизим ининг
трофик функциясини яхшилайди, огрикни камайтиради. Хан-
тэл спирти радикулит, ревм атзм , неврит, невралгия, миозит
ва шамоллаш касапликларида к,улланилади.
Стоматология амалиёгида ханi ал микробларга карши,
огрик.ни к,олдирувчи таъсир курса!(ани учун, inm огригида, уч
тармокди нервнинг неврит ва невралгия касапликларида, чак-
ка-пастки жаг бугими шамоллаш (артриОни д.аволашда пав-
сия этилади.
Тиш огриганда, тиш кавагидан овк,ат флдигларини олиб laui-
лаб, хантал суви томизилади ёки пахтага шимдириб куйила/;и.
Компресс килиш учун 1 чой ^ошик; хантал кукуни 1 С
1
акан
илик, сувга крриштирилади ва унга дока ><уллаб, касал жоша
5-10 минут к,уйиб куйилади.
Хантал к,огозлари ва 2%ли хантал эфир мойининг спиртли
эритмаси дорихонапарда сотилади.
ХИНА (хна)
—
Lawsonia inerm is L
— л итрум д ош л а р—
Lythraceae оиласига мансуб булиб, буйи 2,5 м.гача борадиган
куп йиллик усимлик. Пояси 4 кобиргали, кучли шохланган.
Барглари бироз учли, (ухумсимон, четлари текис, ялтирок,
булиб, пояда бандсиз кдрама-карши жойлашган. Гулларнинг
диаметри 1 см атрофида булиб, гултупни ташкил килади. Ме-
васи — 4 хонали чанок,.
Хинанинг бир йиллик i ури хам бор.
Хинанинг ватани Мад;л аска|) ороли, Африканинг шарк,ий
сохиллари ва Австралияниш шимолий районларидир. Хозир-
нч
ги вактда хина Хиндистон, Эрон аа Озарбайжонда маданий
Холда етиштирилади.
Хинанинг асосан баргидан фойдаланилади. Таркибида лав-
зон буёк моддаси бор.
Халк табобатида ундан кабзиятга карши, у г йулини тоза-
ловчи омил сифатида фойдаланилади.
Абу Али ибн Сино ёзади: хина - хинна кайнагмаси шиллик
каватда буладитн тишлар|
а
фонда килади.
0
fh
3
чакалани-
шида на я()аларда фонда килади. Илдизи билан узум сирка-
о.ини аралаипириб юзга суртилса, теридаги not на оепкил-
лардан холос булишга ёрдам беради.
Илмий тиббиётда хинанинг баргидан ооч |укил
1
анда, экзе
ма ва тери касалликларида фойдаланилади. Гули эса асаб
бузилганида ишлатилади. Topi шиши к.н.алликларида куйила-
диган малхамлар lapKHiuna тр а д и .
С т о м а т и т ич
а м а л и с ш д а
хинанинг дамламасидан стома-
1
И
1
ларни
д а л а л а ш . л . а
(ш ит яраларида, чакаланишда) фойда
♦ К *| ГИ11К-1 М у М ) « 111 I
Д а м л а м а н и
миерплш учун 2 чой к о ти к куритилган хина-
.......... . и y c in ia 1 стакан кайнаб турган сув солиб, 1 соат
д. лк(мида дамлаб куйилади, сунгра докадан угказиб, огиз чайи-
лади.
ЧАКАНДА, ЖУМРУТСИМОН ЧАКАНДА (облепиха, обле
пиха крушиновидная) — Hyppophea rhamnoides L
— жийда-
дошлар — Elaeagnaceae оиласига мансуб булиб, буйи 4-6 м.гача
булган бута, пояси сершох, тиканли булиб, пустлоти кунтир
яшил рангда. Барглари оддий чизиксимон, калта банд билан
кетма-кет жойлашган. Гуллари куримсиз. Меваси — думалок
кизгиш-сарик, серсув, данакли.
Чаканда Россиянинг Оврупо кисми, Кавказ, Кдзотистоннинг
жанубий томонлари, Марказий Осиёнинг барча жумхуриятла-
рида дарё, кул, денгизларнинг шагалли, кумли киртокдэрида,
текислик ва тоглардаги тукайзорларда усади.
Апрел-май ойларида гуллайди ва август-сентябрь ойлари-
да меваси пишади. Шифобахш кисми сифатида меваси ва
ундан олинадиган мойи хисобланади.
Таркибида С, В,, В2, Е витамини, каротин ва каротиноид,
органик кислоталар, глицеридлар, олеин, линол, пальметин,
стеарин кислоталари, ошловчи ва хлорофилл моддалар бор.
Чаканда витаминлар манбаи хисобланади.
Халк табобатида чаканда мевалари яра-жарохатларни би-
тирадиган, отрик колдирадиган, цингани даволашда ишлати-
либ келинадиган восита хисобланади.
9 0
Илмий тиббиётда чаканда шираси, дамлама, кайнатма, на-
стойкаси ва мойи авитаминоз, гиповитаминоз, цинга касал-
лигида, кизилунгач, меъда, ун икки бармокди ичак яраларида,
тери ва гинекология касалликларида, тузалиши-битиши кий-
ин булган яраларни даволашда ишлатилади.
Стоматология амалиётида огиз шиллик кавати касаллик-
лари: стоматитлар, гингивитлар, пародонтитлар, *ар хил яра-
чакалар, ёрикдар, эрозиялар, тошмалар ва бошкд жарохат-
ларни даволашда ишлатилади. Чаканда мойи дока ёки пахта
болишчаларига (пиликка) шимдириб милкпарга кунда ярим
соатдан 10-15 кун куйилади.
Rp.: Olei Hyppopheae 100 ml
D.S.
0
f m
3
ш и л л и к
каватига кунда 3 -4 махал суркаш ёки аппликация
Килиш учун.
ЧОЙ, ХИТОЙ ЧОЙИ (чай китайский) — Thea sinensis L —
чойдошлар — Theaceae оиласига киради. Чой буйи 10 м.га ета-
диган доим яшил бута ёки дарахт. Барги оддий, калин, ялти-
рок, эллипссимон, нотекис тишсимон киррали, пояда кетма-
кет ва гуллари якка-якка 1-3 тадан барг култигига жойлашган.
Меваси уч чанокди, учта уругли, пишганда очиладиган кусак.
Ватани— Хитой, Хинди Хитой, Африканинг баъзи туманла-
рида, жанубий Америка ва бошка тропик ва субтропик мамла-
катларда устирилади. Шунингдек чой плантациялари Грузия,
Озарбайжон, Украинанинг жанубида (К,рим вилояти) ва Крас
нодар улкаларида ташкил этилган.
Шифобахш кисми барги ва шохлари хисобланади. Тарки-
бида кофеин, теофиллин, теобромин алкалоидлари, ошловчи
моддалар, флавоноидлар, фосфорли органик бирикмалар, те-
мир ва марганецли нуклеопротеидлар хамда витамин Р, В,,
В2, К,, никотин ва пантотен кислоталар, эфир мойи ва фтор
модцаси бор.
Узбек халк табобатида чойдан ич кетиш, бош ва тиш оф ик-
лари, шамоллаш, кон босими, юрак хасталиги, буйрак ва жи-
гар касапликлари, овкат хазм килиш органларининг издан чи-
киши сингариларини даволашда хамда иштахани кузгатувчи
восита сифатида кулланилган.
Чой кишининг акдий ва жисмоний иш кобилиятини оши-
риб, юрак ишини кучайтиради. Бош мия, юрак, жигар ва буй
рак кон томирларини кенгайтиради. Нафас олиш органларига
ижобий таъсир этади, акдни пешлайди, конни тозалайди. Бар-
гидан шишларга куйиб богланса булади. Совук чой билан фа-
содли яра-чака, шапоглашган кузлар ювилса фойда килади.
91
Стоматологияда сжиздан келадиган куланса хидларни йуко-
тишда ишлатилади. Иссик, чойга туз кушиб огиз чайилса, мил-
клар шамоллаганда (гингивит) фойда килади. Совутилган чой
билан йирингли яра-чакаларни ювиш мумкин. Баргидан юз-
даги шишларга куйиб богланса, шишларни к,айгаради.
Чой купрок, истеъмол килинганда тишларни саргайтиради, ле-
кин таркибида фтор моддаси борли(и гуфайли тишни кариес-
дан (тишни “ кур| ейишдан") асраш тугрисида маълумотлар бор.
Чойни laPopnaiii учун ярим литр хажмдаги чойнакни кай-
наО lypian сувда чайиб ташлаб, 1 чой кошикда кук ёки кора
мои солиб дамланади ва устини сочик билан бпиб куйилади,
3-6 дакикадан сунг ичилади.
O
fh
3
чайимна, яра-чакаларни
ювишда шу чойни совутиб ишлашнади
Ш И Р Ч О Й (г р а в и л а т г о р о д с к о й )
— Geum urbanum
L —
раъногулдошлар
llo .ai сас оиласига мансуб булиб, буйи 30-
60 CM I а Г| адИ
1
ан ку| i иинлик усимлик. Пояси тик усувчи, юкори
ки( ми
i i i o x i i a i i i
ни, ашснол х,иди келади. Илдизолди тупбаргла-
||И у |ун Оандни, |ухумсимон, ромбосимон, ТИШСИМОН киррали,
in
1
\н идам оарта р и майдарок, уч булакли, бандсиз кетма-кет
урнаинан. Гуллари оч сарик,, ок ёки кизтиш рангли, беш булак-
ли, якка-якка жойлашган. Меваси —- мураккаб писта.
Ширчой Россиянинг Оврупо кисмида, Кавказ ва Марказий
Осиёнинг тогли районларида,
tof
ёнбарирларида,
tof
урмон-
ларида, бутазорларда ва б о та р д а усади.
Шифобахш кисми — усимликнинг хамма хисми, шу жумла-
дан илдиз, илдизпояси хисобланади. Таркибида гликозидлар,
ошловчи моддалар, аччик моддалар, смола, эфир мойи, орга
ник кислотапар, витаминлар ва бошкапар бор.
Хапк табобатида ширчой бапгам кучирувчи, кусишга кар-
ши, тинчлантирувчи, кон тухтатувчи, огриксизлантирувчи, ял-
лигланишга карши, жарохатларни битирувчи восита сифати-
да ишлатилади.
Илмий тиббиётда ер устки кисмидан тайёрланган дамла-
ма, илдизпояси ва илдизидан тайёрланган кайнатма меъда-
ичак, жигар, ширинча, цинга, иситма, ангина ва кон окишини
тухтатиш учун ишлатилади.
Стоматология амалиётида
ofh
3
шиллик
кавати касалликла-
рини, ярали — неврозли гингивостоматитларни даволашда, мил-
клар конаганда кон тухтатиш воситаси сифатида ишлатилади.
Дамламасини тайёрлаш учун 1 чой кошик янги майдалан-
ган усимлик ёки илдизи-поясининг устига 1 стакан кайнаб тур-
ган сув солиб, усти берк идишда дамлаб, 2 соатдан сунг су-
зиб олиб,
ofh
3
чайишда ишлатилади.
92
ШОВУЛ (щавель кислый)
—
Rumex acetosa L
— торон-
дошлар — Polygonaceae оиласига мансуб булиб, куп йиллик
ут усимлик.
Шовул Марказий Осиёда, Россия худудларида утлокдарда,
урмонларда, богларда, полизларда усади ва устирилади.
Шифобахш кисми барги ва илдизи хисобланади. Таркиби-
да шовул кислота, оксалат кальций тузи, жуда куп микдорда С
витамини, оксил ва темир моддаси бор.
