Теория и практика компьютеризации обучения основам информатики и вычислительной техники в системе среднего образования

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

НИЗОМИЙ НОМИДАГИ

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТИ

Қўлѐзма ҳуқуқида
УДК 373+6Ф7 (077)

ҲАЙИТОВ

Анвар Ғафурович

УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМДА ИНФОРМАТИКА ВА

ҲИСОБЛАШ ТЕХНИКАСИ АСОСЛАРИНИ ЎҚИТИШНИ

КОМПЬЮТЕРЛАШТИРИШ НАЗАРИЯСИ ҲАМДА АМАЛИЁТИ

13.00.02 — Информатика ўқитиш назарияси ва услубияти

Педагогика фанлари доктори илмий даражасини

олиш учун ѐзилган диссертация

А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И

Тошкент – 2006

2

Иш Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университетида

бажарилган.

Илмий маслаҳатчи –

Педагогика фанлари доктори, профессор

А.А.Абдуқодиров

Расмий оппонентлар:

Техника фанлари доктори, профессор

Ҳ.З.Икромова,

Техника фанлари доктори, профессор

Ҳ.Ниғматов,

Педагогика фанлари доктори, профессор

М.Тожиев.

Етакчи муассаса —

Тошкент Ахборот технологиялари университети.

Диссертация ҳимояси Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика

университети ҳузуридаги К. 067.18.01 – Бирлашган ихтисослашган кенгаш
асосида ОАКнинг 2006 йил 5 январдаги № 18-u сонли буйруғига биноан
ташкил этилган бир маротабалик кенгашнинг 2006 йил «___» _____________
соат ___ да ўтадиган мажлисида бўлади.

Манзил: 700064, Тошкент шаҳри, Юсуф Хос Ҳожиб кўчаси, 103-уй.

Диссертация билан Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика

университети кутубхонасида танишиш мумкин.

Автореферат 2006 йил «____» ___________________ да тарқатилди.

Бирлашган ихтисослашган
кенгаш илмий котиби,
ф.-м.ф.н., доцент М.Мадиримов

3

1. ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ

Мавзунинг

долзарблиги.

Ватанимиз

мустақилликка

эришгач,

ҳаѐтимизнинг барча жабҳаларида бўлганидек, халқ таълими тизимида ҳам
улкан ислоҳотлар йўлга қўйилдики, бунда таълим-тарбия жараѐнига
замонавий

ахборот

технологияларини

жорий

этиш,

таълимни

компьютерлаштириш муаммоларини ҳал қилиш муҳим аҳамият касб этади.

Бу муаммога ҳукуматимиз томонидан алоҳида эътибор билан

қаралмоқда. Республикамиз Президенти И.А.Каримовнинг 2001 йил Олий
Мажлиснинг 5-сессиясида сўзлаган нутқида ахборот технологиялари ва
компьютерларни жамият ҳаѐтига, кишиларнинг турмуш тарзига, мактаб ва
олий ўқув юртларига жадаллик билан олиб кириш ғояси илгари сурилган эди.
Президентимиз ташаббуси билан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг 2001 йил 23 майдаги 230-сонли «2001—2005 йилларда
компьютер ва ахборот технологияларини ривожлантириш», шунингдек,
«Интернет»нинг халқаро ахборот тизимларига кенг кириб боришини
таъминлаш дастурини ишлаб чиқишни ташкил этиш чора-тадбирлари
тўғрисида»ги Қарорлари қабул қилинди

*

. Орадан бир йил ўтгач, 2002 йил 30

майда Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Компьютерлаштиришни
янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларини жорий
этиш тўғрисида»ги Фармони ва унинг ижросини амалга ошириш юзасидан
Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 6 июндаги «2002—2010 йилларда
компьютерлаштириш

ва

ахборот-коммуникация

технологияларини

ривожлантириш дастури» тўғрисидаги Қарори эълон қилинди

**

.

Булардан

кўринадики,

ҳозирги

пайтда

таълимга

ахборот

технологияларини

жадал

татбиқ

этиш,

таълим

жараѐнини

компьютерлаштириш етакчи педагогик-услубий ғояга айланган. Навбатдаги
вазифа ахборот технологиялари ва компьютерлаштириш бўйича эришилган
натижаларни умумлаштириш йўли билан яхлит педагогик-услубий назарияни
асослашдан иборат.

Компьютернинг таълим-тарбия соҳасидаги аҳамияти беқиѐс. У халқ

таълими тизимини маъмурий бошқаришдан тортиб, мактаб фаолиятини
алоҳида ташкил этиш, бошқариш, назорат қилишгача, ўқув предметларини
ўрганишни ташкил қилишдан тортиб, ўқувчиларнинг индивидуал
машғулотларини ташкил этишгача бўлган муаммоларни қамраб олади. Бу
муаммоларни ҳал қилиш бўйича барча иқтисодий ривожланган
мамлакатларда, жумладан, бизнинг республикада ҳам турли йўналишдаги
илмий тадқиқот ишлари ўтказилмоқда.

Таълим соҳасини компьютерлаштириш, унга ахборот технологияларини

жорий қилиш билан боғлиқ муаммоларни тадқиқ қилишда муайян ютуқларга

*

Халқ сўзи. 2001 йил, 24 май. № 101 (2663). 1-саҳифа.

**

Халқ сўзи. 2002 йил, 1 июнь. № 116 (2944). 1-2-саҳифа.

4

эришилган бўлса-да, бу соҳада ечимини кутаѐтган масалалар ҳам талайгина.
Бу масалалар қаторига умумий ўрта таълимда компьютерли таълим
методологиясининг яратилмаганлиги; педагогик дастур воситалари (ПДВ)ни
яратиш принцип, восита, босқичлари ва механизми етарлича тадқиқ
қилинмаганлиги; ўқув материалига ПДВга мўлжаллаб ишлов бериш,
маълумотлар омборига жойлаштириш усуллари, улардан фойдаланиш
тизимининг илмий асосланмаганлиги; дарс жараѐнидаги босқичларни тўлиқ
компьютерлаштириш масаласининг мажмуали ўрганилмаганлиги кабилар
киради.

Таълимни компьютерлаштириш муаммосини алоҳида ўрганиш, бу

соҳадаги ютуқ ва камчиликларни, истиқболли йўналишларни аниқлаш ва
уларни тадқиқ қилиш таълим жараѐнини компьютерлаштиришнинг назарий
асосларини ишлаб чиқишни тақозо этади. Бу «Умумий ўрта таълимда
информатика

ва

ҳисоблаш

техникаси

асосларини

ўқитишни

компьютерлаштириш назарияси ҳамда амалиѐти» мавзусида тадқиқот олиб
боришнинг долзарблигини кўрсатади.

Муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси.

Таълимни

компьютерлаштириш муаммосини умумий педагогик жиҳатдан таҳлил
қилишга оид изланишлар талайгина. Бу йўналишдаги тадқиқотлар сирасига
Б.С.Гершунский,

В.Г.Житомирский,

А.А.Кузнецов,

Е.И.Машбиц,

В.М.Монахов, И.Роберт каби олимларнинг тадқиқотлари киради.

Таълимда компьютердан фойдаланиш ўқув предметларини ўқитиш

жараѐнини компьютерлаштириш муаммолари билан боғлиқ ҳолда
компьютернинг ўқувчилар ақлий тараққиѐтига таъсири (Б.Ф.Ломов,
К.М.Гурович); ақлий фаолиятни босқичма-босқич шакллантириш назарияси
(П.Я.Гальперин, Н.Ф.Тализина); дастурлаштирилган таълим назарияси
(Б.П.Беспалько); ўқувчиларда ижодкорликни тарбиялашда компьютернинг
ўрни

(А.М.Матюшкин,

Я.А.Пономарѐв);

таълимда

компьютер

технологияларини қўллаш хусусиятлари (В.С.Гершунский, Е.И.Мащбиц,
С.К.Тализина); компьютер билан фойдаланувчи мулоқотини ташкил қилиш
(А.М.Довгялло); ўқув фаолиятини лойиҳалаш (Е.И.Машбиц); компьютерли
таълимнинг дидактик воситаларини ривожлантириш ((И.И.Мархель); таълим
жараѐнининг дастурли услубий таъминотини яратиш (А.И.Довгялло,
В.Г.Житомирский, Э.И.Кузнецов, А.Я.Савельев); дастур воситаларини
яратишга қўйиладиган эргономик талаблар (Д.Мейтер, Н.Бондаровская) каби
қатор муаммолар тадқиқ қилинган бўлиб, бизнинг тадқиқотимиз уларнинг у
ѐки бу жиҳатлари билан боғлиқ.

Таълимни компьютерлаштириш муаммосини ўрганиш географияси кенг

бўлганлиги боис, уни уч гуруҳга ажратиб таҳлил қилдик: хорижлик
мутахассислардан Т.Беккер, А.Борк, С.Веир, Р.Нортон, С.Пейперт,
Ж.Хартли;

ҳамдўстлик

мамлакатлари

олимларидан

Ш.Ахроров,

Е.Бидайбеков, И.М.Бобко, В.Быков, Н.А.Гейн, В.М.Глушков, В.В.Гришкин,
А.М.Довгялло,

А.П.Ершов,

С.Кариев,

А.А.Кузнецов,

М.П.Лапчик,

5

Е.И.Машбиц, В.М.Монахов, А.И.Павловский, Ю.Первин, А.Я.Савельев;
республикамиз олимларидан А.А.Абдуқодиров, М.Арипов, Б.Бегалов,
Т.Ф.Бекмуратов, М.Зиѐхўжаев, Ҳ.З.Икромова, Ш.Назиров, Ҳ.Ниғматов,
У.Юлдашев,

В.Қобулов

каби

қатор

тадқиқотчилар

таълимни

компьютерлаштиришнинг турли муаммоларини ўрганганлар.

Диссертация ишининг илмий тадқиқот ишлари режалари билан

боғлиқлиги.

Диссертация иши Ўзбекистон Республикасининг ―Кадрлар

тайѐрлаш Миллий дастури‖да белгилаб берилган кадрлар тайѐрлаш тизимини
ривожлантиришнинг асосий йўналишлари ―Фан билан таълим жараѐни
алоқадорлигини ривожлантириш‖ банди мазмунига, ҳукуматимиз томонидан
қабул қилинган ―Интернет‖нинг халқаро ахборот тизимларига кенг кириб
боришини таъминлаш дастурини ишлаб чиқишни ташкил этиш чора-
тадбирлари тўғрисида‖ги, ―2002—2010 йилларда компьютерлаштириш ва
ахборот-коммуникация

технологияларини

ривожлантириш

дастури‖

тўғрисидаги

Қарорлари

ҳамда

―Компьютерлаштиришни

янада

ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш
тўғрисида‖ги, ―2004—2009 йилларда м актаб таълимини ривожлантириш
Давлат умуммиллий дастури тўғрисида‖ги Фармонларида белгиланган
вазифаларга мос келади.

Тадқиқотнинг ишчи фарази

. ИҲТА ўқув предмети мазмунига мос,

сифатли ПДВлар асосида таълимни компьютерлаштириш ўқувчилар
ўзлаштиришининг самарадорлиги ва сифатини таъминлайди.

Компьютерли

таълимнинг

самарадорлиги

ва

сифати

компьютерлаштириш жараѐни таркибининг тизимли таҳлил қилинганлиги;
ПДВларнинг илмий-педагогик асосланганлиги; ПДВда ўқитиш ва ўқиш
фаолиятларининг моделлашганлик даражаси; компьютерли таълим принцип,
воситаларининг илмий асосланганлигига боғлиқ.

Тадқиқот объекти

. Умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни

компьютерлаштириш муаммоси.

Тадқиқот предмети

. Таълимни компьютерлаштириш таркибан ПДВни

яратувчи мутахассислар фаолияти, компьютерлаштириш предмети ва
воситаларидан иборат. Таркибий қисмлар орасида турли боғланиш, алоқалар
мавжуд. Алоқа, боғланишлар турли принципларга риоя қилиш, воситаларни
қўллаб дастурлашни тақозо қилади. Компьютерли таълим жараѐнида амал
қиладиган боғланишларга оид принцип, восита, усуллар тизими тадқиқот
предмети ҳисобланади.