Халк табобатида шовулдан хар хил кон окишини тухтатув-
чи, отрикни колдирувчи, буриштирувчи, захарга карши, анти
септик, жарохатларни битирувчи ва цинга касаллигига карши
дори сифатида ишлатилади.
Абу Али ибн Сино ёзади: шовул — хуммад икки хил булади,
бог шовули ва ёввойиси. Ёввойиси кучлирок. Баргини илдизи
билан богланса, юздаги шишларни ва хуснбузарларни сурил-
тиради. Янги сикиб олинган шираси ва шовулнинг кайнатма-
си билан огиз чайилса, тиш огриганда ёрдам беради.
Стоматология амалиётида шовул шираси ва кайнатмаси-
дан
o f h
3
бушлиги шиллик кавати касалликларини даволашда,
милклар конаганда ва яра-чакаларни битирувчи восита сифа
тида фойдаланилади.
Кайнатмасини тайёрлаш учун: 1 ош кошикда янги майда-
ланган шовул барги устига 2 стакан сув солиб, 15 минут кай-
натилади, 2 соатдан сунг сузиб,
ofh
3 чайиш учун ишлатилади.
Ёки янги майдаланган шовул илдизидан 1 ош кошикда олиб,
1,5 стакан сувда 15 минут кайнатилади, 2 соатдан сунг сузиб,
0
FH3 чайиш учун ишлатилади. Янги сикиб олинган шовул бар-
гининг ширасини дока ёки пахта пиликка шимдириб милклар-
га куйилади.
ШОТУТ (тут чёрный) — M orns nigra L
— тутдошлар —
Могасеае оиласига мансуб булиб, буйи 15 м.гача етадиган да-
рахт. Пояси кизииш кунгир пустлок билан копланган. Баргла-
ри юраксимон, йирик тишли, банди ёрдамида шохчаларда
кетма-кет жойлашган. Меваси кора ёки кора-бинафша, сер-
шира туп мева.
Шотут бизнинг жумхуриятимизда куплаб экилади. Шифо
бахш кисми меваси ва барги хисобланади. Таркиби: меваси-
да канд, органик кислоталар, оксил, пектин, С витамини, буёк
моддалар; баргида флавоноидлар, гликозидлар, эфир мойла-
ри, углеводлар, органик кислоталар, ошловчи, буёк ва бошка
моддалар бор.
93
Халк табобатида шспуг мевасидан камконлик касаллигида,
С витамини етишмовчилигида, кон босимини туширишда иш-
латилади.
Абу Али ибн Сино ёзади: тут дарахти — туе буриштирувчи ва
совитувчи таъсир кушади. Нордон тут огиздаги шишларни кдйта-
ради. Куюк, пиширилган шираси огиздаги чак,аларга фойда к,ила-
ди. Илдизининг кийнатмаси тишни кимирлагади (кузгатади). Бар-
гининг суви билан
ofh
3 чайк,алсл, шш отритига фойда килади.
Илмий тиббиемда яш и баргининг шираси ангинани даво-
лашда, мемнеи (>yi ма, кизилча, иситма, сийдик хайдовчи, жи-
Iар на yi коми касапликларини даволашда ишлагилади.
СюмаголоГия амалиётида шотутнинг яш и 6api шираси ва
мевасининг дамламаси билан отиз шинник ка н а т яллиглан-
ганда, милклар конаганда огизни чайил
1
, панночка к,илиш тав-
сия этилади.
ЭВКАЛИПТ ТУРЛАРИ
(виды
эвкалипта) — Eucalyptus
species
мир|ал!iiiiii.ip
Myrlaceae оиласига мансуб булиб,
I)уии Г.П м I -
1
ч
. 1
мапандликдаги доим яшил дарахт. Барглари
и.пн
imi
iiMnii. -пдли I уллари барг култигига жойлашган.
ил annul Атаралия, Кавказ, Украина, Краснодар ва бо
нна
+ 1
hi
нарда усади. Эвкалипт тез усувч и, куп сувталаб килув-
•
1
и дарах: булганидан, боткркдикларни куритиш ва безгакни
и у к.о ш ш
максадида экилади.
Шифобахш кисми барги хисобланади. Таркибида эфир мойи,
ошловчи моддалар, смола, органик кислоталар ва бошкдлар
бор. Эфир мойи таркибининг 80 % ини цинеол ташкил килади.
Халк табобатида кайнатмаси ва настойкасидан безгакни,
уткир меъда-ичак касалликлари, шамоллаш, грипп касаллик-
ларида балгам кучирувчи ва антисептик, огриксизлантирувчи
восита сифатида фойдаланилади.
Илмий тиббиётда дамламасидан ва эфир мойидан нафас
олиш йуллари ва упка шамоллаганда ингаляция килишда, йи-
рингли ярапарни ювиб даволашда ва хоказоларда ишлатилади.
Стоматология амалиётида антисептик, яллигланишга кар-
ши, кон тухтатувчи, яра ва жарохатларни битказувчи сифати
да эвкалипт барги дамламаси, кайнатмаси, настойкаси ва эфир
мойлари стоматитларни, гингивит, пародонтит касалликлари
ва бошка жарохатларни даволашда ишлатилади.
Дамламасини тайёрлаш учун эвкалиптнинг 10 г. майдалан-
ган баргини 1 стакан кайнаб турган сувга солиб, ёпик идишда
2
соат дамланади, сунг
ofh
3 чайишда ишлатилади.
Кайнатмаси куйидагича тайёрланади: 30 г. эвкалипт бар
гини 1 стакан сувда аралаштириб туриб, 30 минут паст олов-
94
да кдйнатилади, сунг 1 литр хайнатилган илих сув солиб ара-
лаштириб,
ofh
3 чайишда, жарохатларни ювишда ишлатилади
ёки 2 чой хошикда эвкалипт баргини олиб 1 стакан сув солиб,
кдйнагандан сунг 1 -2 минут яна хушимча равишда кдйнатила-
ди, совутиб огиз чайишда ишлатилади,
Rp.: Inf. folii. Eucalypti 200 ml.
D.S. Огиз чайиш учун. 1 стакан сувга I чой хошикда кушилади.
Дорихоналарда эвкалипт барги 100 граммдан хадокданган
ёки брикет болида сотилади. Шунингдек, эвкалипт препаратла-
ри: эвкалипт мойи (25 мл.дан шиша идишда), пектусин (таблет
ка), эвкатол (томчи), эфкамон (малхам) сифатида ишлатилади.
ЭКМ А САБЗИ (морковь посевная) — Daucus sativus
Roehl
— астрадошлар — Asteraceae оиласига мансуб икки йил-
лик сарих-тух сарих илдиз мевали усимлик. Пояси тик усувчи,
тукли, чизикди, ичи кавак, юк,ори хисми шохланган. Барги од-
дий, куп марта патсимон ажралган Гуллари мураккаб соябон-
га тупланган, Меваси хушалох писта.
Сабзи Марказий Осиёнинг
х , а м м а
жойларида экилади. Ши-
фобахш сифатида илдиз меваси, пояси ва уруги ишлатилади.
Таркиби: илдиз мевасида каротин, хонд, витаминлар (В,,
В2, РР, С, К ва бошхалар), ферментлар, эфир мойи, ёг, флаво-
ноидлар, шунингдек кальций, фосфор ва гемир тузлари мав-
жуд. Уругида эса эфир мойи ва ёьлар бор.
Халх табобатида сабзини хадимдан шифобахш дори сифа
тида ишлатилади.
Абу Али ибн Сино сабзи--дж азар уруги ва баргларининг
яраларни тезрок, битириища ишлатишни тавсия этган.
Сабзини илмий тиббиётда анемия, гиповитаминозларда, ов-
к,ат хазм хилиш холатини яхшилашда, эмизикли аёллар сутини
хупайтиришда, буйрак-тош касаллигида, кувватга киргизувчи,
ични юмшатувчи ва сийдик хайдовчи сифатида ишлатилади.
Сабзи таркибидаги моддалар тухималардаги оксидланиш-
тикланиш жараёнини фаоллаштиради. Углевод алмашинуви-
ни созлайди, антисептик, яллигланишга харши ва жарохат-
ларни битирувчи таъсир курсатади.
Сиртдан куйган ва совух олган жарохатларни, йирингли,
эски яраларни даволашда кенг хулланилади.
Стоматологияда янги хирилган сабзи ва унинг ширасидан
стоматитларни, гил охариши(молочница)ни, юз-жаг сохасидаги
жарохатларни ювиш, огизни чайиш, ванночка хилиш тавсия
этилади. Юз терисига хуснбузар тошганда сабзи ширасини
тент микдорда тухум сариги ёки асал билан аралаштириб сур-
95
калса, яхши фойда килади. Гиповитаминоз сабабли пайдо
булган (келиб чиккан) стоматит ва гингивитларни даволашда
махаллий муолажадан ташкдри, янги сабзи сувидан (шираси-
дан) кунда ярим стакан ичиб туриш тавсия этилади.
ЭМАН, ОДДИЙ ЭМАН (дуб обыкновенный) — Quercus
robur L
— коракайиндошлар — Fagaceae оиласига мансуб
булиб, буйи 40-50 м.га етадиган, узок умр курадиган дарахт.
Дарахт танаси ёрил
1
ан кушир кулранг тусли пустлок билан
копланган. Bapi и i пекари |ухумсимон, патсимон булакпи, киска
бандли, шохларида кемма-кет жойлашган.
I
ум н а р и
маида, куримсиз. Меваси — узун бандли, чузик, ён-
I окна.
Оддий эман Украина, Белоруссия, Молдавия, Болтик буйи
давлатлари ва Россиянинг Оврупо кисмид.и и урмонларда, дарё
буйида усади. Эман дарахт и Гни нарда па кучаларда манзара-
ли дарахт сифатида ус т р и пади
Шифобахш киоми, а> (к.,ш, nycuioiH ва барги, ёнтокдари
Хисобланади lapm im nyi икнида ошловчи моддалар, орга
ник киелт.ш ар (laini.i, iimai а кислотапари), канд, крахмал,
14
н а I
h h i i k
.
i
м п д д а л а р
Пор булиб, у буришТИруВЧИ, ЯЛЛИГЛЭ-
III и in
. 1
I .i| и ни. .in I ним
1 1
ик ва кон тухтатувчи хусусиятларга эга.
л.пн,
1
.|
1
к)
1
>н
1
ида эман ёнкокдаридан сурункали ич кетиш
и.I ширинча касаллигини даволашда ишлатилган.
Аоу Али ибн Сино эман — баллут туфисида шундай ёзган:
1
'ню ш ни куйдириб ишлатилса,
ofh
3
огригининг ва югурук яра-
ларнинг ёйилишини тухтатади. Япрогини янчиб жарохатларга
Куйилса, уларни ёпиштиради.
Илмий тиббиётда унинг кайнатмаси ич кетганда, дизенте
рия, меъда-ичакпардан кон кетганда, куйган, совук олган ва
йирингли жарохатларни даволашда ишлатилади.
Стоматология амалиётида эман препаратларидан, янги бар-
гларидан ояиз шиллик кавати касалликпарини,йирингли ва бо-
шка жарохатларни даволашда, огиздаги нохуш хидларни кет-
казишда ишлатилади.
Янги майдаланган эман баргини докага ураб янги кесил-
ган ва йирингли жарохатларга куйилса тез битиради.
Гингивит, стоматит ва огиз бушлияи шиллик каватида уч-
райдиган бошка яллияланиш касалликлари ва жарохатларни
ювиб даволаш учун эман пустлояи 1:10 нисбатдаги кайнатма
си ишлатилади.
Дорихоналарда тайёр махсулоти сотилади.
Rp.: Dec. C orticis Querci 200 ml
D.S. Огизни чайиш учун.
96
Rp.: Corticis Querci 50.0
D.S. 1 ош к,ошик пустлок устига 1 стакан кайнок сув солиб, 10 минут
Кайнатиб, сузиб слизни чайиш учун ишлатилади.
У Р И К , О Д Д И Й У Р И К (а б р и к о с обы кновенны й) —
Armeniaca vulgaris L
— раъногулдошлар — Rosaceae оиласига
мансуб булиб, баландлиги 5-10 м.гача етадиган дарахт. Барг-
лари йирик булиб, узунлиги 6-9 см, шакли турлича тухумсимон,
чузик тухумсимон, уткир учли, аррасимон, к,иррали, шохларида
кетма-кет жойлашган. Гуллари ок ёки пушти рангли, якка-якка,
беш булакли. Меваси — сарик, заргалдок, кизгиш рангли турли
шаклда, сершира, ёк,имли хидли, данакли хул мева.
Урик Марказий Осиё жумхуриятларида, Украина, Кавказ,
Кримнинг тогли жойларида ёввойи холда усади. Маданий усим-
лик сифатида Марказий Осиё, Кавказ, жанубдаги бошка ер-
ларда устирилади ва урикзорлар ташкил кил и над и.
Шифобахш кисми мевалари, данагининг магзи, барги, ели-
ми. Таркиби: мевасида канд, крахмал, олма, лимон кислота-
си, минерал тузлар, каротин, С витамини, РР, ошловчи мод-
далар, микроэлементлар, темир ва калий тузлари ва аччик
данаклигида амигдалин гликозиди бор.
Халх табобатида урикдан организмда хон хамайганида, хон
босимини туширувчи, сийдик хайдовчи ва ични юриштирувчи
сифатида ишлатилади.
Илмий тиббиётда витамин А, С, В15 етишмаганда, сийдик
хайдовчи сифатида ва юрак касаллигида тавсия этилади.
Стоматология амалиётида милк огриганида, тишлар хамаш-
ганида, стоматит, гингивит, пародонтитларни даволашда урих
баргининг дамламаси ишлатилади.
КДЙИН, О К КДЙИН (берёза повислая) — Betula pendula
Roth
— хайиндошлар — Betulaceae оиласига мансуб булиб,
буйи 10-20 м.гача етадиган дарахт. Ох пустлоги, барглари уч-
бурчах-ромбасимон, уткир учли банди ёрдамида поя за шох
ларида кетма-кет жойлашган. Шохлари ва барглари хушбуй
сугапчалар билан хопланган. Гуллари майда, куримсиз. Ме
васи ёнгокча.
Кайин дарахти Россия Оврупо хисмининг урмон зонасида,
Сибирдаги аралаш урмонларда, Марказий Осиёда
tof
ёнба-
гирларида ва водийларда усиб, баъзан кайинзорларни таш-.
кил хилади. Манзарали дарахт сифатида кучапарда, богларда
ва паркларда устирилади.
Шифобахш хисми куртаги, ёш барглари ва шираси хисоб-
ланади. Куртагини март-апрель ойларида шишиб, буртган вахт-
7 -
97
да, баргларини эрталаб териш (йигиш), ширасини аса бахор-
да олиш керак.
Таркибида смола, эфир мойи, сапонин, ошловчи модца-
лар, С витамини, фитонцидлар ва бошха моддалар бор.
Халк, табобатида хайиннинг барги, куртаги ва ширасидан
Хадимдан шифобахш сифатида фойдаланиб келинади.
Дамлама ва кдйнатмаси ут, сийдик хайдовчи, терлатувчи,
Хонни “тозаловчи” , огрих холдирувчи, яллигланишга харши ва
жарохатларни битирувчи си ф а тд а ишлатилади.
Илмий тиббиб|да хайин куртаги, куртагининг настойкаси
(тиндирм.н и), каинашаси, баргининг дамламаси, хайин ши-
раси сиидик на уг хайдовчи, бронхит, трахеитларда дезин-
фекцияловчи ва балгам кучирувчи восита сифашда, миозит
ва артритларда огрихни холдирувчи ва яра жароха
1
ларини да-
волашда ишлатилади.
Ёгочини
ХУРУХ
Хайдаш йули
Силам п п и н л д и га н
дёготь (хора
мой) суртма сифатида ю ри
к а с а м п и к н а р и д а
ишлатилади (Виш
невский малхами
la p K M h n ia к и р а д и ).
Стоматоло!ия
а м а ш н н и д а ка и и н
куртаги ва баргининг дам-
ламас:и
на к а и н а i м.н и ш и i
1
вилл их хавати яллигланишига хар-
1
ни
на * а |
1
п к .п л а р н н
питр унчи сифатида ишлатилади.
Д а м лам а! п н и
миорлаш учун
2
чой хоших хайин куртаги
yi m i a im p I м к а н
кайнаб турган сув солиб, усти берк идишда
ьир (
п .и д а м л а б
хуйилади. Сунгра сузиб олиб,
o f h
3
чайишда,
п а н н о ч к а
килишда ишлатилади.
Дайнагмасини тайёрлаш учун Юг. хайин куртаги устига 200
мл сув солиб 15 минут хайнатилади. Совитилгандан сунг, су
зиб олиб ишлатилади.
КДПАМПИРМУНЧОК (гвоздика)
— эвгенол халампирмун-
чох дарахти (Eugenia caryophyllata Thund). Рунчасидан эфир
мойи олинади. Эфир мойи таркибида эса 80-95% эвгенол бор.
Бу дарахт тропик мамлакатлардагина усади. Бизда эвгенол,
асосан, эвгенолли райхон — Ocimum gratissimum L ва эвгенолли
камелия— Camellia sasanqua Thunb усимликпарининг эфир
мойидан олинади. Эвгенолли райхон буйи 70-100 см.га ета-
диган сершох ярим бута усимлик. Пояси кам тукли, барги од-
дий тухумсимон, тишсимон, хиррали булиб, пояда банди би-
лан харама-харши жойлашган. Гули саргиш, лабгулдошлар
оиласига хос тузилган. Меваси — 4 та ёнгохчадан иборат.
Эвгенолли райхон ватани жанубий Африха, Мадагаскар ва
унга я хин ороллардир.
Узбекистан шароитида бир йиллик усимлик сифатида усти-
рилади.
98
Шифобахш кисми — усимликнинг ер устки кисмидир. Тар-
кибида эфир мойи булади. Эфир мойида эса 50-80% эвгенол,
камфора ва бошкдлар бор. Эфир мойидан эвгенол олинади.
Абу Али ибн Сино шундай ёзади: калампирмунчок — кдран-
фул меъда ва жигарни кучайтиради, кусиш ва кунгил айнашга
фойда килади. O
fh
3 хидини ёкимли килади.
Стоматология амалиётида эвгенол тиш касалликларини да-
волашда антисептик ва огрик, колдирувчи модда сифатида
кулланилади.
Rp.: Olei Eugenoli 10 ml
D.S. Вактинчали пломбанингасоси учун ишлатилади
Rp.: Eugenoli 1.0
Zinci oxydi q.s.
M.f. pasta
D.S. Чукур кариесни даволашда пломба остига, катлам сифатида ку-
йилади.
Rp.: Eugenoli 50.0
D.S. Маргимуш билан милклар куйганида ёки маргимушли периодонтит -
да нейтраллаш максадида ишлатиш (антидот сифатида) учун кулланилади.
Rp.: Zinci oxydi 5.0
Eugenoli q. s. ut f. pasta
DS: Тиш илдизи каналларини пломба килиш учун.
КАЛАМПИР ЯЛПИЗ (мята перечная) — Mentha piperi
ta L
— ясноткадошлар — Lamiaceae оиласига мансуб булиб,
буйи 30-100 см.га етадиган куп йиллик ут усимлик. Пояси бир
нечта, тик усади, барглари чузик, тухумсимон, уткир учли, чет-
лари тишли, узига хос уткир хидли. Гуллари пушти ёки бинаф-
ша рангли, майда-майда тупгуллар *осил килади. Мевалари —
турт кушалок; ёнгокда.
Ялпиз Марказий Осиёнинг хамма республикаларида кенг
таркалган булиб, арик, буйларида, зовур ёк,аларида усади. Ба-
хррда ош куки сифатида ишлатилади.
Украина, Белоруссия, Молдавия, Краснодар улкаси
хдмда
Воронеж вилоятларида устирилади. Шифобахш к,исми барги
ва ер устки кисми, таркибида эфир мойи булиб, асосий кис-
мини ментол ташкил килади. Ундан ташкари, дипептон, каро
тин, С витамини, ошловчи моддалар ва бошкалар бор.
Халк табобатида ялпиз иштахдни очувчи, овкат хазм кили-
нишини яхшиловчи, меъда ширасини оширувчи, тинчланти-
рувчи, шамоллашга карши ва окрикни колдирувчи восита си
фатида ишлатилади.
99
Абу Али ибн Сино ёзишича, ялпиз — наъна иситувчи, бу-
риштирувчи ва кон окишини тухтатувчи таъсир килади. Ял-
пизни хусусан, унинг янгисини шаробда кдйнатиб богланса,
ярадан к,олган догларни, куз остидаги контапаш (гематома)ни
кетказади. Ялпизни арпа уни билан аралаштириб тилга сур-
калса, тил дараллигини (радир-будирини) кетказади.
Илмий тиббиётда ялпиз препаратлари меьда-ичак оррик-
ларида, к,орин дам булганида, кунгил айнаганда, холецистит,
ут-тош касаллиги, гепатигларда, юрак хасталиги, юкори на-
фас йуллари касалликларида кулланилади.
Калампир ялпиз Oapi и урнига Узбекистонда усадиган Осиё
ялмиаи
(Miai.ialica Boris)HHHr
утини ишлатса булади.
Калампир ялпиздан куйидаги доривор препаратлар олина-
ди: барг идан дамлама, эфир мойидан ялпиз суви (Aqua Menthae
piperitae), ялпиз мойи (Oleum Menthae piperitae), настойка
(Tincturae Menthae piperitae), тиш томчиси (зубные капли —
Guttae adontolgiam ), ментол аса меноназин (Menovasinum)
таркибига киради.
Стоматология амалиспида ялпиз барги дамламаси ва ялпиз
сувидан огиз тиллик. к,ш пи
K a c a j u i n w i a p n
(стоматитлар, гинги-
ви
1
, пародии ни лар)да кар хил яра-чакалар ва жарохатларни
юлимща. пш i кидлашанда огизни чайиш учун ишлатиш мумкин.
Inin
1
ПМЧИПИНИН
1
1
аркиби:
M i...... . на Iимол 0,06 г.дан, фенил салицилат 0,75 г., гли-
цорин
2 , 5
г., спирт— 25г.гача булиб, тиш Офиганда тиш ка-
nai ини овкат колдикдаридан тозалаб, тиш томчисидан пахта-
ia шимдириб куйилади.
Меновазиндан уч тармокди нервнинг неврит ва невралгия-
сида сиртдан махаллий огриксизлантирувчи восита сифатида
ишлатилади. Бу препаратлар дорихоналарда сотилади. Ялпиз
мойидан тиш порошоги ва тиш пасталарига кушилади. Огиз
чайиш учун хам сувга кушиб ишлатилади, айникса, огиз
хид
-
ланганда, нохуш хиддарни йукотади.
Rp.: Olei. Mentholi 1 % — 10 ml
D.S. 1 стакан сувга 5-10томчи солиб, 0FH3 чайилади.
Rp: Inf. fol. Menthae piperitae 200 ml
D.S. огизни чайиш учун.