Тадқиқот мақсади

— дидактик ва услубий талабларга риоя қилиб,

ИҲТА ўқув предмети мазмунига педагогик ишлов бериш йўли билан
таълимни компьютерлаштиришга қаратилган ПДВлардан энг самарадорини
яратишни назарий асослаш ва ундан амалий фойдаланиш услубиятини ишлаб
чиқиш.

6

Тадқиқот вазифалари

:

1. Умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни компьютерлаштиришнинг

ҳозирги аҳволини илмий асосда таҳлил этиб, муаммоларни аниқлаш.

2. Умумий ўрта таълимда компьютерли таълим концепциясини ишлаб

чиқиш.

3. Таълимни компьютерлаштириш жараѐни таркибини таҳлил қилиш ва

шу асосда компьютерли таълим принципларини ишлаб чиқиш, воситаларини
тизимлаштириш.

4. Ўқитувчи ва ўқувчининг компьютерли таълимдаги фаолиятини

назарий ва амалий таҳлил этиш ҳамда уларни ПДВда моделлаштириш
усулларини ишлаб чиқиш.

5. ПДВни ишлаб чиқишга қўйиладиган талабларни тизимлаштириш.
6. ИҲТА ўқув предметидан ПДВларни яратиш механизмини назарий

асослаб, амалий тавсиялар ишлаб чиқиш.

7.

ИҲТАдан

компьютерли

таълимни

ташкил

этиш,

унинг

самарадорлигини аниқлаш юзасидан умумий ўрта таълим мактабларида
педагогик тажриба ўтказиш ва унинг натижалари асосида илмий асосланган
тавсиялар бериш.

Тадқиқотнинг методологик асоси

сифатида Ўзбекистон Республикаси

Президенти И.А.Каримовнинг 1995 йил Олий Мажлиснинг 1-сессияси ва
2001 йил май ойидаги 5-сессиясидаги маърузаси, «Таълим тўғрисида»ги
Қонун, «Кадрлар тайѐрлаш Миллий дастури», Ўзбекистон Республикаси
Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 23 майдаги 230-сонли «2002-2005
йилларда компьютер ва ахборот технологияларини ривожлантириш»,
«Интернет»нинг халқаро ахборот тизимларига кенг кириб боришини
таъминлаш дастурини ишлаб чиқишни ташкил этиш чора-тадбирлари
тўғрисида»ги Фармони, унинг ижросини таъминлаш мақсадида Вазирлар
Маҳкамасининг

2002

йил

6

июндаги

«2002-2010

йилларда

компьютерлаштириш

ва

ахборот-коммуникация

технологияларини

ривожлантириш дастури» тўғрисидаги қарорлари ҳамда маориф соҳасидаги
компьютерлаштиришнинг ижтимоий-иқтисодий, фалсафий, илмий-техник ва
психологик-педагогик йўналишларда қаралган концептуал ғоялар асос қилиб
олинди.

Тадқиқот масалаларини ҳал қилишда қуйидаги

тадқиқот усуллари

дан

фойдаланилди:

- тадқиқот мавзусига оид педагогик, психологик, услубий ва ўқув

адабиѐтларни ўрганиш;

- педагогик дастур воситаларини ишлаб чиқиш муаммосини назарий

тадқиқ қилиш, намунали дастур воситаларини яратиш, яратилган
дастурларни тажрибада текшириш (тизимларни математик моделлаштириш
назарияси, бошқарув назарияси, чизиқли дастурлаш, эксперт баҳолаш,
дидактик ва лингвистик усуллар);

- ўқув жараѐнини кузатиш, ўқитувчи ва ўқувчилар билан суҳбат;

7

-

мактабдаги илғор ўқитувчилар тажрибасини умумлаштириш;

-

интернет форум орқали мутахассислар фикрини ўрганиш;

- педагогик тажрибани ташкил этиш, ўтказиш ва тажриба натижаларини

статистик қайта ишлаш.

Тадқиқотнинг илмий янгилиги

:

-

умумий ўрта таълимда компьютерли таълим концепцияси яратилди;

-

таълимни компьютерлаштириш жараѐнининг таркибий тузилмаси

таҳлил қилинди;

-

компьютерли таълим принциплари ишлаб чиқилди ва воситалари

тизимлаштирилди;

-

компьютерли таълимда ўқитувчи ва ўқувчи фаолияти таҳлил қилиниб,

уларни ПДВда моделлаштириш усуллари ишлаб чиқилди;

-

ПДВларни яратишга қўйиладиган талаблар ҳамда дастурли услубий

таъминотни яратиш босқичлари тизимлаштирилди;

-

компьютерли таълимда ўқув материалини ўзлаштириш жараѐнини

ташкил қилишга ўқувчи фаолияти нуқтаи назаридан ѐндашиб, ҳар бир
турдаги машқни компьютерда бажартириш жараѐни моделлаштирилди ва
унда назорат қилиш, таълимий кўрсатмалар бериш, ѐрдам уюштиришнинг
махсус усуллари ишлаб чиқилди;

-

ИҲТА ўқув предметидан ПДВларни яратиш механизми назарий

асосланди ва амалий таклифлар берилди.

Тадқиқотнинг илмий ва амалий аҳамияти

шундан иборатки, тадқиқот

натижасида ишлаб чиқилган ПДВлардан умумий ўрта таълимда ИҲТА ўқув
предметини ўқитишда фойдаланилмоқда.

Тадқиқот натижасида ишлаб чиқилган компьютерли таълимдаги ўқитиш

ва ўқиш фаолиятининг ПДВларда моделлаштирилиши ҳамда компьютерли
таълимнинг

ишлаб

чиқилган

концепцияси,

принциплари

ва

тизимлаштирилган воситаларидан турли ўқув предметларини ўқитишни
компьютерлаштиришда, ўқитувчилар малакасини оширишда, компьютерли
таълимга оид дарслик ва қўлланмалар ѐзишда фойдаланиш мумкин.

Тадқиқотда илгари сурилган ғоялар таълимнинг барча босқичларини

компьютерлаштириш учун назарий асос бўла олади.

Тадқиқот босқичлари.

Тадқиқот ўзаро мазмунан уйғунлашган

қуйидаги 3 босқичда олиб борилди:

I босқич — аниқловчи тажриба (1993—1997 йиллар).

Бу босқичда

таълим тизимини компьютерлаштириш жараѐнининг назарий асослари
ўрганилди, ўрганилаѐтган муаммонинг тадқиқ қилинганлик даражаси
аниқланди. ПДВларнинг таълимдаги аҳамияти аниқланиб, уларни амалиѐтда
қўллаш асосида ПДВ хусусиятлари билан боғлиқ хусусий муаммоларни
ечиш йўллари изланди. Бу босқичда етакчи тадқиқот методлари сифатида
илмий, ўқув ва методик адабиѐтларни, жамиятни ахборотлаштиришнинг
фалсафий, ижтимоий, педагогик, психологик, услубий хусусиятларини
ўрганиш, педагогик жараѐнни таҳлил қилиш кабилардан фойдаланилди.

8

II босқич — изланиш тажрибаси (1998—2001 йиллар).

Бу босқичда

тадқиқотнинг услубий ва назарий йўналиши белгиланди, унинг режаси ва
вазифалари ишлаб чиқилди. Шунингдек, тадқиқот фарази ва масалаларига
мос ҳолда педагогик жараѐнга ўзгартишлар киритиб, ишлаб чиқилган
принцип ва воситалар асосида ИҲТА ўқув предметидан ПДВлар яратилди,
уларни қўллаган ҳолда таълим жараѐни ташкил қилиниб, сифат ва миқдор
бўйича тажриба натижалари тўпланди. Бу бочқичда муаммони
ойдинлаштирувчи ва бир-бирини ўзаро тўлдирувчи қуйидаги методлардан
фойдаланилди: ўрганилаѐтган муаммо нуқтаи назаридан дарсларни таҳлил
қилиш, педагогик кузатиш, суҳбат, компьютердан дарс жараѐнида
фойдаланишнинг самарадорлиги хусусидаги ўқитувчи ва ўқувчиларнинг
фикрларини аниқлаш мақсадида сўровлар ўтказиш ва ҳоказо.

III босқич — ўқитиш тажрибаси (2001-2005 йиллар).

Бу босқич

ишлаб чиқилган услубиятнинг самарадорлигини текширишга қаратилди.
Бунда айнан бир хил шароитдаги мактабларда дарслар анъанавий ва биз
ишлаб чиққан услубият асосида ташкил этилди, уларнинг самарадорлиги
аниқланди.

Тадқиқот

натижасида

чиқарилган

асосий

хулосалар

аниқлаштирилди, тажриба натижалари математик статистика методлари
ѐрдамида қайта ишланди. Олинган натижаларни таҳлил қилиш ва
умумлаштириш ишнинг охирида баѐн қилинган хулоса ва тавсияларни
шакллантиришга имкон берди.

Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Диссертация ишининг

асосий мазмуни ва натижалари юзасидан анжуманларда маъруза қилинди:

- Бухоро давлат университетининг «Замонавий ахборот технологиялари»

лабораторияси, «Бошланғич таълим назарияси ва усулиѐти» ҳамда
«Информатика ва ахборот технологиялари» кафедралари (1996—1999,
2003—2005 йиллар) ҳамда Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика
университетининг «Информатика ва таълимнинг техник воситалари»
кафедраси йиғилишларида (2000-2002 йиллар);

- халқаро ва республика миқѐсидаги илмий-амалий конференцияларда

(Бухоро, 1995; Янгиер, 1995; Бухоро, 1999; Тошкент, 2000; Тошкент, 2001;
Қўқон, 2002; Бухоро, 2002; Термиз, 2002; Тошкент, 2002; Тошкент, 2003;
Бухоро, 2003; Самарқанд, 2003; Наманган, 2005; Гулистон, 2005).

Тадқиқотнинг синовдан ўтиши.

Диссертациянинг мазмуни Тошкент

давлат педагогика университети «Информатика ва таълимнинг техник
воситалари» кафедраси йиғилишида (2002 йил 25 декабрдаги 5-баѐннома),
физика-математика факультети қошидаги табиий фанлар бўйича илмий-
услубий семинарда (2005 йил 20 майдаги 9-баѐннома), Самарқанд давлат
университети

«Математиканинг

компьютер

таъминоти»

кафедраси

йиғилишида (2005 йил 29 апрелдаги 8-баѐннома), Гулистон давлат
университети физика-математика факультети илмий семинарида (2005 йил 6
майдаги 6-баѐннома), Фарғона давлат университети «Амалий математика ва

9

информатика» ҳамда «Дифференциал тенгламалар» кафедралари қўшма
йиғилишида (2005 йил 14 апрелдаги 1-баѐннома) муҳокама қилинди.

Тадқиқот натижалари Бухоро вилоятининг Бухоро шаҳри ва Бухоро,

Шофиркон, Ғиждувон, Қоракўл, Олот туманларидаги, Навоий вилоятининг
Навбаҳор туманидаги, Қашқадарѐ вилоятининг Қарши шаҳридаги қатор
умумтаълим мактабларида педагогик тажриба-синовдан ўтказилган.

Тадқиқот натижаларининг чоп этилиши

. Диссертация мавзуси

бўйича 80 та иш, жумладан, монография, дарслик, ўқув-услубий қўлланма ва
илмий-услубий мақолалар эълон қилинган.

Ҳимояга чиқариладиган асосий ғоялар:

1. Умумий ўрта таълимда компьютерли таълим концепцияси.
2. Компьютерли таълим принцип ва воситалари.
3. ИҲТА ўқув предмети бўйича ПДВларда ўқитувчи ва ўқувчи

фаолиятини моделлаштириш мазмуни.

4. Педагогик дастур воситаларини ишлаб чиқишга қўйиладиган талаблар

тизими.

5. Дастурли услубий таъминотни яратиш босқичлари тартиби ва

таркиби.

6. ИҲТА ўқув предметидан ПДВларни яратиш механизми.

Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.