КАЛИН БАРГЛИ БЕРГЕНИЯ (бадан толстолистный) -
Bergenia crassifolia L
— коракатдошлар — Saxifraceae оила-
сига мансуб булиб, буйи 50 см.га етадиган, куп йилликутусим-
лик. Илдиз пояси йугон, горизонтап холда шохланган, илди-
золди тупбарглари кенг эллипссимон, калин туксиз, пастки
100
томони нукдасимон безли, узунлиги 35 см.га етади. Барги к,ор
тагида кишлайди. Гуллари пушти рангли, гул укида рувакси-
мон тупгул хосил килади. Меваси — куп уругли, пишганда очи-
ладиган кусакча.
Бергения Марказий Осиё, Барбий ва Шаркий Сибирнинг
тогли ерларида усади.
Шифобахш кисми илдиз, илдиз пояси ва барги хисоблана-
ди. Таркибида ошловчи моддалар, гликозидлар, полифенол-
лар, галат кислотаси ва бошкдпар бор.
Хапк, табобатида бергения илдиз ва илдизпоясидан меъ-
да-ичак касапликлари, томок огриги,
o f h
3
ш и л л и к
кавати ял-
лигланиши, бош Офигида, кукунини жарохатларга сепиб, би-
тишини тезлаштиришда ва яллигланишга карши восита си-
фатида ишлатилади.
Илмий тиббиётда колит, энтероколитларни даволашда ва
гинеколагия амапиётида ишлатилади.
Стоматология амапиётида бергения препаратлари (суюк эк-
стракти) огиз бушлиги шиллик кавати касалликларида ишла
тилади.
Дорихоналарда тайёр экстракти сотилади.
Rp.: Extr. Bergeniae fluidi 10 ml
Aquae destillatae 90 ml
MDS. O
fh
3 шиллик кавати ва милкларга суркаш учун.
КДИДАБОЧ — кулранг ольха (ольха серая ) — Alnus
incona Moench
— кайиндошлар — Betulaceae оиласига мансуб
булиб, буйи 20 м.га етадиган силлик, кулранг пустлокди да-
рахт. Барги тухумсимон, уткир учли, кушапок, аррасимон, кир-
рали, кулранг — яшил тусли булиб, пояда банди билан кетма-
кет жойлашган. Ёш барглари жуда ёпишкок- Меваси ясси, бир
уругли ёнгокча.
Ватани — Козогистон. Урал, Барбий Сибирь, Россиянинг Ов-
рупо кисми, асосан, Украина, Белоруссия, Молдавия, Болтик
буйи давлатларининг нам утлокдарида, Орол буйларида,
кияларда, урмонларда, боткокдикларда усади. Доришунослик-
да тудда меваси, пустлоти ва барглари ишлатилади.
Таркиби: руддасида ошловчи моддалар (танин), галла кис
лотаси, баргида флавоноид, гликозид, органик кислоталар,
пустлогида аса ошловчи моддалар, тритерпеноидлар бор.
Халк табобатида кондагочдан кенг фойдаланилади. Унинг-
руддаси ва пустлогининг шираси буриштирувчи, кон тухтатув-
чи, терлатувчи, яллигланишга карши ва
ofphk
колдирувчи таъ-
сир курсатади.
101
Халк, табобатида киркбугимни кадимдан шифобахш усим-
лик сифатида ишлатиб келинади. У пешоб ажралишини купай-
тириб, унинг таркибидаги ок,сил моддани камайтиради. Орга-
низмда умумий модда алмашинувини яхшилайди, яллитаниш
жараёнини тухтатади, жарохатларни битиради, кон окишини
тухтагиб, буриштирувчи, антисептик таъсир курсатади.
Абу Али ибн Сино ёзади: киркбугим — Занаб Ал-хайз кон
кегишда жуда фойдалидир. Жарохатларни ва яраларни ажаб-
лантирар даражада яхши битиради.
Илмий тиббиётда киркбутимнинг даммама на кайнатмаси-
ни пешоб хайдовчи восита сиф.'пида, нафас олиш йуллари,
упка хасталигида, ковук на yi пуфai идл
1
и юшларни тушириш-
да, ички кон
ке1И1нда,
i h m i
.
i k
, куимич
нерви шамоллаганда,
подагра, р п нм .ии
1
м к,к.алникларини даволашда, битиши кнй-
ин йиришни н|).
11
|,
1
|
1
ми, чимкон ва бошка тери касалликларини
Д.Ч1Ш1.1М1Н.1 l l l l l l l . l l ИН.1ДИ.
с т м а п н к м и я амалиётида киркбутимни дамлама, кайнат-
м
.1
на мши олинган ширасидан
ofh
3 бушлиги шиллик кавати-
да учраидиган яллипланиш процесс (гингивит, пародонтит)
парни даволашда, лаб бичилганда, ёрилганда, юз-жаг соха-
сидаги чипконлар (фурункул, карбункуллар)ни ва битиши кийин
булган йирингли яраларни ювиб даволашда ишлатилади.
Кайнатмасини тайёрлаш учун 1:10 нисбатда янги майдапан-
ган утини уй хароратида сув куйилади ва секин, 30 минут паст
оловда кайнатилади. Совигач сузиб, аввалги хажмга келгунча сув
кушиб, огиз чайилади, ванночка килинади, ёки: 50 г. микдордаги
киркбугим устига 3 стакан совук сув куйиб, бир кеча кундуз куйиб
куйилади, кейин сузиб олиб, яллигпанишга карши восита сифа
тида отизни чайиш, ванночка килиш учун ишлатилади.
Дамламасини тайёрлаш учун майдапанган киркбугим дан 4
чой кошикда олиб, устига 2 стакан кайнаб турган сув солиб,
усти берк идишда дамлаб куйилади, сунгра сузиб олиб,
ofh
3
чайишда, ванночка ва компресс килишда ишлатилади.
Киркбугимнинг тайёр препаратлари брикет холида дори-
хоналарда сотилади.
Rp.: Herbae Equiseti 50.0
D.S. 2 чой кошикда олиб, устига 1 стакан кайнаб турган сув солинади
ва кун буйи туради. Сунгра сузиб олиб ишлатилади.
КОВОК, САПЧА КОВОК, ОДДИЙ КО В О К - C ucurbita
maxima L
(тыква крупноплодная), — Cucurbita pero
L
(тыква
мелкоплодная) — ковокдошлар — Cucurbitaceae оиласига ман-
суб булиб, бир йиллик усимлик. Поясининг узунлиги 5-6 м.га
104
етади, пояси ер багирлаб усади. Барги жуда хам йирик. Гули
сарик рангли, ёкимли хидли. Меваси йирик, куп уругли,
сергушт, ширали.
Ватани Мексика. Россиянинг барча ерларида экилади. Узбе-
кистонда ковохнинг куп хиллари устирилади.
Шифобахш кисми
ypyFH,
ковок, эти (юмшок кисми) булиб,
унинг таркибида канд, С витамини, В,, никотин кислота, мик-
роэлементлар (калий, кальций, магний, фосфор, темир ва бо-
шкалар) бор. Уругида ёг, усимлик оксили, канд, витамин ва
каротиноидлар бор.
Халк табобатида ковок уругидан сийдик-таносил органла-
ри, буйрак-ковук касалликларини даволашда, гижжа хайдаш-
да фойдаланилади. Камконлик, сил касали, буйрак ва бошка
органлар касапликларида асал солинган сувга солиб кайна-
тилган ковок истеъмол килиш тавсия этилади.
Абу Али ибн Сино ковок — кар тугрисида шундай ёзади:
каттик тиш OFpHFnra карши ковокдан олинган ширани бурунга
томизилади.
Илмий тиббиётда ковок
ypyFH
лентасимон гижжаларни хай-
дашда ишлатилади. Ковок меваси (эти) ичаклар ишини яхши-
ловчи, сийдик хайдовчи, енгил ич юмшатувчи ва яллигланиш-
га карши таъсир килади. Тери касапликларида, куйган, совук
олган ва экземани даволашда ишлатилади.
Стоматология амалиётида стоматитлар, гингивит, пародон
тит касалликларини даволашда ковок шираси билан артиш,
огизда олиб туриш (ванночка килиш), пахта пиликларга шим-
дириб, милкларга куйиш йули билан яллигланиш холатларини
камайтириш мумкин.
КОВУЛ, ТИКАНЛИ КАВАР (каперцы колючие) — Capparis
spinosa L
— кавардошлар — Capparidaceae оиласига мансуб
булиб, куп йиллик ярим бутасимон, буйи 2,5 м.гача етадиган
куп йиллик ут усимлик. Пояси тиканли, судралиб юрувчи, шох-
ланган. Барги калта бандли, пояда кетма-кет жойлашган. Ок
гуллари барг култияига жойлашган. Меваси куп уругли, да-
наксиз хул мевага ухшаш мева баргдан ташкил топган.
Ковул Марказий Осиёнинг барча худудларида, Крим, Кав
каз улкаларида йул ёкаларида,
tof
ёнбагирларида, боткокдик-
ларда, чулларда, девор тагларида, арик буйларида усади. Ши
фобахш кисми — пустлоги, куртаги ва меваси.
Таркибида С витамини, рутин, кверцетин, буёк моддалари,
канд ва бошка моддалар бор. Усимликнинг янги ер устки кис
ми ошловчи, сийдик хайдовчи, антисептик ва
ofphkhh
колди
-
рувчи таъсир килади.
105
Халк табобатида илдиз пустлорининг кайнатмасини тутк,а-
нок, паралич (шол), кораталок касаплиги, шамоллаш ва рев
матизм касалликларини даволашда ишлатилади. Ковул ши-
расидан яраларни даволашда кулланилади.
Абу Али ибн Сино ёзади: ковул — кабарнинг энг фойдали
кисми унинг илдиз пустлоридир. Майдаланган янги илдиз
пусглори чириган йирингли яраларни тозалайди, битиради.
Стоматологияда илдизининг кайнатмаси
ориз
шиллик
кдвати
касапликларида (стоматит, гингивит,
пародон!и
1
), хар хил
яра
ларни даволашда ишлатиш мумкинлиги
хдкидл
маьлумотлар бор.
Кайнатмаси: 2 чой к,ошик, к,урититан илдизини 1 стакан
сувга солиб, 15 минут кайла
1
илади ла ярим соатдан сунг, до-
кадан утказиб от из чайилади, (ииада олиб турилади (ванноч
ка килинади)
1иш in pm анда кплулнинг илдиз пустлогини чайналса,
1
)
1
|)ик,ли К
1
м атиради, милкпарни мустахкамлайди. Ковул со-
mifi
ка н н .п и та н сирка ёки шароб билан
ориз
чайкалса,
ориз
шиллик К'|ла
1
идаги ва милклардаги яллирланиш холатини йуко-
мди, яраларни тозалайди ва тез битиради. Илдизи ва барги
ки н и к шишларни сурилтиради.
КОВУН (дыня обыкновенная) — Cucumis melko L
— ковок-
дошлар — Cucurbitaceae оиласига мансуб булиб, пояси суд-
ралиб усадиган бир йиллик усимлик. Барглари йирик, юрак-
симон, барг бандлари узун, гуллари оч сарик. Меваси — ду-
малок ёки узунчок, калин этли, хушбуй хидли, куп урутли мева.
Ковун Марказий Осиё, Кавказ орти, Украина, Молдавия ва
бошка ерларда экилади. Шифобахш кисми меваси ва урурла-
ридир. Таркибида канд, клетчатка, крахмал, пектин модцалар,
органик кислоталар, С витамини, Е, В6, В15, В,, В2, макро ва
микроэлементлар (магний, фосфор, олтингугурт, хлор, мар
ганец, темир, мис, фтор ва бошкалар) бор.