Диссертация кириш, беш боб,

умумий хулосалар, 213 номдаги адабиѐтлар рўйхати, 8 та расм, 27 та жадвал
ва 1 та диаграммадан иборат.

2. ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Диссертациянинг кириш қисмида мавзунинг ўрганилганлик даражаси ва

долзарблиги асосланган, тадқиқотнинг илмий фарази, объекти, предмети,
мақсади, вазифалари ва методлари, илмий янгилиги, назарий ҳамда амалий
аҳамияти, ҳимояга олиб чиқиладиган асосий ғоялар кўрсатилган.

Биринчи боб

«Умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни

компьютерлаштириш муаммоси

» деб номланиб, тўрт параграфдан ташкил

топган.

Умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни компьютерлаштириш

муаммоси тўғрисидаги тасаввурларни умумлаштириш ва улар асосида
тадқиқотни давом эттириш таълимни компьютерлаштириш муаммосининг
таркиби, фанда ўрганилиши, амалиѐтдаги ҳозирги аҳволи, уни ҳал этиш
концепцияси каби қатор саволларга жавобни тақозо қилади. Мазкур бобда
шу саволларга жавоб изланади.

1-параграф «

Таълимни компьютерлаштириш муаммоси ва унинг

таркиби

» деб номланади. Таълимни компьютерлаштириш жараѐнини

меҳнатга қиѐслаш мумкин. Меҳнат жараѐнлари каби таълимни
компьютерлаштириш мақсадга мувофиқ фаолият, меҳнат воситаси, меҳнат
предметидан иборат.

10

Меҳнат ва унинг ҳолатлари жиҳатидан ўзаро дахлдор учта тизимни

ажратамиз:

1. Таълим ва компьютер. Бу тизимда компьютерли таълим алоҳида

таълим тури сифатида қайд этилади.

2. Ўқитиш фаолияти ва компьютер. Бу тизимда компьютерли таълим

шароитида ўқитувчи бажарадиган ишлар белгилаб берилади.

3. Ўқиш фаолияти ва компьютер. Бу тизим бўйича компьютерда

ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини амалга ошириб, таълим мазмунини
ўзлаштиришга оид вазифалар қайд этилади.

Танланган мавзуни тадқиқ қилиш учун қуйидаги муаммолар белгиланди:

а) умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни компьютерлаштиришни
дидактик ва услубий муаммо сифатида ўрганиш; б) таълимни
компьютерлаштиришни жараѐн сифатида таҳлил қилиш; в) ИҲТА таълимини
компьютерлаштиришда таълим субъектлари фаолиятини моделлаштириш
усулларини ўрганиш; г) ИҲТА ўқув предметига доир ПДВларни яратиш
услубиятини ишлаб чиқиш; д) умумий ўрта таълимда ИҲТА ўқув предмети
бўйича компьютерли таълимнинг самарадорлигини ўрганиш.

Умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни компьютерлаштириш

муаммоси тизими 1-расмда келтирилди.

2-параграфда

«

Умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни

компьютерлаштириш муаммосининг фанда ѐритилиши

» баѐн қилинди.

Педагогик изланишларда тадқиқ қилинаѐтган муаммони тавсифлаш,

унга оид атама ва тушунчаларни шарҳлаш, ҳозирги тараққиѐт даражасини
аниқлаш, келажакдаги истиқболини чамалаш масъулиятли жиҳат
ҳисобланади. Бундан умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни
компьютерлаштириш

муаммоси

ҳам

истисно

эмас.

Таълимни

компьютерлаштириш муаммоси педагогика фанида тахминан ярим аср олдин
пайдо бўлган замонавий йўналиш бўлса-да, унга бағишланган адабиѐтлар
йилдан-йилга жадал суръатлар билан кўпайиб бормоқда.

Диссертацияда адабиѐтлардаги умумий ўрта таълимда ИҲТАни

ўқитишни компьютерлаштириш соҳасидаги муаммолар ва уларни ҳал этиш
хусусидаги фикрлар, дастур воситаларининг таснифланиши таҳлил қилинди.
Адабиѐтларда таълимни компьютерлаштиришнинг марказий муаммоси
сифатида дастур воситаларининг сифати таҳлил қилинган ва аксарият
адабиѐтларда дастур воситалари сифатини яхшилашга эътибор қаратилган.
Биз бу ерда Я.Н.Кобринский, А.А.Кузнецов, М.Лебедев, Е.И.Машбиц,
А.Спиваковский,

Т.С.Цейтин,

К.Шоломий

каби

олимларнинг

тадқиқотларини назарда тутмоқдамиз.

11

1-расм. Умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни компьютерлаштириш

муаммоси тизими

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1

0

11

12

1

3

14

1

5

1

6

1

7

I. Т

ад

қ

и

қ

отн

и

н

г бо

ш

му

аммос

и

II

. Т

ад

қ

и

қ

от м

уам

м

ол

ари

Ум

уми

й ўрт

а та

ълим

да

И

Ҳ

ТА

да

н

комп

ью

терл

и т

аъ

лим

са

мара

дорли

ги

Муаммонинг таркиби

Муаммонинг фанда ўрганилиши

III

. Т

ад

қ

и

қ

от

маса

л

ал

ари

Муаммонинг амалиѐтдаги ҳолати

Муаммони ҳал этиш концепцияси

Таълимни компьютерлаштириш жараѐни

таркиби

Компьютерли таълим принциплари

Компьютерли таълим воситалари

Таълимни компьютерлаштириш предмети

Педагогик дастур воситаларини яратишга

қўйиладиган талаблар

Œ

қитиш фаолиятини педагогик дастур

воситаларида моделлаштириш

Œ

қиш фаолиятини педагогик дастур

воситаларида моделлаштириш

Таълим моделлари ва дарс жараѐнини

компьютерлаштириш

Дастурли услубий таъминотни яратиш

босқичлари

Педагогик дастур воситаларини

яратиш механизми

Педагогик тажриба услубияти

Педагогик тажриба предмети, мақсади,

вазифалари

У

м

ум

ий ўрт

а т

аъ

лим

да

И

Ҳ

ТА

ни ў

қит

иш

ни ко

м

пь

ю

те

рлашти

риш

м

уа

м

м

ола

ри

Ум

уми

й ўрт

а та

ълим

да

И

Ҳ

ТА

ни

ўқ

ит

иш

ни

комп

ью

терла

штири

ш

муа

м

моси

ни

ас

осла

ш

Таъ

лим

ни

комп

ью

терла

штири

ш

ж

ара

ѐни

И

Ҳ

ТА

ўқ

ув

предмети

ни

комп

ью

терла

штири

шд

а

таъ

лим

с

уб

ъек

тл

ари

ф

аолия

ти

ни

м

оде

лл

аш

ти

риш

Педагогик тажриба натижаларининг сифат

таҳлили ва миқдор кўрсаткичлари

Ум

уми

й ўрт

а

таъ

лим

да

И

Ҳ

ТА

ни

ўқ

ит

иш

ж

ара

ѐни

ни

комп

ью

терла

ш

ти

риш

12

Атамалар хилма-хиллиги турли чалкашликларга сабаб бўлади. Дастурий

таъминотни «амалий дастурлар пакети (АДП)», «ускунавий педагогик восита
(УПВ)», «ўқув педагогик дастури (ЎПД)», «автоматлаштирилган ўқитиш
тизими (АЎТ)», «ўқитишнинг янги ахборот технологияси (ЎЯАТ)» каби
атамалар билан қайд этиш, бир объектга турлича ном бериш
тадқиқотчиларнинг ўзаро фикр алмашинувига салбий таъсир кўрсатади. Биз
бундан кейин таълим жараѐнида қўлланадиган дастур воситаларига нисбатан
«педагогик дастур воситалари (ПДВ)» атамасини қўллаймиз.

3-параграфда

«

Умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни

компьютерлаштириш амалиѐтининг ҳолати

» таҳлил қилинди.

Ҳозирги пайтда жамиятни ахборотлаштириш ва таълим соҳасига

компьютерларни кенг жорий қилишга катта эътибор қаратилмоқда. Чунончи,
Россияда «Қишлоқ мактабларини компьютерлаштириш концепцияси»
(http://www.informika.ru/koi8/goscom/ischool/concept), Қозоғистонда «2002—
2004 йилларда Қозоғистон Республикаси таълим тизимини ахборотлаштириш
концепцияси»

(http://www.pavlodar.com/zakon/nzak_right.htm?dok=01282&-

uro=06001), Қирғизистонда «Қирғизистон Республикасида ахборотлашти-
ришни ривожлантириш концепцияси» (http://ict.gateway.kg/r_law_concept)
дастурлари

ишлаб

чиқилган.

Бевосита

таълим

жараѐнини

компьютерлаштириш учун республикамизда ва бошқа барча ривожланган
давлатларда ўқитишнинг электрон воситалари кўплаб яратилмоқда. Ҳатто
электрон дарсликларни яратиш учун фойдаланиладиган дастур қобиқлар ҳам
таклиф қилинмоқда (Улардан бир қисмининг рўйхати ва хусусиятлари билан
http://software.intbel.ru/?tree=educ-&node=15, http://www.websib.ru/noos/infor-
matika/soft/sozd.htm сайтлари орқали танишиш мумкин).

Таълимни компьютерлаштириш икки йўналишда давом этмоқда:

ўқитувчилар компьютер саводхонлигини таъминлаш ва компьютердан
узлуксиз таълим тизимида фойдаланиш. Биринчи йўналиш бўйича маълум
натижаларга эришилганлигини қайд этган ҳолда, иккинчи йўналиш бўйича
амалга оширилган ишларнинг қониқарсиз эканлигини таъкидлаш жоиз.
ПДВларни яратиш технологиясининг ўзи ҳалигача психологик, педагогик,
услубий жиҳатдан мукаммал тадқиқ қилинмаган, илмий асосланмаган.
Шундай экан, иккинчи йўналишга эътиборни кучайтириш - замон
талабларига жавоб бера оладиган ПДВларни яратиш лозим.

4-параграфда «

Умумий ўрта таълимда компьютерли таълим

концепцияси

» баѐн қилинди.

Адабиѐтлар таҳлилидан шунинг гувоҳи бўлдикки, давлат миқѐсида

жамиятни ахборотлаштириш (масалан, http://ict.gateway.kg/r_law_concept),
бирор тармоқни ахборотлаштириш (масалан, http://www.pavlodar.com/zakon/-
nzak_right.htm?dok=01282&-uro=06001) ѐки компьютерлаштириш (масалан,
http://www.informika.ru/koi8/goscom/ischool/concept),

маълум олий ўқув

юртини ахборотлаштириш концепциялари (масалан, http://www.utis.-

13

bashedu.ru/utis_www/inf_con.htm), ҳатто ахборотли ўқитиш тизимининг янги
авлоди

концепцияси

(http://www.rnmc.ru/ideas/osin/sozdmater.php)

ѐки

таълимни ўз-ўзини идора қилиш даражасида ахборотлаштириш концепцияси
(http://ito.bitpro.ru/2001/-ito/IV/IV-0-16.html) яратилган, лекин умумий ўрта
таълимда компьютерли таълим концепцияси илмий нуқтаи назардан
ҳанузгача ўрганилмаган.

Умумий ўрта таълимда компьютерли таълим концепциясининг асосий

ғояси замонавий таълим назарияси ютуқларига асосланиши лозим. Ўқувчини
ҳар томонлама етук, комил инсон қилиб шакллантириш ғояси компьютерли
таълим тизимига ҳам асос бўлиб қолади. Шу маънода замонавий педагогик
ва

ахборот

технологияларини

қўллаш

асосида

таълимни

компьютерлаштиришни лойиҳалаш методологиясида ўқувчиларнинг ижодий
фаоллигини ошириш, таълим-тарбия жараѐнига услубият соҳасидаги
янгиликларни жорий қилиш лозим.