Халк табобатида чанкок колдирувчи, асаб тизимини тинч-
лантирувчи, ревматизм, подаграни даволашда, сийдик хай-
довчи, ични юмшатувчи восита сифатида ишлатилади. Кадим-
дан цинга касаллигида кенг фойдапанилган.
Абу Али ибн Сино ковун — битти туррисида шундай ёзади:
ковун этини унга аралаштириб юзга суртиб, офтобда кури-
тилса, юздаги сепкиллар ва бошка дорларни кетказишда фойда
килади.
Илмий тиббиётда ковундан беморларни кувватга киргазиш-
да, сийдик хайдовчи, кабзиятда, гепатит, атеросклероз касал-
ликларида истеъмол килиш тавсия этилади.
106
Стоматология амалиётида ковундан милклар касалланган-
да, конаганда, ковун ширасини (сувини) ичиш, мевасининг кай-
натмасини ва ковун этини юздаги
хуснбузар,
сепкил ва
aof
-
ларни кетказишда ишлатиш тавсия этилади.
КОНЧУП, КАТТА КОНЧУП (чистотел большой) - Chelido-
nium m ajus L — кукнордошлар — Papaveraceae оиласига ман-
суб булиб, буйи 30-100 см.гача етадиган куп йиллик ут усим-
лик, пояси тик усади, юкори кисми шохланган. Илдизолди ва
поясининг пастки кисмидаги барглари юпка 3-5 булакка булин-
ган, пояда кема-кет жойлашган. Гуллари оч сарикрангда, поя
ва шохларининг учида оддий соябонга жойлашган, хамма кис-
мларида сутга ухшаган шираси бор. Меваси куп уругли, чузик
кузоксимон кусакча.
Россиянинг Оврупо кисмида, Крим, Кавказ ва Марказий
Осиёнинг салкин ерларида, бутазорларда, урмон четларида,
жар буйларида, ах;оли яшайдиган жойлардаги
6
of
ва поли-
зларда кенг таркалган.
Шифобахш кисми булиб ути (пояси, барги, гули) х;исобла-
нади. Таркибида алкалоидлар, эфир мойи, С витамини, каро
тин, органик кислоталар (хелидон, олма, лимон), флавоноид-
лар, сапонин ва бошка моддалар бор.
Халк табобатида кончуп кадимдан хавфли усмаларни усиш-
дан тухтатувчи, оярик колдирувчи, жарокатларни битирувчи,
сугал ва кадокдарни туширувчи, тортишишга карши, ут-сий-
дик х;айдовчи, микробларга карши восита сифатида фойдала-
ниб келинган.
Тиш каттик огриганда янги кончуп утини чайнаш тавсия эти
лади.
Юздаги сугалларни тушириш учун янги олинган сутли ши
раси ишлатилади.
Абу Али ибн Сино “ Кончуп— урук ас — саббачин ути куку-
нини шаробга солиб дамлаб, тиш ояригига, учукка даво сифа
тида ишлатган, кучли тиш огриганда кончуп утини чайналса,
тиш
ofphfhhh
колдиради” , — деб ёзади.
Илмий тиббиётда кончуп препаратлари жигар касалликла-
рида, холециститда, ич юмшатувчи, ут ва сийдик ^айдовчи,
ofphk
колдирувчи, тери касалликларида, сугал ва кадокни йуко-
тишда ишлатилади.
Стоматология амалиётида кончуп утидан тайёрланган кай-
натмани стоматит ва гингивитларни даволашда огизни чайиш
учун, огизни ванночка калиш учун ва жарокатларни, битмай-
диган яраларни ювиш учун ишлатиш мумкин.
107
мансуб булиб, буйи 15-50 см.га етадиган ут усимлик. Илдиз-
пояси йугон, калта ва куп бошли, ер устида горизонтал жой-
лашган. Пояси тик усувчи, шохланган, илдизолди барги узун
бандли, 2 ёки 5 пластинкали, купинча усимлик гуллаган пайт-
да к,уриб колади. Поядаги барглари 3 пластинкали, йирик
кушимча барги булиб, пояда кетма-кет бандсиз жойлашган.
Баргчаси лансетсимон тишли. Гуллари якка холда, у3уН банд
ли. Меваси — куп уругли мураккаб мена.
Тик усувчи пэзпанжа Россиянин! Онрупо хисмида, Кавказ,
жанубий-гарбий Сибирда нам ушокдарда, арик, буйларида, бу-
талар орасида, нина(
1
а р т и урмонларда, урмон четларида ва
торф (нпкокникнарида усади.
Шифон,ши кисми илдизпояси хисобланади.
]арки()ида ошловчи моддалар, сапонинлар, флавоноидлар,
1
Ч
1
им, смола, крахмал, гликозид, воск, флабофен моддаси бор.
Халк
1
абобатида тик усувчи гозпанжа илдизпоясининг хай-
на
1
маси ошловчи, балгам кучируви, яллигланишга карши, ан-
тибактериал, хон тухтатувчи, огрихни холдирувчи, жарохатлар-
ни битирувчи восита сифатида ишлатилади.
Абу Али ибн Сино маълумотларига хараганда, гозпанжа —
нитафилун яраларга, сиркада хайнатилгани эса учухха харши
ишлатилади. Илдизининг хайнатмаси билан
ofh
3 чайхалса,
огриган тишга ва
ofh
3 чахаларига фойда хилади.
Илмий тиббиётда тик усувчи гозпанжанинг доривор препа-
ратлари меъда-ичак касалликлари (энтерит, энтероколит)ни,
куйган ерларни, экзема ва бошха тери касалликларини даво-
лашда ишлатилади.
Стоматология амапиётида усимликнинг доривор препарат-
ларини буриштирувчи, антисептик восита сифатида
ofh
3 шил-
лих хавати касалликларини даволашда ва бошха жарохатлар-
да OFH3 чайиш учун ишлатиш тавсия этилади.
Кайнатмасини тайёрлаш учун 3 ош хоших майдапанган ил
дизпояси устига 0,5 литр сув солиб, 30 минут хайнатилади, 4
соат тиндириб, сунгра сузиб,
ofh
3 чайишга, жарохатларни
ювишда ишлатилади.
Дорихоналарда брикет холида сотилади. 2 та майдаланган
брикет устига 1 стакан хайнаб турган сув солиб, 30 минут хай
натилади, совигандан сунг сузиб,
ofh
3 чайиш ва жарохатлар
ни ювишда ишлатилади.
2 . КУМ УШ СИМ О Н ГОЗПАНЖА (лапчатка сер е б р и с
тая) — Potentilla argentaea L
— раъногулдошлар — Rosaceae
оиласига мансуб булиб, буйи 15-40 см.га етадиган ут усим
лик. Барглари панжасимон бешга булинган. Усимликнинг по-
110
яси, баргининг пастки томони ва гул косачаси оппок наматси-
мон туклар билан копланган. Гуллари сарик рангли, сийрак
калкрнсимон рувакка тупланган. Меваси —
КУРУК,
куп уругли,
мураккаб мева.
Кумушсимон гозпанжа Россиянинг Оврупо кисмида, шарк-
ий Сибирдаги ялангликларда, КУРУК утлокдарда, кияликларда,
бутазорларда, далаларда ва йул буйларида усади.
Шифобахш кисми усимликнинг ер устки кисми (пояси, банди,
барги, гули) хисобланади. Таркиби яхши урганилмаган булиб, куп
микдорда ошловчи моддалар, С витамини борлиги аникданган.
Табобатда кумушсимон гозпанжа буриштирувчи, микро-
бларга карши, кон тухтатувчи, яллигланишга к,арши ва жаро-
катларни битирувчи восита сифатида ишлатилади.
Стоматология амалиётида кумушсимон гозпанжанинг дам-
ламасини, кдйнатмаси огиз
шиллик
кавати яллигланганида
(стоматитларда), милклар конаганда, тил ва огиз бушлигида
яралар пайдо булганда ва бошка жарохатларда огизни чайиш,
ванночка килиш учун ишлатиш мумкин. Майдаланган баргини
докага ураб, йирингли яра ва жарохатларга куйилса, йиринг-
дан тозалаб, тез битишига ёрдам беради.
Кайнатмасини тайёрлаш учун 3 чой кошик майдаланган ку
мушсимон гозпанжа усимлиги устига 1 стакан сув куйиб, 2
соат тиндирилади, сунг паст оловда кайнагунча ушлаб тури-
лади. Совигач, сузиб, огиз чайишга, ванночка килишга ва жа-
рохатларни ювишга ишлатилади.
3. СУДРАЛИБ УСУВЧИ РОЗПАНЖА, БЕШБАРГ (лапчат
ка ползучая) — Potentilla reptans L —
раъногулдошлар —
Rosaceae оиласига мансуб булиб, буйи 30-100 см.га етадиган
куп йиллик ут усимлик. Ингичка, судралиб усувчи, пояли. Гул-
тожи сарик, тухумсимон. Меваси — тухумсимон, сарик.
Судралиб усувчи гозпанжа Марказий Осиё, Россиянинг Ов
рупо кисмида ва Кавказдаги адирларда, арик; буйларида,
tof
ёнбагирларида, дарё ёкаларида, утлокдарда ва бошка нам ер-
ларда усади. Шифобахш кисми илдизи, илдизпояси ва барги
Хисобланади.
Таркибида канд, органик кислоталар, буриштирувчи мод
далар, С витамини ва бошкалар бор. Табобатда ундан анти
септик, кон тухтатувчи, битирувчи ва огрикни колдирувчи во
сита сифатида ишлатилади.
Стоматология амалиётида судралиб усувчи гозпанжанинг-
янги баргини сикиб, ширасини дока ёки пахта пиликка шимди-
риб, милклар конаганда, жарохатдан кон окканда кон тухтатишда
фойдаланилади. Тиш огриганда, огиз
шиллик
кавати яллиг-
111
ланганда, стоматитлар ва гингивитларда кайнатмаси билан
ofh
3
чайилса ёки ванночка килинса, яхши фойда килади.
Дамламасини тайёрлаш учун 1 ош кошик усимликни кури-
тиб, майдаланган илдизи ва барги устига 1 стакан кдйнаб тур-
ган сувни солиб, огзи берк идишда ярим соат дамлаб куйила-
ди. Совигандан сунг, олиб ишлатилади.
F ¥ 3 A Т УР Л А Р И (виды х л о п ч а тн и к а ) — G ossypium
species
— гулхайридош лар - - Malvaceae оиласига мансуб
булиб, буйи 1-2 метрга е гадинам пир йиллик усимлик сифати-
даустирилади Полей moxnaniaii, барги беш, баъзан уч булакли
булади
Мнпаси
уч (>ки (ими хонали, пишганда очиладиган кусак.
I у ia
. к о с а м
Узбекистан, Тожикистон, Киргизистон, Козо
н ка ом, 1уркманистон ва Озарбайжонда экилади.
Ыббибгда пахта мойи, толаси ва илдиз пустлоги ишлати-
л.ади.
Таркибида: пахта (толаси) — 95% гача клечаткадан ташкил
топтан. Бундан ташк;ари
6
fchmoh
моддалар, смола ва бошк,а
бирикмалар бор. Буза уруги (чигит) таркибида 40% гача ярим
курийдиган мой, госсипол ва унинг унумлари бор.
Пустлогида К витамини, ошловчи ва бош^а моддалар бор.
Баргида олма ва лимон кислоталар, гулида антоцианлар, ча-
ногида эса куп микдорда ошловчи моддалар мавжуд.
Тиббиётда оддий пахта ва гигроскопик пахта — Gossypium
hygroscopicum ишлатилади. Оддий пахта компресс ва бошка
муолажаларни бажаришда ишлатилади. Гигроскопик пахта ва
ундан тайёрланган материаллар (бинт, дока) яхши шимиш ху-
сусиятига эга булгани сабабли, богпов материали сифатида
кулланилади.