Концепциянинг асосини қуйидаги ғоялар ташкил этади: а) ПДВларга

синф-дарс тизими нуқтаи назаридан ѐндашиш; б) ПДВларда дастур
таркибидаги материални ўзгартиришга имконият бериш; в) «ўқитувчи—
компьютер»,

«ўқувчи—компьютер»,

«ўқувчи—компьютер—ўқитувчи»

муносабатларини таҳлил қилиш; г) таълимда виртуал лабораторияларни
жорий қилиш; д) ПДВларни масофавий таълимда қўллашга мослаштириш; е)
ПДВларни яратишда сунъий интеллект, эксперт тизимларидан фойдаланиш,
уларда ҳиссий мослашувчанлик хусусиятларини шакллантириш. Бу ғояларни
амалга ошириш учун қуйидаги вазифаларни бажариш лозим:

1. Таълимни компьютерлаштиришда дастлаб компьютерлаштириш

жараѐни таркибини таҳлил қилиш лозим. Компьютерлаштириш жараѐни
таркибини 3 элемент ташкил этади: мақсадга мувофиқ фаолият;
компьютерлаштириш воситаси; компьютерлаштириш предмети. Уларнинг
учаласига асосан натижага — компьютерли таълимга эришилади.

2. Компьютерли таълим тизимга солинган маълум принципларга

асосланиши лозим. Бундай принциплар икки гуруҳга ажратилади:
умумдидактик ва компьютерли таълимнинг ўзига хос принциплари.

3. Компьютерли таълим қатор воситалар асосида амалга ошади. Бу

воситаларни шартли равишда 4 гуруҳга ажратамиз: техник, дидактик,
фаолият ва дастурий воситалар.

4. Таълимни компьютерлаштириш предмети - ўқув материали - таъриф,

қоида, мисол, машқ каби турли шаклларда ифодаланади. Уларни ўқувчиларга
етказишда

компьютер

имкониятларини

ўрганиш

таълимни

компьютерлаштиришнинг асосини ташкил этади.

5. Таълимда ўқитувчи фаолияти муҳим ўрин тутади. Бу эса компьютерли

таълимни ташкил қилиш, бошқариш ва назорат қилишда ўқитувчи
фаолиятини

моделлаштиришни

тақозо

этади.

Таълимни

компьютерлаштириш жараѐнида икки тоифадаги ўқитувчи фаолияти
ўрганилиши лозим. 1-тоифа — компьютерли таълимни ташкил қилгунча,

14

ПДВни лойиҳалаш ва яратиш жараѐнида иштирок этадиган ўқитувчининг
фаолияти. 2-тоифа — тайѐр ПДВга эга бўлган ва унинг воситасида таълим
жараѐнини ташкил этадиган ўқитувчи фаолияти.

6. Компьютер ѐрдамида ташкил этиладиган дарслар, энг аввал, онгда

лойиҳаланади. Бу жараѐнда ўқувчи бажариши мумкин бўлган барча ишлар
инобатга олиниши шарт. Ўқувчи компьютерли таълим жараѐнида ўқув
материалини компьютер экранидан ўқиб ўрганади, машқлар бажаради,
саволларга жавоб беради ва ҳоказо. Буларнинг ҳар бирида ўқувчи турлича
фаолият

кўрсатади.

ПДВнинг

самарадорлиги

мазкур

фаолиятлар

мазмунининг нечоғлик пухта ўрганилганлигига боғлиқ.

7. Ҳар бир дарс маълум таълим моделига биноан ташкил этилади.

Таълим моделларини компьютерлаштириш имкониятларини таҳлил қилиш
ва компьютерлаштириш мақсадга мувофиқ бўлган таълим моделлари ва дарс
типларини аниқлаш лозим.

8. Компьютерли таълимда ПДВлар асосий роль ўйнайди. ПДВларга

қўйиладиган талабларни дидактик, психофизиологик ва техник талабларга
ажратамиз. Буларнинг ҳар бири бир неча талабни ўз ичига олади.

9. Дастурли услубий таъминотни яратиш маълум босқичлар асосида

амалга ошади. Бу босқичлар кетма-кетлигини аниқлаш ва ҳар бир босқичда
бажариладиган

ишлар

мазмунини

аниқлаштириш

таълимни

компьютерлаштириш жараѐнини жадаллаштириш ва сифатини таъминлашга
имкон беради.

10. ПДВни яратиш мураккаб ва узоқ давом этадиган дастурлашни талаб

қилади. Бу ишни енгиллаштириш учун ПДВни яратиш механизмини ишлаб
чиқиш керак. Ҳозирги кунда жуда кўп юқори имкониятли дастурлаш тиллари
мавжуд. Шунингдек, компьютернинг дастур таъминотида амалий дастур
пакетлари ҳам мавжудки, улардаги иловалардан дастурлашда кенг
фойдаланиш мумкин. Бундай имконият ва иловаларнинг қайси биридан
ПДВнинг қайси ўринларида фойдаланиш мақсадга мувофиқлигини ўрганиш
ва ПДВларни яратишнинг маълум механизмини ишлаб чиқиш бу соҳадаги
ишларнинг жадаллашишига имкон беради.

Иккинчи бобда

«Умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни

компьютерлаштириш жараѐни»

таҳлил қилинди. Жараѐн — бу онгнинг

ўрганилаѐтган воқеа-ҳодиса билан дуч келиши. Онгнинг ўрганилаѐтган
ҳодисалар билан тўқнашуви натижаси ўлароқ, уларнинг янги сифатлари қайд
этилади. Тадқиқот объекти таҳлил қилиниб, унинг моҳияти маълум даражада
баѐн қилингач, таълимни компьютерлаштириш муаммосини янги тадқиқот
предмети сифатида тадқиқ қилишга эҳтиѐж туғилади. Шу эҳтиѐжга кўра
умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни компьютерлаштиришга жараѐн
сифатида ѐндашилди.

1-параграфда

«

Умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни

компьютерлаштириш жараѐнининг таркиби

» сифатида учта элемент —

15

компьютерлаштиришга оид фаолият, компьютерлаштириш воситаси,
компьютерлаштириш предмети ажратилди.

Таълимни компьютерлаштиришга оид фаолият – ўқув предметини

ўқитиш услубиятини яхши биладиган ўқитувчи, дастурчи, психолог,
дизайнер ва бошқаларнинг фаолияти. Ўқитувчи ўзи дарс берадиган ўқув
предмети мазмуни, хусусиятларини ҳисобга олиб, таълим мақсади, воситаси,
натижаларини белгилайди; дастурчи уни компьютерда ифодалаш ғоясини
ишлаб чиқади; психолог ишлаб чиқилган ғоянинг ўқувчилар руҳиятига
таъсирини ўрганади; дизайнер эса компьютер экранида тасвирланадиган
элементларнинг ўзаро мутаносиб жойлашиши ва ўқувчилар диққатини жалб
қила олиш имкониятига эътибор беради.

Таълимни компьютерлаштириш фаолияти ўзаро дахлдор 3 босқичда

амалга ошади: 1-босқич — ПДВнинг мукаммал лойиҳасини онгда яратиш; 2-
босқич — ПДВни яратиш; 3-босқич — компьютерли таълимни амалга
ошириш.

Таълимни компьютерлаштириш жараѐнининг навбатдаги таркибий

қисми компьютерлаштириш воситаларидир. Восита, кенг маънода, инсон ўзи
билан меҳнат предмети орасига қўядиган моддий (масалан, компьютер) ва
номоддий (масалан, компьютерлаштириш жараѐни тўғрисидаги билимлар)
нарсалар бўлиб, улар воситасида компьютерлаштириш амалга оширилади.

Таълимни компьютерлаштириш жараѐнининг учинчи таркибий қисми

компьютерлаштириш предмети. Таълимни компьютерлаштириш тизимида
ўқув материали компьютерлаштириш предмети вазифасини бажаради.
Бинобарин, компьютерлаштириш жараѐнидаги ўзгаришларнинг барчаси
компьютерлаштириш предметида юз беради: энг аввал, дарсликда берилган
ўқув материали янги шаклга — ПДВларнинг асосий таркибий қисми бўлган
маълумотлар омборидаги ахборотларга айлантирилади; материални
ўзлаштиришга оид машқлар тизими, топшириқ ва муаммолар, тестлар
тўплами танланади ѐки ишлаб чиқилади; ПДВда таълим субъектлари —
ўқитиш ва ўқиш фаолиятлари моделлаштирилади.

2-параграфда «

Таълимни компьютерлаштириш предмети

» таҳлил

қилинган. Таълимни компьютерлаштириш предмети ҳақидаги фикрлар 2-
расмдаги мазмун асосида шакллантирилди.

Биз ИҲТАдан дарслик яратишда ҳар бир параграф учун машқ, савол ва

тест топшириқларини ишлаб чиққанмиз.

Параграфдаги маълумот тадқиқот предметида ўқув предметини, ўқув

предметида ўқув материалини, ўқув материалида ўқув элементларини таҳлил
қилиш асосида баѐн қилинди. Бунда ўқув материали, ўқув топшириғи, ўқув
кўргазмалари,

тест

топшириқлари

ҳамда

уларнинг

таълимни

компьютерлаштириш билан боғлиқ хусусиятлари очиб берилди.

16

Т а д қ и қ о т п р е д м е т и

I

Ў қ у в ф а н л а р и

1 2 … k … n

Ў қ у в м а т е р и а л и

1 … z … m

Ў қ у в э л е м е н т л а р и

1 … i … j … s

2-расм. Таълимни компьютерлаштириш предметининг тузилиши.

3-параграфда «

Компьютерли таълим принциплари

» асосланди.

ПДВни таълим жараѐнида қўллашнинг ўзи таълим самарадорлигини ошириш
учун кафолат бўла олмайди. ПДВларни ўқувчиларнинг ортиқча
толиқишисиз,

самарали

қўллаш

шартларидан

бири

таълимни

компьютерлаштиришнинг барча босқичларида — ўқув материалини танлаш,
унга педагогик ишлов беришдан тортиб, ўқувчи ва ўқитувчи фаолияти
мазмунини лойиҳалаш, таълимнинг акт, бўғин, босқич, давр шаклидаги
ҳаракатини

режалаштиришгача

бўлган

ҳодисаларнинг

психологик,

педагогик, услубий талаблар асосида қурилишидир. Бундай талабларни
белгиламасдан, компьютерли таълим принципларини асосламасдан туриб
таълимни компьютерлаштириш, унинг самарадорлиги хусусида фикр
юритиш қийин.

Компьютерли таълим принциплари икки гуруҳга ажратилди:

компьютерли таълим жараѐнида амалга ошириладиган умумдидактик
принциплар; компьютерли таълимнинг ўзигагина хос принциплар.
Компьютерли таълимнинг умумий дидактик принциплари сифатида
илмийлик,

тизимлилик,

кўргазмалилик,

ўқувчилар

фаолиятини

индивидуаллаштириш,

назариянинг

амалиѐт

билан

алоқадорлиги,

тушунарлилик, фанлараро ва фан ичидаги алоқа, фаннинг турмуш билан
боғлиқлиги принциплари; компьютерли таълимнинг ўзига хос принциплари
сифатида таълимнинг ўқувчилар учун қизиқарли бўлиши, уларнинг билиш
фаолиятини фаоллаштириш, изланишга ўргатиш каби принциплар қўйилиши
назарий фикрлар асосида далилланди.

4-параграф

«Компьютерли таълим воситалари»

га бағишланди.

Таълим воситалари — ўқув материалини ўргатишда ўқитувчи ўзи билан
ўқувчилар ўртасига қўядиган моддий ва номоддий предметлар. Худди
шундай компьютерли таълим воситалари мавжуд бўлиб, улар ўқитувчи ва

17

компьютер ҳамда компьютер ва ўқувчи мулоқотини ташкил қилиш, амалга
ошириш учун фойдаланиладиган реал ва абстракт предметлардан иборат.

Компьютерли таълим воситаларини қуйидаги тўрт гуруҳга ажратиш

мумкин: техник, дидактик, фаолият ва дастурий воситалар.

Техник воситаларга моддий (компьютер ва унинг қурилмалари) ва

номоддий (кадр, шрифт, ранг каби) воситалар киради. Диссертацияда моддий
воситаларга қисқача тавсиф берилиб, номоддий воситаларнинг хусусиятлари
атрофлича ѐритилган.

Дидактик воситаларга ўқув материалининг ўзгарган шакллари мисол

бўлади. Ўқув материали турли шаклларда ифодаланади — материалнинг
асосий ғоясини матн кўринишида, кўникма ѐки малака даражасида
шакллантириш

режалаштирилган

фаолиятни

машқ

кўринишида,

ўзлаштирилганлик даражаси аниқланаѐтган билимларни тест топшириғи
шаклида, ўқувчиларда билишга рағбатни ошириш учун муаммо шаклида,
уларни фаолиятга ундаш мақсадида топшириқ шаклида, фаолликни
жадаллаштириш учун ўйин кўринишида ифодалаш мумкин. Уларнинг
барчаси ўқувчининг билимларни ўзлаштириши учун восита вазифасини
бажаради.

Фаолият воситаларига ўқувчи ўзлаштирган назарий билим, унда

шаклланган амалий кўникма ва малакалар киради.

Дастурий воситалар умумтизимли ва амалий дастурлардан ташкил

топиб, амалий дастурларнинг ўзи турли дастур иловалари, дастурлаш
тиллари, педагогик жараѐн элементларини автоматлаштирадиган дастурларга
бўлинади. Диссертацияда амалий дастур иловалари сифатида электрон
жадвал, маълумотлар омборини бошқариш тизими, график муҳаррир, матн
муҳаррири, тақдимот дастурларининг хусусиятлари ва ПДВни яратишдаги
имкониятлари очиб берилди.

Учинчи боб «

Информатика ва ҳисоблаш техникаси асосларини

ўқитишни компьютерлаштиришда таълим субъектлари фаолиятини
моделлаштириш

»га бағишланган.

1

-

параграфда «

Компьютерли таълимда ўқитиш фаолиятини

моделлаштириш

» масалалари ўрганилди.

Таълимни компьютерлаштириш жараѐнидаги икки тоифага мансуб

ўқитувчи фаолияти ўрганилди: 1-тоифа — таълимни компьютерлаштириш
мақсадида ПДВларни лойиҳалашда иштирок этаѐтган ўқитувчи фаолияти; 2-
тоифа — тайѐр дастур воситасидан фойдаланиб таълим-тарбия жараѐнини
ташкил этадиган ўқитувчи фаолияти.

ПДВни лойиҳалашда иштирок этаѐтган ўқитувчининг фаолияти ўқув

материалига педагогик ишлов беришдан бошланади. Ўқув материалига
педагогик ишлов бериш жараѐни бир неча босқичда амалга оширилади.
Бундай тадбир ўқув материалини унинг энг кичик бирлиги бўлган ўқув
элементларига ажратишдан бошланади. Компьютерли таълимда ажратилган

18

ўқув элементлари маълум тизимга солинади ва ҳар бир ўқув элементи
мазмунини очиб берувчи ўқув материали матни тайѐрланади.

Ўқув материалига педагогик ишлов беришнинг II босқичида ўқув

саволлари ишлаб чиқилади. Жавоби таълим мазмунида берилган сўроқ —
ўқув саволидир. Таълим жараѐнидаги мақсади ва ишлатилиш вақтига кўра 3
хил савол тайѐрланади: янги ўқув элементини ўрганишга тайѐрловчи
саволлар; мавзуни баѐн қилиш жараѐнидаги ҳамроҳ саволлар; билимларни
назорат қилишга оид саволлар.

III босқичда мавзуга мос ўқув топшириқлари ишлаб чиқилади. Биз

ИҲТА ўқув предметида қўлланиладиган машқларни 10 турга ажратганмиз.
Булар: а) тушунча мазмунини очишга қаратилган машқлар; б) жараѐнни
тушунишга доир машқлар; в) буйруқ ва ифодаларни ўқишга доир машқлар;
г) ѐзма нутқ ва ѐзиш малакаларини шакллантиришга доир машқлар;
д) тушириб қолдирилган сўзларни топишга доир машқлар; е) нотўғри
берилганларни тузатишга доир машқлар; ѐ) сўзли ѐзувдан белгили ѐзувга ва
аксинча, белгили ѐзувдан сўзли ѐзувга ўтишга доир машқлар; ж) ҳисоблашга
доир машқлар; з) алгоритм ва дастур тузишга доир машқлар; к) мавзунинг ўз
хусусиятидан келиб чиқадиган машқлар.

Бу 10 турдаги машқдан 7 турини компьютерда бажартириш мақсадга

мувофиқлиги диссертацияда асосланди. 3-, 4-, 10-турдаги машқларни
компьютерда бажартириш кўзланган педагогик самарадорликка эришиш
имконини бермайди. Шунинг учун уларни компьютерлаштириш мақсадга
мувофиқ эмас. Қолган 7 турдаги машқни компьютерда бажартиришнинг
махсус усуллари ишлаб чиқилди.

Ўқув материалига педагогик ишлов беришнинг кейинги босқичида ўқув

кўргазмалари

тайѐрланади.

Кўргазмалилик

дидактиканинг

асосий

принципларидан бири бўлиб, унинг ѐрдамида кўриш уқуви ва тафаккур ўзаро
уйғунлашади. Компьютерли таълимда кўргазмалиликнинг расмли ва
намойишли усулларидан фойдаланиш мумкин.

Тайѐр дастур воситасидан фойдаланиб дарсни ташкил қиладиган

ўқитувчининг фаолияти ПДВни лойиҳаловчи ўқитувчи фаолиятидан фарқ
қилади. Бу тоифа ўқитувчилар фаолиятида уч ҳолатни қайд этамиз: 1) дарсни
ташкил этишдаги; 2) дарс жараѐнидаги; 3) дарсдан кейинги фаолият.

Компьютер ўқитувчи хатти-ҳаракатига мувофиқ вазифаларни бажаради:

уй вазифасини текширади; қўшимча ва ѐрдамчи машқлар, маслаҳатлар
беради; ўқувчи жавобларининг тўғри ѐки нотўғрилигини назорат қилади; йўл
қўйилган хатоларни кўрсатади, тушунтириб беради. Бунинг учун эса
ўқитувчи дарсни бошлашдан олдин ПДВни дарсга тайѐрлайди, яъни дарсни
ташкил этишга алоқадор фаолиятни амалга оширади. Диссертацияда бу
фаолият мазмуни батафсил ѐритилган.

Ўқитувчининг дарс жараѐнидаги фаолияти ўқувчининг компьютер билан

мулоқотини бевосита ташкил этиш, бошқариш, назорат қилишдан иборат.

19

Компьютерли таълимдаги ўқитувчининг дарсдан кейинги фаолияти дарс

натижаларини таҳлил қилиш, ўқувчилар ўзлаштириши даражасини аниқлаш,
дарснинг ютуқ ва камчиликларини компьютер хотирасидаги маълумотлар
асосида таҳлил қилиш ҳамда келгуси дарсларни ташкил этиш учун хулосалар
чиқаришдан иборат бўлади. Бунинг учун ПДВда махсус тармоқ яратилиши
лозим.

2-параграфда

«Компьютерли

таълимда

ўқувчи

фаолиятини

моделлаштириш»

ўрганилди. Таълимни компьютерлаштириш ПДВларни

яратиш асосида амалга оширилади. Ҳар қандай дастур таъминоти ўзида
яратилаѐтган тизим фойдаланувчиси фаолиятини мужассамлаштиради.

Педагогик технологияда таълим мақсадининг аниқ шаклланганлиги,

таълимнинг маҳсулдорлиги, тескари алоқанинг мавжудлиги, кафолатланган
якуний

натижа

каби

принципларга

асосланилади.

Таълимни

компьютерлаштириш жараѐнида ўқувчи фаолиятини моделлаштиришда ҳам
шу ғояга асосланган ҳолда иш тутилади.

Компьютерли

таълим

ўқувчининг

интеллектуал

салоҳиятини

ривожлантириш, ҳар бир ўқувчига ўзига хос хусусиятлари асосида ѐндашиш
учун кенг имкониятларга эга. Компьютерли таълимнинг ўзига хос
хусусиятларига кўра ўқитувчининг роли ўзгаради, асосий вазифа ўқувчи
шахсини ривожлантириш, уни ижодий изланишга йўналтиришдан иборат
бўлади. Бу ѐндашишнинг афзаллиги шундаки, ўқувчи компьютерда
индивидуал ишлайди ва ҳар бир ҳаракати учун шу ондаѐқ жавоб олади. 20
дан ортиқ ўқувчи ва бир ўқитувчи бўлган одатдаги синф-дарс тизимида
бундай тескари алоқани амалга оширишнинг имкони йўқ. Анъанавий дарс
бундай юқори даражадаги индивидуал ишни ташкил қилиш имконини
бермайди.

Ўқувчи ва компьютер мулоқотида субъект ва объектнинг ўзаро таъсири

амал қилади. Диссертацияда ўзаро таъсир хусусиятларига кўра компьютерли
таълимдаги ўқувчи фаолияти хусусиятлари таҳлил қилинган.

3-параграф

«

Таълим

моделлари

ва

дарс

жараѐнини

компьютерлаштириш

»

деб

номланган.

Унда

изоҳли-кўргазмали,

дастурлаштирилган,

муаммоли,

топшириқли

таълим

моделларини

компьютерлаштириш имкониятлари таҳлил қилинди. Ҳар бир моделнинг
ижобий ва салбий томонларини кўрсатган ҳолда, топшириқли таълим
компьютерли таълимдаги энг самарали таълим модели деб топилди.
Шунингдек,

диссертацияда

дарс

жараѐнини

компьютерлаштириш

имкониятларини аниқлаш учун И.Н.Казанцев (10 та тип), М.А.Данилов ва
Б.П.Есипов (6 та тип), В.А.Онишук (6 та тип), С.В.Иванов (8 та тип),
И.М.Чередов (9 та тип), О.Розиқов (4 та тип) таснифига кўра дарс типлари,
босқичлари ва бўғинлари таҳлил қилиниб, уларнинг компьютерлаштириш
билан боғлиқ жиҳатлари ҳамда компьютерлаштириш асосида эришиладиган
ютуқ ва камчиликлар баѐн қилинди. Компьютер ѐрдамида ташкил
қилинадиган дарс типларини кўрсатишда тайѐр ПДВдан фойдаланиб,

20

кўзланган мақсадга эришиш назарда тутилди. Шу маънода қуйидаги
дарсларни компьютер ѐрдамида ташкил қилиш мақсадга мувофиқ деган
хулосага келинди: янги ўқув материалини ўрганиш ва мустаҳкамлаш дарси,
такрорлаш ва малака ҳосил қилиш дарси, билим ва малакаларни текшириш
дарси, кириш дарси.

Тўртинчи боб «

Умумий ўрта таълимда информатика ва ҳисоблаш

техникаси асосларини ўқитишни компьютерлаштириш

»га бағишланган.

1-параграфда

«

Педагогик

дастур

воситаларини

яратишга

қўйиладиган

талаблар

»

асосланган.

Тадқиқотда

талабларни

умумлаштирган ҳолда уч гуруҳга — дидактик, психофизиологик, техник
талабларга ажратдик.

Дидактик талаблар таълим принциплари билан бевосита боғлиқ бўлиб,

унга қуйидагилар киради: а) баѐн қилинаѐтган ўқув материалида асосий ва
унчалик муҳим бўлмаган элементларни ажратиб кўрсатиш; б) ўқув
материалини баѐн қилишнинг содда ва аниқлиги; в) ўқув материалини баѐн
қилиш суръатининг ўқувчилар ўзлаштириши суръатига мослиги; г) ўқув
материалини ўрганишнинг кўп вариантлилиги; д) маълумотларни баѐн
қилишнинг турли-туманлиги.