Стоматология амалиётида гузанинг чигити ва илдизини к,ай-
та ишлаш натижасида олинадиган махдулот — госсипол
(Gossypolum) препарати ишлатилади.
Госсипол майда кристалл порошокдан иборат, оч сарик-
дан тук сарик ранггача, сувда эримайдиган, спиртда кам эрий-
диган модда булиб, вирусларга карши таъсир курсатади.
Стоматологияда госсиполнинг 3%ли линименти ишлатилади
(Linimentum Gossypoli 3%). Линимент тайёрлашда асос сифа
тида пахта мойи — Oleum Gossypi ишлатилади. Вирусли сто-
матитларда
ofh
3
ш иллик
каватига юпка килиб кунига
4-6
ма-
х;ап 5-7 кун давомида суртилади.
Стоматологияда гигроскопик пахта куп микдорда куллани-
лади.
112
Гигроскопик пахтадан уткир периодонтит, сурункали пери-
одонтитни кайталанишида фойдаланилади. Бунинг учун тиш
хаттих огриб, бир-бирига босганда огрих кучайиб, тиш атро-
фидаги милки хизарганда, гигроскопик пахтадан болишча
хилиб, милкка хуйиб, пахтани тишлаб турилади. Хар 20 минут,
ярим соатда алмаштириб турилса OFpnx пасаяди, баъзан бу-
тунлай холади.
АСАЛАРИ МАХ.СУЛОТЛАРИДАН
ТАЙЁРЛАНАДИГАН ДО РИЛАР
АСАЛАРИ ЕЛИМИ, ПРОПОЛИС (прополис) — Propolis.
Асалари елими — прополис ёпишхох, зич ёки хуюх суюхлик
Холидаги узига хос ёк,имли (кайин хидини эслатувчи) хидли,
яшил-хуньир ёки жигарранг — тух кизтиш рангли ва аччикрох
ловуллатувчи мазали масса. Прополисни ишчи асаларилари
турли усимликлар (хайин, терак, тол, хаРа(гай, арча, хораха-
рагай ва бошха дарахтлар)дан йигади.
Таркиби смола — бальзам, мум, эфир мойи, бензоат, кофе,
ферул кислоталар, флавоноидлар, полисахарид ва бошха мод-
далардан ташкил топтан. Прополис сувда эримайди. Этил спир-
ти ва эфирда яхши эрийди. У огрихсизлантирувчи, яллитла-
нишга харши, антисептик ва буриштирувчи таъсирга эта. Шу-
нинг учун стоматология амалиётида
ofh
3 бушлити шиллих
хавати касалликларида хамда бошха яллитланиш касалликла-
рида ва жарохатларни битиришда (даволашда) хулланилиши
мумкин.
Илмий табобатда прополис препарати аэрозоль “ пропо-
соль” — номи билан металл баллончапарда чихарилади ва до-
рихонапарда сотилади. Отизда жарохатланган сохаларга аэро-
зольни, 3-7 кун давомида кунига 2-3 мартадан сепилади.
Тиш хаттих отриганида, тиш кавагидан овхат холдикдари-
ни олиб ташлаб, озгина прополис хуйилса, бир оздан сунг
ofphx
пасаяди.
АСАЛ (мёд)
— асаларилар махсулоти булиб, таркибида
организм учун керак булган 100 дан ортих моддалар бор. Асал
витаминлар ва минерал моддалар манбаи хисобланади: вита-
минлардан В,, В2, В3, фоли кислотаси, витамин В6, Н (биотин),.
К1, С1, Е1, каротин (витамин А), РР, Д; минерал моддалардан
алюминий, борий, фтор, бериллий, ваннадий, висмут, галлий,
германий, темир, марганец, мис, молибден, натрий, никель,
радий, KypFOUJHH, кумуш, стронций, титан, фосфор, хром, рух,
1 1 3
8—
цирконий. Ундан ташкари органик кислоталар (олма, вино,
лимон, сут ва шовул кислотаси), охсиллар, ацетилхолин, гор
мон, антибиотик, фитоцид ва устирувчи — биомоддалари бор.
Асални жуда кадимдан халх юбобагида шифобахш восита
сиф атда |урни касалликлардл ишлатиб келинади. Масалан,
жароха! ларни (айник,са куй
1
ан ва йирингли жарохатларни) да-
нолашда, меьда-ичак (гастрит, дуаденит, энтероколит ва меъ-
да-ичак яраси), жигар, юрак, упка, асаб ва рух,ий касаллик-
ларни, тери касалликлари, к,андли диабет ва буйрак касап-
ликларини даволашда ишлатилади.
Стоматология амалиётида лоал
1
аркипидл ф т р моддаси-
нинг борлиги туфайли кариесниш индими ппишда (профилак
тика), тишларни
м у с а а х т а м м ш ш н д н н а
огиз бушлигини де
зинфекция
K.11III1IH
м.н-
с .1ДН/1..1 I , и и .ия
эгилади. Лаб касаллик-
плрид
.1
н.и
1
и.Iрш жI ( урупкани ёрилиши, лаб хуришида
' | и Ц 1 Ц .Н И I- ,11 I I
:н:11Л1МЛ М.п.пумки чой таркибида куп микдорда фтор
н'|цп
,.11
и I и. р
111,11
и |у([),айли кариеснинг олдини олувчи восита
' нф.нпд
.1
1
.и.(,ир килади. Инсонлар купинча чойни к,анд билан
in in пади па чойнинг бу бебахо хусусияти йухолади (нейтрал-
11
.
1
Ш.
1
ДИ), яьни к,анд организмдан кальций моддасини чик,ара-
ди ва тишнинг емирилишига олиб келади. Шунинг учун чойни
асал билан ичиш тавсия этилади.
Стоматитларни, яра — жарохатларни ва бошкдларни даво
лашда асални бошха дориларга хушиб мапхам сифатида иш-
латиш мумкин.
АСАЛАРИ ЗАХАРИ (апитоксин)
— Apis (юнонча асалари,
toxicon — Захар) рангсиз, тиник,, узига хос асал хидига ухшаш
Хидли, аччих, уткир мазали суюкдик булиб, у асалари Захар
ишлаб чихарувчи безида тупланади. Асалари захари аридан
турли усуллар билан олинади ва у кучли антибактериап хос-
сага эга.
Таркибида ок,сил моддапар, чумоли, хлорид ва ортофос
фат кислоталар, магний фосфат, мис, калий, кальций, темир,
рух, марганец тузлари, йод, олтингугурт, ацетилхолин, гиста
мин, ферментлар (фосфолипаза А ва гиалуронидаза), эфир
мойи ва бошха бирикмалар бор. Асалари захари ва ундан тай-
ёрланган доривор препаратлар бод, полиартрит, тропик яра,
астма, бош
ofphfh
(мигрень), радикулит, тромбофлебит, чип-
хон, пародонтоз, гипертония ва бошха касалликларини даво
лашда ишлатилади.
114
Халк табобатида асалари захаридан хар хил нерв касал-
ликларини даволашда ишлатилади.
Стоматология амапиётида уч тармокди нерв невралгияси-
ни даволашда апизатрон, вирапин ва эпифор ишлатилади.
Апифорнинг 1 та таблеткасини 20 мл дестилланган сувда
эритиб, электрофорез килиш учун ишлатилади.
Апизатрон ва вирапинни эса суртма дори сифатида ишла
тилади.
Rp.: Apiphori 0.001
D.t.d. N 25
S.
1 та таблеткани 20 г дистилланган сувда эритиб, электрофорез
учун ишлатилади.
Апизатрон суртма дори ва ампулада суюкдик холида чик,а-
рилади.
Rp.: Ung. Apisothroni 20.0
D.S. суртма дори сифатида ишлатилади.
Вирапин хам суртма дори сифатида чикарилади.
Rp.: Ung. Virapini 20.0
D.S. суртма дори сифатида ишлатилади.
АСАЛАРИ ОНА “СУТИ” (пчелиное маточное молоко) —
саргиш — о к рангли, кдймокка ухшаш суюкдик булиб, бироз
нордон мазага эта. Ишчи асаларилари халкум безида махсус,
юкори туйимли модда ишлаб чикаради ва у билан она ари
бокилади. Ана шу мураккаб таркибли модда асапарини она
“сути” номи билан аталади. Таркибида оксил моддапар, канд-
лар, минерал тузлар, витаминлар (В р В2, В6, В )2, С,, И, РР1, Е),
фолат ва пантотен кислоталар, биотин, инозитол, ниацин,
ацетилхолин, усиш фактори, ферментлар, жинсий гормонлар,
микроэлементлар (темир, марганец, рух, кобальт, магний), 22
та аминокислотапар ва 65% гача сув булади.
Асалари она “сути” доривор препаратлари чакапокдар ва
ёш болапарда гипотрофия, анорекция (иштаханинг йукдпиши),
гипотония, баъзи асаб касалликлари, упка сили, артритлар,
бруцеллёз, бод, юрак-к,он томир, меъда-ичак ва бошка касал-
ликларни даволашда кулланилади.
Стоматология амапиётида асалари она “сути” препаратла
ри апилак суртма дори сифатида яра ва жарохатларни даво
лашда ишлатилади.
Rp.: Ung. Apilaci 3% — 50.0
D.S. яра ва жарохатларни даволашда ишлатилади.
115
СТОМАТОЛОГИЯ АМ АЛИЕТИДА
К.УЛЛАНИЛАДИГАН ЙИБМА ЧОЙЛАР
Купгина касалликларда айрим гиёхдарнинг ишлатилиши-
дан ташхари, бир неча усимликдан ташкил тогн ан йитмалар —
чойлар сифатида хам кенг михёс.да кулланилади, льни йигма
чойлар муайян касалликларни длноллш учуй кулланиладиган
бир нечта шифобахш
дпринпр у(.имиик махсулотларининг
аралашмаг.идир
1/1и1ма ч п и п а р и и
уи
т а р и ш и д а
1
айёрлаш анча хулай.
И и I м . I ' о пн
1 . 11
>
фирмлцсишка заводлари ва фабрикапарида
m i
к 'рп. и и к I, к, у I ич.шарда ёки хаптачаларда (пакетчаларда) хадох-
ii.iiii.ui хонда чихарилади ва дорихоналар, фитобарлар орхапи
,
1
ХОЛИ
1
а согилади. К,утича ва халтачалар устига уй шароитида
йишапардан хандай хилиб хайнатма ва дамламапар тайёрлаш
усуллари ва хайси касалликларда, хай усулда тайёрлаш туфи-
сида маълумот —тавсияномалар ёзиб хуйилган булади.
Стоматологик касалликларда куйидаги йирма чойлар хулла-
нилиши мумкин:
1. Мойчечак гуллари — 30,0
Октол пустлоти — 30,0
Жука гуллари — 20,0
Эман пустлоги — 20,0
Ушбу йитма чойдан бир ош хоших олиб, унинг устига бир
стакан хайнох сув куйилади ва 30 минут давомида дамланади.
Сунгра сузиб олиниб, кунига бир неча марта
ofh
3 чайилади
ёки ванночка хилинади. Бу амап стоматитларни даволашда,
айнихса, афтоз стоматитда ижобий натижа беради.
2. Наъматак мевалари — 25,0
Мармарак барглари — 15,0
Тотрайхон ути — 10,0
Кайинбарги — 5,0
Ушбу йитма чойдан 2 чой хоших олиб, унинг устига бир
стакан хайнох сув хуйиб, 30 минут давомида дамлаб хуйила-
ди. Сунгра сузиб олиб, кунига бир неча марта отиз чайилади
ёки ванночка хилинади. Бу амал хам стоматитларда кенг хулла-
нилади.