ПДВларни яратишда объектларни эргономик лойиҳалашнинг аҳамияти

катта. Объект сифатида экрандаги тасвир, уларни узатиш усули, тугмачалар
мажмуидаги шартли белгиларнинг тушунарли бўлиши ҳамда жойлашиши,
ўқувчи билан компьютер орасидаги мулоқот усули ва ҳоказолар тушунилади.
Бундай хатти-ҳаракат қулайликларини яратиш учун эргономика ютуқларига
таянилади. Биз эргономик талабларни психофизиологик талаблар таркибига
киритган ҳолда ПДВга қўйиладиган психофизиологик талаблар сифатида
қуйидагиларни

белгиладик:

а)

экрандаги

тасвирларнинг

рангига;

б) экрандаги маълумотларнинг тузилишига; в) тасвирларни узатиш
усулларига; г) экрандаги объектларнинг кўринишига; д) дастурдаги
товушларга; е) интерфейс қулайлигига қўйиладиган талаблар.

ПДВ қандайдир русумли компьютерга мўлжаллаб яратилар экан, маълум

техник талабларга жавоб бериши шарт. Бундай талаблар мазмуни
қуйидагилар асосида белгиланди: а) дастурнинг универсаллиги; б) дастур
ишининг

узлуксизлиги;

в)

дастур

ҳажмининг

чегараланганлиги;

г) компьютер имкониятларидан унумли фойдаланиш; д) ўқувчи ва
компьютер мулоқоти усуллари; е) ўқувчи учун ортиқча маълумотларнинг
беркитилиши; ѐ) ПДВнинг ҳиссий таъсирчанлиги; ж) ўқитувчи ва ўқувчи
вақтини тежаш талаби.

2-параграфда

«ИҲТАдан дастурли услубий таъминотни яратиш

босқичлари»

таҳлил қилинди. Дастурли услубий таъминот ПДВ ва ундан

фойдаланиш услубиятидан ташкил топади. Диссертацияда дастурли услубий
таъминотни яратиш босқичлари сифатида қуйидагилар белгиланди:

I. Ўқувчиларнинг билим ва кўникмаларига қўйиладиган талабларни

аниқлаш. Умумий ўрта таълимнинг Давлат таълим стандартларида ҳар бир

21

ўқув предмети бўйича ўқувчилар эгаллаши лозим бўлган назарий билим,
амалий кўникма ва малакаларнинг минимал даражаси белгилаб қўйилган.
Мазкур босқичда ҳар бир бўлим, мавзу, дарс учун ўқувчилар ўзлаштириши
шарт саналган тушунчалар, эгаллаши лозим бўлган назарий билим, амалий
кўникма ва малакалар аниқланади.

II. Ўқув материалини ўрганиш мақсадларини аниқлаш. Бу босқичда

муайян ўқув материалини ўрганишнинг мақсадлари аниқланади. Бунда
мақсадлар даражаларга ажратилиб, улар маълумот ва таълим бериш мақсади,
ўқув предметини ўрганишдан кўзланган мақсад, муайян бўлимни
ўрганишдан кўзланган мақсад сифатида кўрсатилиши мумкин.

III. ПДВнинг дидактик мақсадларини аниқлаш. Бунда II босқичда

ажратилган мақсадларга эришиш учун ўқув жараѐнида ПДВни қўллаш
мақсадлари аниқланади.

IV. Ўқув материалига ПДВга мўлжаллаб педагогик ишлов бериш. Ушбу

босқичда ўқув материалининг ўқув элементлари ажратилиб, унинг ўзгарган
шакллари — ўқув топшириғи, ўқув саволи, ўқув кўргазмаси ва шу кабилар
ишлаб чиқилади.

V. ПДВ таркибини белгилаш. Бу босқичда ПДВнинг таркибий қисмлари

белгиланади. Бунда ПДВнинг таълим берувчи, назорат қилувчи, тузатувчи,
тадқиқотчилик, бошқарувчи хусусиятларига риоя қилинади.

VI. ПДВ тузилишини белгилаш. Бу босқичда ПДВ таркибидаги

қисмларнинг ўзаро алоқаси ўрнатилади. ПДВнинг таркиби деганда ҳар бири
алоҳида дидактик вазифани бажарувчи, қисм дастур кўринишида
шакллантирилган элементлар мажмуи, ПДВнинг тузилиши деганда эса бу
элементларнинг бир-бири билан ва фойдаланувчи билан қандай усул, восита
ҳамда йўллар орқали боғланганлиги тушунилади.

VII. ПДВни яратиш. Бу босқичнинг ўзи ПДВ сценарийсини ишлаб

чиқиш, дастурлаш ва дастурни юклаш каби босқичларга бўлинади. ПДВ
сценарийсини ишлаб чиқишда олдинги босқичларга таянилади. Сценарий
маълум алгоритм кўринишига келтирилгандан сўнг, дастур шаклида
ифодаланади.

VIII. ПДВни қўллаш услубиятини ишлаб чиқиш. ПДВни қўллаш

услубиятини ишлаб чиқиш мавзуни компьютер ѐрдамида ўрганиш
жараѐнидан келиб чиқадиган илмий ва услубий муаммо бўлиб, у ПДВни
қўллаш жараѐнида тажрибадан ўтказилади ва такомиллаштирилади.

IХ. ПДВни қўллаш ва самарадорлигини баҳолаш. Яратилган дастур

самарадорлиги текширилиб, мавжуд хатолар тузатилгандан сўнг, ПДВ
махсус тажриба майдончаларида қўлланилади ва баҳоланади. Бинобарин,
олдинги барча босқичларда бажарилган ишларнинг қай даражада тўғри
бажарилганлиги текширилади ва уларнинг камчиликлари аниқланади.

Х. Ҳужжатлаштириш. Дастур билан танишув унинг ҳужжатларини

ўқишдан бошланади. Чунки дастурнинг нима мақсадда ишлатилиши, мавжуд
имкониятларидан қандай фойдаланиш ушбу қисмда баѐн қилинади.

22

XI. ПДВни амалиѐтга татбиқ этиш. ПДВ ижобий натижа бергач, уни

тавсифловчи ҳужжатлар тайѐрланади ва амалиѐтга тўлиқ татбиқ этилади.

Юқорида саналганлар асосий босқичлар бўлиб, уларнинг ҳар бири

қисмларга бўлинади ва шу қисмлар асосида амалга оширилади.

3-параграфда

«Информатика ва ҳисоблаш техникаси асосларидан

педагогик дастур воситаларини яратиш механизми»

баѐн қилинган.

ПДВни яратиш мураккаб жараѐн бўлиб, у педагогик сценарийни ѐзиш ва

шу жараѐнга мос дастурни яратиш учун дастурлаш тилини танлашдан
бошланади. Дастурлаш тилини танлашда яратиладиган дастур тури, дастур
тузувчининг тайѐргарлик даражаси, компьютер русуми ва компьютернинг
дастурий таъминот даражасини ҳисобга олиш лозим. Биз ҳозирги техника
имкониятлари ва мактаблардаги моддий-техник базани инобатга олган ҳолда,
Delphi муҳитида дастурлашни таклиф қиламиз.

ПДВдаги маълумотлар омборини 3 турга ажратиш мумкин: улардан

биринчисини дарсни ташкил қилишга доир, иккинчисини дарсда
ўрганиладиган ўқув материали билан боғлиқ, учинчисини дарс натижалари
билан боғлиқ маълумотлар ташкил этади.

ПДВ учта — дарсни ташкил қилишга тайѐрловчи, дарсни ташкил

қиладиган ва дарс натижаларини қайта ишловчи қисмлардан ташкил топади.
Дастурлаш дарс жараѐнини ташкил қиладиган қисмдан бошланади. Бунинг
учун ПДВнинг таркибига кирувчи қуйидаги қисмлар дастурланади: а) ўқув
материалини баѐн қилиш; б) 1-типдан 7-типгача машқларни бажартириш;
в) тест ўтказиш; г) кроссворд бажартириш; д) уй вазифасини тайинлаш; е) уй
вазифасини текшириш; ѐ) ўқув материали баѐнида намойиш қилинадиган
жараѐнлар; ж) мавзуларнинг хусусиятларидан келиб чиқадиган жараѐнлар;
з) дарс тузилишининг лойиҳаланиши; и) ўқувчи билимининг баҳоланиши.

Мазкур бандларнинг ҳар бири учун алоҳида бажариладиган иш

тартибларидан фойдаланиладики, уларнинг намуналари, ўзига хос
хусусиятлари диссертацияда таҳлил қилинди.

Дарсдан олдинги босқичда ПДВ бажарадиган вазифалар сифатида:

а) маълумотлар омборига янги гуруҳ ва ундаги ўқувчилар рўйхатини
киритиш; б) мавжуд синфдаги ўқувчилар таркибини ўзгартириш; в) дарс
тузилишини белгилаш; г) дарс учун мўлжалланган ўқув материали матнига
ўзгартиш киритиш; е) дарс учун мўлжалланган ихтиѐрий машқни
маълумотлар

омборидан олиб

ташлаш

ѐки

янгисини

киритиш;

ѐ) маълумотлар омборидаги ихтиѐрий машқ матнига ўзгартиш киритиш;
ж) дарс учун мўлжалланган кроссворд топшириқлари матнига ўзгартиш
киритиш ѐки янгилаш; з) уйга вазифа(лар)ни янгилаш ѐки уларга ўзгартиш
киритиш; и) дарсда намойиш қилинадиган жараѐнларни таркибдан олиб
ташлаш ѐки янгиларини қўшиш кабилар назарда тутилади.

ПДВнинг дарсдан кейин бажарадиган вазифалари қуйидагилардан

иборат: а) синф қайдномасини ҳосил қилиш; б) исталган турдаги
машқ(лар)нинг синф ўқувчилари томонидан неча фоиз ўзлаштирилганлигини

23

аниқлаш; в) синф ўқувчилари томонидан энг юқори (паст) фоизда
ўзлаштирилган машқ турини аниқлаш; д) синф ўқувчилари томонидан энг
кам (кўп) вақт сарфлаб, юқори (паст) фоизда ўзлаштирилган машқ турини
аниқлаш; е) энг юқори (паст) ўзлаштирган ўқувчини аниқлаш;
ѐ) ўқувчиларни ўзлаштириш фоизига кўра тартиблаш; ж) ўқувчилар
томонидан ҳар бир турдаги машққа энг кўп вақт сарфлаган ўқувчи билан энг
кам вақт сарфлаган ўқувчи вақти орасидаги оралиқни аниқлаш; з) ихтиѐрий
ўқувчининг дарсдаги фаолиятини статистик таҳлил қилиш; и) хотирадаги
маълумотларга асосан синфнинг чораклик ва йиллик қайдномасини ҳосил
қилиш; к) юқоридаги барча бандлар учун маълумотларни диаграмма ва
матнли кўринишда ифодалаш.

Бешинчи боб

«Информатика ва ҳисоблаш техникаси асосларидан

компьютерли таълимнинг самарадорлиги»

деб номланган бўлиб, у

компьютерли таълимни ташкил этиш, бошқариш, назорат қилиш амалиѐтини
асослашга қаратилган.

1-параграфда

«Педагогик тажриба предмети, мақсади, вазифалари»

баѐн қилинган. Компьютерли таълимнинг асосий мақсади таълим
самарадорлигини ошириш ва сифатини яхшилаш. Шу маънода компьютерли
таълим шароитида ўқув ишларининг самарадорлигини ошириш педагогик
тажриба предмети сифатида белгиланди.

Компьютерли таълимни илмий асосланган ПДВлар негизида ташкил

этиш, бошқариш, назорат қилишнинг самарадорлик даражасини дидактик
жиҳатдан белгилаш педагогик тажрибанинг мақсади ҳисобланади.

Педагогик тажриба предмети, мақсадини назарда тутиб, қуйидаги

вазифаларни педагогик-услубий жиҳатдан ҳал қилишни белгиладик:
а) педагогик тажриба предметини аниқлаш, мақсадини расмийлаштириш;
б) компьютерли таълим муносабати билан умумий ўрта таълимда ИҲТАни
ўқитиш тизимига киритилган янгиликларни асослаш; в) компьютерли таълим
самарадорлигини ўрганиш ва тавсифлаш учун компьютерли таълимни бошқа
таълим турлари билан таққослаш; г) компьютерли таълим шароитида
ўқувчиларда юз берадиган индивидуал ўзгаришларни изчил қайд этиш;
д) ПДВнинг самарадорлик хусусиятларини ўрганиш; е) таҳлил қилиш учун
далил тўплаш.

2-параграфда

«Педагогик тажриба услубияти»

баѐн қилинди.

Педагогик тажриба мазмунан уйғунлашган уч босқичда амалга оширилди:
1993-1997 йилларда аниқловчи (тасдиқловчи), 1998-2001 йилларда изланиш
типидаги, 2001—2005 йилларда ўқитиш тажрибаси ташкил этилди.

Аниқлаш ѐки тасдиқловчи тажрибанинг мақсади компьютернинг таълим

воситаси сифатидаги вазифалари, аҳамиятини ўрганиш, ўрганилаѐтган
муаммонинг тадқиқ қилинганлик даражасини аниқлаш, ПДВ билан боғлиқ
хусусий муаммоларни ечиш усулларини излашдан иборат эди. Бунинг учун
ишни ПДВлар асосида ИҲТА дарсларини ташкил қилиш ўқувчилар билим
савиясини оширадими ѐки пасайтирадими деган саволга жавоб излашдан

24

бошладик. Шу мақсадда тўртта умумий ўрта таълим мактабини танлаб,
тажриба учун ажратилган ҳар бир синфда 5 тадан дарс кузатилди. Дарслар
компьютерсиз ташкил қилинганда ўқувчилар таълимда суст иштирок
этишди, ҳар бир дарсда 2—3 машқ бажаришгагина улгуришди, холос.
Ўқувчиларнинг аксарияти дарсда «кузатувчи»дек қатнашди. Ўқитувчи
саволларига берилган жавоблардан бошқа ўқувчиларнинг ҳам ўқув
материалини тўлиқ ўзлаштирмаганликлари аниқланди. Дарсда ўқувчилар
билимини баҳолаш ҳам қисман амалга оширилди ва бу баҳолаш одилона
бўлмади.

ПДВдан фойдаланиб ташкил қилинган дарсларда ўқувчилар фаоллиги

кузатилди. Ўқувчилар бир дарсда 4—5 машқни бажаришга улгурдилар ва
уларнинг ўқитувчи саволларига жавоблари ҳам асосли бўлди. Ўқувчиларнинг
баҳоланиш даражаси ошди. Тест дастурларидан фойдаланилганда эса, синф
ўқувчиларининг билимини тўлиқ ва ҳаққоний баҳолашга эришилди.

Бир синфда анъанавий услубият асосида, иккинчисида ПДВдан

фойдаланиб дарс ўтиб, келгуси дарсда ўқувчиларнинг олдинги дарс бўйича
олган билимлари текширилганда тажриба синфи ўқувчиларининг
ўзлаштириш даражаси юқори бўлганлиги аниқланди. Кузатишлар, назорат
ишларининг натижалари, ўқитувчи ва ўқувчилар билан ўтказилган суҳбатлар
натижасида ИҲТА дарсларини педагогик ва услубий жиҳатдан асосланган
ПДВлар замирида ташкил қилиш ўқувчилар билим савиясини оширади деган
фикрга келдик.

Шу фикримиз тўғрилигини текшириш мақсадида изланиш тажрибаси

ўтказилди. Изланиш тажрибасининг вазифаси умумий ўрта таълимда
ИҲТАни ўқитишни компьютерлаштириш амалиѐтининг ҳозирги аҳволини
ўрганиш, умумий ўрта таълимда компьютерли таълим концепциясини
яратиш, компьютерли таълим принципларини ишлаб чиқиш ва воситаларини
тизимлаштириш, ПДВларга қўйиладиган талабларни ишлаб чиқиш,
компьютерли таълимдаги ўқитувчи ва ўқувчи фаолиятини таҳлил қилиш ва
уларни ПДВда моделлаштириш йўлларини режалаштириш, дастурли услубий
таъминотни яратиш босқичларини ўрганиш, ИҲТАдан ПДВларни яратиш
механизмини ҳамда ПДВлардан дарс жараѐнида фойдаланиш услубиятини
ишлаб чиқишдан иборат бўлди.

Тажрибанинг бу босқичида умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни

компьютерлаштиришнинг назарий асослари ишлаб чиқилди ва амалий замин
сифатида мазкур ўқув предметидан 8—9-синфлар учун дастлаб Турбо
Паскаль тилида, сўнгра Delphi муҳитида ПДВлар яратилди.

Тажрибанинг изланиш босқичи учун ҳам аниқлаш босқичида танланган

мактаблардан синфлар танланди. Танланган синфлар иккига ажратилиб,
тажриба синфи, назорат синфлари белгиланди. Тажриба синфларининг ўзи
2 га ажратилди. Улардан биринчиси Delphi муҳитида яратилган ПДВлар
асосида, иккинчиси Турбо Паскаль дастурлаш тилида яратилган ПДВлар
асосида ўқув предметини ўргандилар.

25

Тажрибанинг изланиш босқичи давомида 8-синфларда 6 та, 9-синфларда

10 та дарс натижаси таҳлил қилинди. Натижалар ПДВлардан дарс жараѐнида
фойдаланиш мақсадга мувофиқ эканлигини исботлади.

Ўқитиш тажрибасидан кўзланган мақсад изланиш тажрибаси

натижаларини ўрганиш ва ишлаб чиқилган ПДВлар асосида дарсларни
ташкил қилганда уларнинг ўқувчилар билим савиясини оширишга таъсири
ҳақида ишончли маълумотлар олишдан иборат эди.

Тажрибанинг бу босқичида Бухоро, Навоий, Қашқадарѐ вилоятининг

шаҳар ва қишлоқ мактабларидан тажриба синфлари танланди ва унда
ўқитувчилардан Н.Бозорова Н.Бобоева, Н.Бобожонова, Ш.Мўминова,
А.Нуриддинов, О.Пирнафасов, А.Сайфуллоев, З.Султонова, Н.Умаров,
Б.Шералиев, Б.Қаймоқова, Б.Қобилов, А.Ҳасанов, Б.Элов ва бошқалар
иштирок этди.

Умумий

ўрта

таълимда

компьютерли

таълимнинг

яратилган

концепцияси, ишлаб чиқилган принциплари, тизимлаштирилган воситалари,
компьютерли

таълимда

ўқитувчи

ва

ўқувчи

фаолиятининг

моделлаштирилиши ва улар асосида яратилган ПДВлар негизида ташкил
қилинган дарсларнинг ўқувчилар билим савиясини оширишга таъсири шу
мактаблардаги назорат ва тажриба гуруҳларида ўтказилган дарслардаги
ўқувчиларнинг ўзлаштириш даражаси бўйича белгиланди. Таълим
натижалари ўтказилган ѐзма иш, тест, оғзаки суҳбат, компьютерли назорат
каби назорат турларидан олинган баҳолар асосида аниқланди.

Тажрибанинг бу босқичида 2 вариантда иш олиб борилди. 1-тажриба

синфида Delphi муҳитида яратилган ПДВлар асосида, 2-тажриба синфида
Турбо Паскаль дастурлаш тилида яратилган ПДВлар асосида, назорат
гуруҳида эса анъанавий услубият асосида дарслар ташкил қилинди. Бу билан
нафақат ПДВлардан фойдаланиб ташкил қилинган дарсларнинг анъанавий
услубият негизида ташкил қилинган дарслардан фарқини, балки қайси
дастурлаш тилида яратилган ПДВлар самаралироқ эканлиги ҳам
текширилди.

3-параграфда

«Педагогик тажрибадаги самарадорлик мезонлари ва

тажриба натижалари»

қайд этилди.

Компьютерли таълимнинг самарадорлигини кўплаб параметрлар бўйича

текшириш мумкин. Бизнинг ишда самарадорлик ўқувчиларнинг ўқув
материалини ўзлаштириш даражаси ва сифати бўйича ўрганилди.

Ўқувчиларнинг ўқув материалини ўзлаштириш даражаси бўйича

самарадорлик мезонининг кўрсаткичлари сифатида қуйидагилардан
фойдаландик:

1) тажриба ва назорат синфларининг ўзлаштиришларини таққослаш

мақсадида синфларда ўзлаштириш баҳосининг ўрта арифметик қиймати
Х = (



х

i

.

m

j

)/N. Бу ерда: х

i

— баҳо қиймати бўлиб, у 1,2,3,4,5 қийматларни

олиши мумкин; m

j

— мос баҳоларнинг такрорланиш сони; N — тажрибада

иштирок этаѐтган ўқувчилар сони;

26

2) ПДВнинг самарадорлигини баҳоловчи тажриба ва назорат синфлари

баҳоларининг ўрта арифметик қийматлари нисбати — самарадорлик
коэффициенти



= х

*

т

/х

*

н

. Бу ерда: х

*

т

— тажриба синфидаги, х

*

н

— назорат

синфидаги ўқувчилар ўзлаштириш баҳоларининг ўрта арифметик қиймати.

Тадқиқот 2 вариантда ўтказилганлиги боис, юқоридаги самарадорлик

коэффициентини аниқлаш формуласи қуйидаги кўринишга келтирилди:

н

*

т1

*

1

Х

Х

η



;

н

*

т2

*

2

Х

Х

η



;

т2

*

т1

*

3

Х

Х

η



.

Бунда Х

*

т1

- Delphi муҳитида яратилган ПДВлар негизида ўқитилган

тажриба синфидаги ўқувчиларнинг, Х

*

т2

- Турбо Паскаль дастурлаш тилида

яратилган ПДВлар негизида ўқитилган тажриба синфидаги ўқувчиларнинг,
Х

*

н

- анъанавий услубият замирида ўқитилган назорат синфидаги

ўқувчиларнинг ўртача баҳоси.



1

— Delphi муҳитида яратилган ПДВлар

асосида ташкил қилинган дарсларнинг анъанавий услубият асосида
ўтказилган дарсларга нисбатан,



2

— Турбо Паскаль дастурлаш тилида

яратилган ПДВлар асосида ташкил қилинган дарсларнинг анъанавий
услубият асосида ўтказилган дарсларга нисбатан,



3

— Delphi муҳитида

яратилган ПДВлар асосида ташкил қилинган дарсларнинг Турбо Паскаль
дастурлаш тилида яратилган ПДВлар асосида ташкил қилинган дарсларга
нисбатан самарадорлиги.

Тажриба жараѐнида кузатилган ҳар бир дарс натижаси тўлиқ таҳлил

қилинди. Миқдорий таҳлилнинг умумий натижаси 1-жадвалда келтирилган
бўлиб, ўқитиш тажрибаси натижаларининг синфлар бўйича статистик
таҳлили 2-жадвалда келтирилди.

1-жадвал. Ўқитиш тажрибаси жараѐнида олинган назорат ишларининг

натижаси

Кузатилган дарс мавзуси

Х

т1

Х

т2

Х

н



1



2



3

8-синф

1. Информатика фани нимани ўрганади?
2. Мантиқий амаллар ва схемалар.
3. Ҳисоблаш техникасининг қисқача тарихи.
4. Файллар ва каталоглар.
5. Ҳужжатларни таҳрир қилиш.

4,26
4,49
4,43
4,17
4,44

3,94
4,37
3,59
4,1
3,96

3,62
3,64
3,47
3,97
3,3

1,17
1,23
1,28
1,05
1,35

1,09
1,20
1,04
1,03
1,20

1,08
1,03
1,24
1,02
1,12

9-синф

1. График муҳаррирнинг имкониятлари ва
вазифалари.
2. Маълумотлар омборини бошқариш тизими.
3. Математик формулалар билан ишлаш.
4. Алгоритмни тасвирлаш усуллари.
5. Такрорлаш оператори.
6. Ҳисоб тажрибаларини ўтказиш.
7. Компьютер тармоқлари.