3. Мармарак барглари — 20,0
Тирнокгул гуллари — 10,0
E
hfok
барглари — 10,0
Судралиб усувчи
tof
жамбули — 10,0
116
Ушбу йигма чойдан бир ош кошик олиб, унинг устига 1 ста
кан кайноксув куйиб, 20-30 минут давомида дамланади. Сунгра
сузиб олиб, замбуругпи стоматитда бир неча марталаб кунига
o f h
3
чайилади ва ванночка килинади.
4. Эман пустлоги — 30,0
Тограйхрн ути — 20,0
Гулхайри илдизи — 5,0
Мармарак барглари — 5,0
Ушбу йигма чойдан икки чой кошик олиб, унинг устига 1
стакан кайноксув куйиб, 30 минут давомида дамланади. Сунгра
сузиб, кунига бир неча марта
o f h
3
чайилади. Бу доривор ка-
тарал гингивит касаллигига даво булади.
5. Ялпиз барглари — 20,0
Буймадорон ути — 20,0
Учбарг барглари — 10,0
Ушбу йигма чойдан бир ош кошик олиб, устига бир стакан
кайнок сув солинади ва 30 минут дамлаб куйилади. Сунгра
сузиб олиб, ярали гингивит касаллигида кунига бир
неча
мар
та
o f h
3
чайилади ёки ванночка килинади.
6. Парманчик и лд и зи — 25,0
Бутакуз гуллари — 20,0
Бу йигма чойдан икки ош кошик олиб, устига ярим литр
сув солиб, беш минут давомида кайнатилади. Совигач, сузиб
олиб, кайнатма билан кунига бир неча марта огиз чайилади.
Бу доривор пародонтит касаллигига даво булади.
7. Игир илдизи — 15,0
Учбарг барглари — 15,0
Ушбу йигма чойдан бир ош кошик олиб, устига бир стакан
кайнок сув куйиб, 20 минут дамлаб куйилади ва сузиб олиб,
кунига бир неча марта огиз чайилади ёки ванночка килинади.
Бу доривор х;ам пародонтит касаллигига даво булади.
8. Коракат мевалари — 20,0
Газанда барглари — 20,0
Четан мевалари — 10,0
Ушбу йигма чойдан бир ош кошик олиб, устига бир стака'н
кайнок сув солинади. 30 минут давомида дамлаб куйилади,
сунгра сузиб олиб, дамламани илик холида кунига ярим ста-
кандан уч марта овкатлангандан сунг ичилади. Бу доривор па
родонтит касаллигига даво булади.
117
ДОРИВОР ПРЕПАРАТЛАРНИНГ
СТОМАТОЛОГИК КАСАЛЛИКЛАРДА
ИШ ЛАТИШ ЛИШ И БУЙИЧА РУЙХАТИ
1. Стоматит, гингивит ва пародонтит касалликларида
Анор
Кииик
11
. пока
Алой
КичикОуригуЛ
Арпабодиён
/1. шлаги
Арча кубблги
Маймунжон
Л г а н а р и
1
'ипми
Маккажухори
A 'n n i' i i p i i i ii'
Мойчечак
l,- .p
Наврузгул
I
ii i| |i iM
Наъматак
I
.VMM. 1Д. ipon
Оддий зирк
Д л л л ч о и
Одций сигиркуйрук,
Доривор гулхайри
Оддий тотжамбил
Доривор зангвизорба
Оддий тотрайхон
Доривор откупов
Олча
Доривор тирнок;гул
Ок, калдирмок;
Ер ^алампир
Пахмок,к,арик,из
Ёнтон;
Петрушка
Жийда
Пиёз
Жука
Листа
Зитир
Ровоч
Игир
Темиртикан
Илонсимон торон
Ток, узум
Исирик,
Тол турлари
Иттиканак
Тотум
Каланхой
Тотарникаси
Капалакгул
Хина
Карам
Чой
Карафс
Ширчой
Каш ни ч
Шовул
Эвкалипт
Шотут
Экма сабзи
Ковул
Эрман
Ковун
Урик
Кора андиз
Кайин
Кара ^аракдт
Калампир ялпизи
Розпанжа
Кдлин баргли бергения
Кандаточ
К^зил дулана
Кирк, бутим
Ковок;
Fy3a
118
1.1 Аллергик стоматитларда:
Анор
Буймадарон
Дармана
1.2 Тил ок.ариши (молочница)да:
Доривор тирнокдул
Экма сабзи
2. Жарохатлар ва яра-чак.аларда:
Асалари елими
&4FOK,
Асалари она “сути”
Жийда
Баргизут
Илонсимон торон
Bexyi
Исири^
Буймадорон
Иттиканак
Гулсапсар
Каланхой
Далачой
Карафс
Доривор гулхайри
Кичик тиллабош
Доривор зангвизорба
Ловия
Доривор мармарак
Мойчечак
Доривор откулок
Момакдймок
Доривор тирнокдул
Наъматак
Олча
Оддий сигиркуйрук,
Ошловчи скумпия
Ширчой
Пиёз
Шовул
Писта
Шотуг
Тизмагул
Эвкалипт
Ток, узум
Экма сабзи
Тол турлари
Эман
Тотум
К,айин
Тог арникаси
Кррхбулим
Турп
Ковул
Хина
Кончуп
Чаканда
Крра андиз
Чой
Бозпанжа
3. Крнталаш (гематома), хуснбузар, сепкил ва догларни
казишда:
Бодом
Пиёз
Бодринг
Ровоч
Гулсапсар
Саримсок пиёз
Доривор гулхайри
Седана
Игир
Ток, узум
Итти канак
Турп
Лавлаги
Хантал
Ловия
Шовул
Маккажухори
Экма сабзи
119
Момакаймок
Оддий тотрайхрн
Петрушка
Кдлампир ялпиз
Крвун
Кора андиз
4. Милклар к.онаганда, тиш олингандан сунг ва бошк,а жаро
хатлардан к.он кетганда:
Анор
Баргизут
Бозулбанг
Жат-жат
Исирик
Иттикан.ж
Кичик
1
>у| ни уп
Кичик 111ММ, ll и 1111
( > д д м и 1 ( II | ). 1ИУПМ
I'ulU.'l
Буймадорон
Газанда
Дал.пои
Доривор
лимонут
Доривор
откулок
E
h f o k
,
Тол турлари
T
o f
арникаси
Шовул
Шотут
Кдлампирмунчок,
Кирк,
6yFHM
Боэпанжа
Г>.
Тиш огриганда:
Асалари елими
Баргизут
Гулсапсар
Доривор лимонут
Ер кдлампир
E
hfok
Исирик
Кичик буригул
Кук тикан
Шовул
Шотут
Лавлаги
Нухат
Оддий
tof
жамбул
Оддий торрай^он
Саримсок, пиёз
Седана
Хантал
Чой
Урик
Ковок,
Кончуп
Буза турлари
6. Огиздаги нохуш хртдларни кетказишда:
Анор
Листа
Газанда
Чой
Далачой
Игир
Кашнич
Эман
Калампирмунчок,
Кдлампирялпиз
Доривор лимонут
7. Чипкрн (фурункул, карбункуллар) чикканда:
Газанда
Ловия
Дармана
Мамацаймок,
Д оривор гулхайри
Карам
Саримсок, пиёз
Тизмагул
120
8 . Ш и ш л а р н и су р и л ти р у в ч и :
Аччик; шувок
Доривор гулхайри
Буймадорон
Газанда
Гулсапсар
Капалакгул
Нухот
Шотут
Дармана шувок;
Ковул
9. Неврит ва невралгия касалликларида:
Асалари завари
Тол турлари
Дармана шувок;
Турп
Исирик,
Оддий тог райхрн
Хантал
Калампир ялпиз
Седана
10. Лаб бичилганда ва ёрилганда (лаб ёригида)
Бехр
Лавлаги
Доривор мармарак
Чакацца
Доривор тирно^гул
Каланхой
11. Учук,чик.канда:
Кирк, булим
Веху
Бодом
Маймунжон
12. Альвеолитларда:
Тик усувчи гозпанжа
Кончуп
Буймадорон
Д оривор мармарак
Доривор откулок;
Игир
13. Сугалларни кучиришда
Исирик,
Каланхой
Кичиктиллабош
Лавлаги
Мома^аймок,
Петрушка
Седана
Ток, узум
Тол турлари
Пиёз
14. Артрит (чакка-пастки жаг бугимининг яллигланиши)да:
Хантал
15. O
fh
3 куйганда:
Жийда
Жийда
Олча
Ошловчи скумпия
Кдндагоч
121
Д О Р И В О Р ^ С И М Ш И К Л А Р Н И Н Г ? З Б Е К Ч А ,
Р УС ЧА В А .ЛО ТИ Н Ч А Н О М Л А Р И
Алой, Сабур
Анор
Арпабодиён, Оддий
Арпабодиён
Арча куббаси, Оддий
арча
Асал
Асалари елими,
Прополис
Асалари а;цари
Асалари она "i via"
Л ' Г I I I I ' 111V I ч '!■ ,
l| Iг 11 >1 I
I ■I ’ -.II, Ч у п и п о к ,
Ьоху\
1и 1ДОМ
Бодринг
Бозулбанг, Гангитувчи
бозулбанг
Буймадарон, Оддий
буймадарон
Газанда, Газакут,
Чаёнут
Гулсапсар
Далачой, Тешик
далачой, Кизил пойча
Дармана шувок,
Доривор гулхайри
Доривор зангвизорба
Доривор лимонут
Доривор мармарак,
Маврак
Доривор откулок;
Доривор тирно^гул
Ёнгок,
Ер^алампир,
Хрен
Жал-жар, Очамбити,
Оддий жар-xaF
Алоэ
Гранат
Анис, Анис
обыкновенный
Можжевельник
обыкновенный
Мёд
П р о п о л и с
Ai in и и I им
I г и
mi
и II и- м;и очное
M i МИ 'К ( I
I In.ii.iiib I орькая
11одорожник большой
Айва продолговатая
1Б> ндаль
обыкновенный
Огурец посевной
Зайцегуб, Лагохилус
опьяняющий
Тысячелистник
обыкновенный
Крапива двухдомная
Ирис, Фиалковый
корень
Зверобой
продырявленный
Полынь цитварная
Алтей лекарственный
Кровохлёбка
лекарственная
Мелисса
лекарственная
Шалфей
лекарственный
Щавель конский
Ноготки
лекарственные
Орех грецкий
Хрен обыкновенный
Пастушья сумка
Aloe
Punica grnnnlum L
Anistim vulgare Gaertri
Junipcrir.; communis L
Propolis
Apis
Artemisia absinthium L
Plantago m ajor L -
зуптурумдошлар-
Plantaginaceae
Cydonia oblonga mill -
раъногулдошлар -
Rosaceae
Amygdalus communis L
Cucumis sativus L
Laqochilus inebrians
Bge
Achillea milefolium L
Urtica dioica L
Iris sogdiana Schrenk
Hypericum perforatum L
Artemisia cina Berg
Altaea officinalis L
Sanguisorba officinalis L
Melissa officinalis L
Salvia officinalis L
Rumex confertus Wild
Calendula officinalis L
luglans regia L
Armoracia rusticana
(Zam) Gaertn
Capsella bursa pastoris
L. Medic
122
Жийда, Тор баргли
жийда
Ж ука, Аррувон
Зигир
Игир - Оддий игир
Илонсимон торон
Исири^
Иттиканак, уч булакли
иттиканак
Каланхой, Патсимон
каланхой
Капалакгул —
Уч рангли бинафша
Карам
Карафс, Хушбуй
карафс
Кашнич, Экма кашнич
Кийик панжа
Кичик бури гул
Кичиктиллабош
Кумушсимон лозпанжа
Куктикан
Лавлаги, Кизилча
Ловия
Маймунжон, Оддий
маймунжон
Маккажухори
Мойчечак, Доривор
мойчечак
Момаьдймо^, Коки
гул
Наврузгул
Наъматак турлари
Нухат
Оддий зирк, Кора
зирк
Оддий сигиркуйрук
Оддий толжамбул
Оддий тотрайхрн
Ок калдирмок, Кука
Олча
Ошловчи скумпия
Пахмок карикиз
Петрушка, Оддий
петрушка
Лох узколистный
Липа серцевидная
Лён обыкновенный
Аир обыкновенный
Змеевик
Гармала обыкновенная
Череда
трёхраздельная
Каланхоэ перистое
Фиалка трёхцветная
Капуста огородная
Сельдерей пахучий
Кишнец - корианор
посевной
Астрагал
шерсистоцве гковый
Барвинок малый
Золототысячник
малый
Лапчатка серебристая
Синеголовник
биберштейна
Свекла обыкновенная
Фасоль обыкновенная
Малина обыкновенная
Кукуруза
обыкновенная
Ромашка
лекарственная
Одуванчик
лекарственный
Первоцвет весенний
Виды Шиповника
Горох посевной
Барбарис
обыкновенный
Коровняк
обыкновенный
Тимьян обыкновенный
Душица обыкновенная
Мать и мачеха
Вишня обыкновенная
Скумпия кожевенная
Лопух (репей) войлоч
ный, Лопух большой
Петрушка
обыкновенная
12 3
Elaeaynns angustitolia L
Tilia cordata Mill
Linum usitatissimum L
Acorus calamus L
Polygonum bistora L
Peganum harmala L
Bidens tripartita L
Kalanchoe pinnata
(Lam.) persoon
Viola tricolor L
Brassica oleraceae L
Aplum graveolns L
Coriandrum sativum L
Astragalus dasyanthus
Pall
Vinca minor L
Centiaurium minus
Moench
Potentilla argent aea L
Eryngium coeruleum
M.B
Beta vulgaris L.
Phasedus vulgaris L
Rubus idaeus L
Zea mays L
Matricaria chamomilla L
jTaraxacurn offic in a lis
web
Primula officinalis Jacq
Rosa L Species
Pisum sativum L
Berberis vulgaris L
Verbascum thapsus L
Thymus vulgaris L
Origanum vulgaris L
Tussilago farfara L
Cerasus vulgaris L
Cotinus coggygria Scop
Arctium tomentosum
Mill
Petrosellinum crispum
(Mill) Nym
Пиёз, Ошпиёз
Листа
Ровоч, Тангут ровочи
Саримсокпиёз
Седана
Судралиб усувчи
гозпанжа
Темиртикан
Тизмагул
T
of
арникаси
Ток, узум
Тол турлари
Тотум
Тури
Х л щ ли, ( л| i n i
ХЛН
1
ЛШ
1
X l l l l l
Ч л н л п д л , .+ у м р у н .и м о н
I. II' . II |Д. I
' li ш Хтои чойи
I Illy 1411И
Шовул
Шогут
Эвкалипт турлари
Экма сабзи
Эман, Оддий эман
Розпанжа, тик усувчи
розпанжа
Луза турлари
Кдйин, Ок,к,айин
Калампир ялпиз
Кдлампирмунчок,
Эвгенол кдлампир-
мунчок;дарахти
Калин баргли бергения
Кандаточ, Кулранг
ольха
Кизил дулана
Крркбутим, Дала
крр^бутими
Ковок. Сапча ковок,
Оддий ковок
Крвул, Тиканли кавар
Ковун
Кончуп, Катта кончуп
Кора андиз
Кора коракат
■^рик, Оддий урик
Лук репчатый
Фисташка настоящая
Ревень тангутский
Чеснок посевной
Чернушка посевная
Лапчатка ползучая
Якорцы стелющиеся
Вербена
лакарствоннля
Арника Iормля
Я ш и н
рлд кул1лурныи
Ииди ипы
( умлх ду( 1ИШ.НЫЙ
Редьклппсонная
I ирчицл, Горчица
саропгская
Хна
Облепиха, Облепиха
крушиновидная
Чай китайский
Гравилат городской
Щавель кислый
Тут чёрный
Виды эвкалипта
Морковь посевная
Дуб обыкновенный
Лапчатка, лапчатка
прямостоячая
Виды хлопчатника
Берёза повислая
Мята
переченна я
Г воздика
Бадан толстолистный
Ольха, ольха серая
Боярышник кроваво-
красный
Хвощ полевой
Тыква крупно-плодная,
Тыква мелкоплодная
Калерцы колючие
Дыня обыкновенная
Чистотел большой
Девясил высокий
Смородина
(смородина чёрная)
Абрикос
обыкновенный
124
Allium сера L
Pistacia vera L
Rheum palmatum Var
tanguticum Maxim
Allium sativum L
Nigella sativa L
Potenlilla reptans L
Trihulis lerrestris L
Verbena officinalis L
Arnica montana L
Vitis vinifera L
Salix species
Rhus coriaria L
Raphanus sativus L
Brassica juncea L
Lawsonia inermis L
Hyppophea
rhamnoides L
Thea sinensis L
Geum urbanum L
Rumex acetosa L
Morus nigra L
Eucalyptus species
Daucus sativus Roehl
Quercus robur L
Potentilla erecta L
Gossypium species
Betula pendula Roth
Mentha piperita L
(Eugenia caryofhyllata
Thund).
Bergenia crassifolia L
Alnus incona Moench
Crataegus sanguinea
Pall
Equisetum arvense L
Cucurbita maxima L,()-
Cucurbita pero L
Capparis spinosa L
Cucumis melko L
Chelidonium majusL
Inula helenium L
Rubes nigrum L
Armeniaca vulgaris L
Ф О Й Д А Л А Н И Л Г А Н А Д А Б И Ё Т Л А Р
Абдурахманов Р. Русско-узбекский словарь. “Государственное и зда
тельство иностраных национальных словарей ", М., 1954.
Абу Али ибн Сино (Авиценна), Канон врачебной науки. Книга II Таш
кент, “Фан" 1982.
Блинков И.Л., Лявин В.Н., Машалов А.А., Воронцова Н.С., Абашина
Н.Ю. Растения лекарства из них. М., “ М едицина” 1990.
Боровский Е.В., Горошиков М.И., Патрикеев В.К. Терапавтическая сто
матология М., "Медицина", 1973 г.
Виктор Востаков. Секреты целителей Востока. Ташкент, “Узбекистан” ,
1993 г.
Гринкевич Н.И. Лекарственные растения. М., “ Высшая школа” , 1991 г.
Жураев Э., Хужаева Д ., Набиев М. Шифобахш гиё>^ шарбатлар, “Ме^-
нат” , 1992.
Йориш Н.П. Пчёлы и медицина. Ташкент, “ М едицина” , 1974.
Карим Махмудов. Чойнома. Тошкент, “ Камалак” , 1993.
Каримов В., Шома^мудов А. Халк,табобати ва замонавий илмий тиб-
биётда ^улланадиган шифобахш усимликлар. Тошкент, “ Ибн Сино номи-
даги нашриёт” , 1993.
Ковалева Н.Г. Домашний лечебник растениями. Ташкент. Изд. “Ёзув-
чи” , 1996, 112 бет.
Косимов А.И., Холматов Х.Х. Русча — Узбекча — лотинча фармацевтик
терминлар лугати. Тошкент, “Ибн Сино номидаги нашриёт” , 1990.
Ладыгина Е.Я., Морозова Р.С. Фитотерапия. “М едицина” , 1987.
Мадра^имов А.С. Ибн Сино шифобахш усимликлар хд^ида. Тошкент,
“Мех,нат” , 1990,142 бет.
Мадра^имов А.С. Усимлик ва инсон саломатлиги. Тошкент, “ Ме^нат” ,
1991.
МахмудХасаний, Сурайё Каримова. Навоий даври табобати. Тошкент,
“Ибн Сино номидаги нашриёт” , 1991.
Махлаюк В.П.Лекарственные растения в народной медицине. Сара
тов, “М едицина” , 1967.
Махов А.А. Зелёная аптека. “ Красноярское книжное издательство” ,
1980.
125
Машковский М.Д Лекарственные средства. 1-2 книга. Ташкент, “ Ме
дицина” , 1987.
Набиев М. Ошкук ва зираворлар хосияти. Тошкент, “Медицина” , 1982.
Набиоп М. Шифобахш гиёхдар, Тошкент. “Фан", 1980.
Набиев М., Шаяьнёв В., Иброх,имов А. Шифобахш неъмаглар. Тош-
конт, “ Мохдат” , 1986.
Пеккер Р.Я.: Болезни зубов полости рта М. Медицина, 1976 — 128 бет.
Просвирина Т., Терзиева А. Зелёная am ока. “ I Iп а т ч л", 1983.
Пулатова Т.П., Холматов Х.Х., Джураен И 11. Лекарственные растения
Ташкентской области. Т ош кеж , "М едицина'', 1980.
Робустова Т.Г. Хиру|н
ическая
(том.пело! ия. М. “ Медицина” , 1990.
Русча — Л ш и н т
.1
у п и т а л ш поии лугаг. Тошкент, 1996 й .
Собирав I' , Xiwiм.
1 1
(
hi
X Хоразм во^асининг доривор усимликлари.
T
omiki
-
h i
. “ Mi
'Д И |
ц 1
и. Г , 1 9 //
| ............... г. II , Мир.шеи К.М. Комплексная фармакотерапия при ин-
ф' ■
(■
■
I it к - I. н и иi r маниях. Ташкент, “ Медицина” , 1987.
I
h i
и
ши Комусии лутати, 1994
й .
I ....... а А Д., Сапожникова Э.Н. Лекарственные растения СССР и их
применение. М., “Медицина", 1983.
Хайдаров К.Х.. Хожиметов К..Х- Узбекисгон усимликлари. Тошкент.
"Ук,и |умчи” , 1976.
Хикматуллаев Хамидилла. Ш арк;табобати. Тошкент. “Абдулла Коди-
рий номидаги халк, мероси нашриёти", 1994.
Файзуллаев Т.Н., Епишев В.А. Стоматитлар ва уларни давлаш. М еди
цина. Тошкент 1983 — 112 бет.
ХаркевичД.А. Ф армакология. 6-е изд., — М.: Медицина, 1999,-664 с.
Холицов К. Узбекистан жанубидаги доривор усимликлар. Тошкент,
“Мех.нат” , 1992.
Холматов X. Хоразм вохасининг доривор усимликлари. Тошкент, “М е
дицина” , 1972.
Холматов Х.Х., Ахмедов У .А. Фармакогнозия. Тошкент, “ Ибн Сино но
мидаги нашриёт ", 1995.
Холматов Х.Х., КосимовА.М . Доривор усимликлар. Тошкент. “ Ибн Сино
номидаги нашриёт ”, 1994.
Холматов Х.Х., Хабибов З.Х. Узбекистоннинг шифобахш усимликлари.
Тошкент, “ Медицина” , 1976.
Холматов Х.Х., Харламов И.А., Мавланкулова З.И., Лекарственные ра
стения Центральной Азии. Ташкент, Изд. Абу Али ибн Сино, 1998, 296 бет,
Энцеклопедический словарь лекарственных, эфиромасличных и ядо
витых растений. “ Государственное издательство сельско-хозяйственной
литературы” , 1951.
126