4,4
4,03
4,4
4,07
4,64
4,29
4,24

3,7
3,56
4,26
3,98
4,36
4,14
3,68

3,41
3,40
3,9
3,92
3,3
3,29
3,46

1,29
1,18
1,13
1,04
1,41
1,30
1,23

1,08
1,04
1,09
1,01
1,32
1,26
1,06

1,19
1,13
1,03
1,02
1,07
1,04
1,15

27

2-жадвал. Ўқитиш тажрибаси натижаларининг синфлар бўйича таҳлили

Ку

зат

ил

ган

си

нф

Тажрибада

иштирок

этаѐтган синфлар

N

«5»

«4»

«3»

«2»

Ба

ҳо

ни

нг

ўр

тача

ар

ифмет

ик

қи

ймати

И

ш

он

чл

и-

ли

к

эҳ

тим

ол

и

ор

алиғ

и

Самар

ад

ор

-

ли

к

8-синф

1-тажриба синфи

450 231 152 64

3

4,36

0,01



1

=1,21

2-тажриба синфи

450 157 157 111 25

3,99

0,009



2

=1,11

Назорат синфи

449 85 145 173 46

3,6

0,008



3

=1,09

9-синф

1-тажриба синфи

630 289 241 98

2

4,3

0,007



1

=1,22

2-тажриба синфи

626 201 218 183 24

3,95

0,006



2

=1,12

Назорат синфи

629 93 223 235 78

3,53

0,059



3

=1,09

Жами

1-тажриба синфи 1080 520 393 162

5

4,32

0,004



1

=1,22

2-тажриба синфи 1076 358 375 294 49

3,97

0,004



2

=1,12

Назорат синфи

1078 178 368 408 124

3,56

0,003



3

=1,09

Ўқитиш тажрибаси

натижалари

ўртача

қийматининг синфлар
бўйича

диаграмма

кўриниши

3-расмда

келтирилди.

3-расм. Тажриба натижаларининг диаграмма кўриниши

(1—8-синф, 2—9-синф, 3—иккала синф натижалари).

3. УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР

Умумий ўрта таълимда ИҲТАни ўқитишни компьютерлаштиришнинг

назарий асосларини ишлаб чиқиш мақсадида ўтказилган тадқиқот қуйидаги
хулосаларни чиқариш ва тавсияларни киритиш имконини берди:

1. Компьютерли таълимнинг таълим ва компьютер, ўқитиш фаолияти ва

компьютер, ўқиш фаолияти ва компьютер жиҳатларини таҳлил қилиш
ПДВларнинг самарадорлигини таъминлаши назарий жиҳатдан исботлаб
берилди.

2. Компьютерли таълимни сифат жиҳатдан янги поғонага кўтариш,

ПДВларни психологик, педагогик, услубий жиҳатдан такомиллаштириш
бўйича илмий-услубий тавсиялар ишлаб чиқилди.

0

1

2

3

4

5

Áà

õ

î

ê

è

é

ì

à

ò

è

1

2

3

1-тажриба
синфи
2-тажриба
синфи
назорат
синфи

28

3. Жамиятни ахборотлаштириш тизимининг таркибий, етакчи бўғини

бўлган компьютерли таълим орқали ѐшларга билим бериш сифатини
яхшилаш мақсадида умумий ўрта таълимда компьютерли таълим
концепцияси таклиф қилинди.

4. Компьютерли таълим жараѐн сифатида компьютерлаштириш

фаолияти, воситаси, предметидан иборатлиги асослаб берилди. Бунда
компьютерлаштириш фаолияти — ўқув предметларини дидактик ва услубий
жиҳатдан таҳлил қилиш асосида ПДВларни яратишга йўналган фаолият,
компьютерлаштириш воситаси — компьютерли таълимни лойиҳалаш ва уни
амалга ошириш учун фойдаланиладиган моддий ва номоддий воситалар
мажмуи, компьютерлаштириш предмети — ўқув предметларининг, айни
ҳолатда ИҲТА ўқув предметининг мазмуни сифатида ажратилди.

5. Компьютерли таълимда таълимнинг умумий дидактик принциплари

билан бир қаторда, компьютерли таълимнинг ўзига хос принципларига амал
қилиш лозимлиги исботланди ва бундай принциплар мажмуи ишлаб
чиқилди.

6. Компьютерли таълимда икки тоифа - ПДВни яратишда иштирок

этадиган ва тайѐр ПДВдан фойдаланиб дарс ўтадиган ўқитувчи фаолияти
таҳлил қилиниб, уларнинг мазмуни методик жиҳатдан асослаб берилди.

7. Педагогик амалиѐтдаги изоҳли-кўргазмали, дастурлаштирилган,

муаммоли, топшириқли таълим каби қатор таълим моделларини
компьютерлаштириш имкониятларини баѐн қилган ҳолда, топшириқли
таълимнинг компьютерли таълим учун энг қулай таълим модели эканлиги
назарий жиҳатдан асосланди.

8. Дарс босқичларининг компьютерлаштириш имкониятларини ўрганган

ҳолда янги ўқув материалини ўрганиш ва мустаҳкамлаш, такрорлаш ва
малака ҳосил қилиш, билим ва малакаларни текшириш, кириш дарсини
компьютерлаштириш мақсадга мувофиқлиги методик жиҳатдан асослаб
берилди.

9. Компьютерли таълимнинг марказий масаласи сифатида дастурли

услубий таъминотни яратиш кўзда тутилиб, ПДВни яратишга қўйиладиган
дидактик, психофизиологик ва техник талаблар тизими ишлаб чиқилди.

10. Дастурли услубий таъминотни яратиш босқичлари аниқланди,

уларнинг кетма-кетлиги ва мазмуни илмий-услубий жиҳатдан асосланди.

11. ПДВ ишлатиладиган вақтига кўра 3 та, яъни: а) ПДВни дарсга

тайѐрлаш; б) дарсни ташкил этиш, бошқариш, назорат қилиш; в) дарс
натижаларини қайта ишлаш қисмларидан иборат бўлиши мақсадга
мувофиқлиги илмий-услубий жиҳатдан асосланди ва уларнинг мазмуни очиб
берилди.

12. Педагогик тажриба натижалари ИҲТА ўқув предмети мазмунига мос

ПДВлар

асосида

таълимни

компьютерлаштириш

ўқувчилар

ўзлаштиришининг самарадорлиги ошганлиги ва сифати яхшиланганлигини
тасдиқлади. Компьютерли таълим ўқувчиларда назарий билим, амалий

29

кўникма ва малакаларни ўзлаштириш даражаси ва сифатининг
яхшиланишига олиб келди. 1-тажриба синфи ўқувчиларининг ўзлаштириши
назорат синфига нисбатан 4-41%, ўртача 22%, 2-тажриба синфи
ўқувчиларининг ўзлаштириши назорат синфига нисбатан 1-32%, ўртача 12%
юқори бўлди.

13. Тажриба-синов натижалари Республика Таълим марказида муҳокама

қилиниб, уларни амалиѐтга жорий этиш бўйича тавсиялар берилди.

4. ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ МУАЛЛИФНИНГ

ҚУЙИДАГИ ИШЛАРИДА ЧОП ЭТИЛГАН:

А. Монография, дарслик, ўқув-услубий қўлланмалар, журналларда

чоп этилган мақолалар:

1.

Ҳайитов А.Ғ.

Информатика фанидан масалалар тўплами ва уларнинг

Бейсик тилидаги программалари. /Ўрта мактаб ўқитувчилари учун услубий
қўлланма. -Бухоро, 1993. –60 б.

2.

Абдуқодиров А., Ҳайитов А.Ғ.

Информатика ва ҳисоблаш техникаси

асосларидан машқлар тўплами (8-синф учун). –Тошкент, ЎзПФИТИ, 1995.
–50 б.

3.

Абдуқодиров А., Ҳайитов А.Ғ.

Информатика ва ҳисоблаш техникаси

асосларидан машқлар тўплами (9-синф учун). –Тошкент, ЎзПФИТИ, 1995.
–88 б.

4.

Абдуқодиров А., Ҳайитов А.Ғ.

Информатика ва ҳисоблаш техникаси

асосларидан машқлар тўплами (8-синф учун). /Ўқув қўлланма. –Тошкент:
Шарқ, 1996. –48 б.

5.

Абдуқодиров А., Ҳайитов А.Ғ.

Информатика ва ҳисоблаш техникаси

асосларидан машқлар тўплами (9-синф учун). /Ўқув қўлланма. –Тошкент:
Шарқ. 1996. –80 б.

6.

Ҳайитов А.Ғ.

Таълим жараѐнини компьютерлаштириш. /Услубий

қўлланма. -Бухоро, 1999. –40 б.

7.

Абдуқодиров А., Ҳайитов А.Ғ.

Бейсик дастурлаш тилидан тест

топшириқлари. /Услубий қўлланма. –Тошкент, ТДПУ, 1999. –60 б.

8.

Ҳайитов А.Ғ.

Математик атамаларнинг изоҳли луғати. /Услубий

қўлланма. –Тошкент: Фан, 2000. –58 б.

9.

Абдуқодиров А., Ҳайитов А.Ғ.

Ахборот технологияларига оид

атамаларнинг изоҳли луғати. /Услубий қўлланма. –Тошкент, ТДПУ, 2002.
–26 б.

10.

Абдуқодиров А., Ҳайитов А.Ғ., Шодиев Р.

Ахборот технологиялари

фанидан плакатлар тўплами. /Услубий қўлланма. –Тошкент, ТДПУ, 2002.
–34 б.

11.

Абдуқодиров А., Ҳайитов А.Ғ., Шодиев Р.

Ахборот

технологиялари. /Академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари учун дарслик.
–Тошкент: Ўқитувчи, 2002. -144 б.

30

12.

Abduqodirov A., Hayitov A.G’., Shodiyev R.

Axborot texnologiyalari.

/Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik. -Тoshkent: O’qituvchi,
2003. –152 b.

13.

Abduqodirov A., Siddiqov A., Hayitov A.G’., Yakubova M.

Axborot

texnologiyalari. /Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o’quv dasturi.
–Toshkent: Arnaprint, 2004. –12 b.

14.

Ҳайитов А.Ғ.

Информатикадан машқларни компьютерда

бажартиришнинг назарий асослари. /Монография. –Тошкент: Абдулла
Қодирий, 2004. –212 б.

15.

Abduqodirov A., Hayitov A.G’.

Informatika va hisoblash texnikasi

asoslari. /Qo’llanma — 9-sinf o’quvchilari darslik sifatida foydalanishi mumkin.
–Buxoro, 2004. –166 b.

16.

Abduqodirov A., Hayitov A.G’.

Informatika va hisoblash texnikasi

asoslarini o’qitish uslubi. /O’qituvchilar uchun qo’llanma (9-sinf darsligi asosida).
–Buxoro, 2004. –174 b.

17.

Abduqodirov A., Hayitov A.G’., Shodiyev R.

Axborot texnologiyalari.

/Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik. -Тoshkent: O’qituvchi,
2004. –152 b.

18.

Sayidova N., Hayitov A.G’.

Informatika va axborot texnologiyalari

(I qism). /Uslubiy qo’llanma. –Buxoro: BuxDU, 2005. —132 b.

19.

Sayidova N., Hayitov A.G’.

Informatika va axborot texnologiyalari

(II qism). /Uslubiy qo’llanma. –Buxoro: BuxDU, 2005. —180 b.

20.

Sayidova N., Hayitov A.G’.

Informatika va axborot texnologiyalari

(III qism). /Uslubiy qo’llanma. –Buxoro: BuxDU, 2005. —188 b.

21.

Abduqodirov A., Hayitov A.G’., Shodiev R.

Хаbar texnologiyalari.

/Akademiyaliq litsey ha’m ka’sip-o’ner kolledileri uchun sabaqliq. –No’kis: Bilim,
2005. –152 b.

22.

Ҳайитов А.Ғ.

«Математика» кроссворди //Ж. Халқ таълими. –1993.

-№ 4—5. –Б. 65.

23.

Ҳайитов А.Ғ.

«Информатика» бошқотирмаси //Ж. Халқ таълими.

–1993. -№ 10—12. –Б. 42—43.

24.

Ҳайитов А.Ғ.

Тест синови ва уни ўтказишда компьютердан

фойдаланиш //Ж. Маҳорат кўзгуси. –1999. -№ 1. –Б. 39—42.

25.

Ҳайитов А.Ғ.

Бошқотирмаларни бажартиришда компьютердан

фойдаланиш //Ж. Маҳорат кўзгуси. –1999. -№ 2. -Б. 32—35.

26.

Ҳайитов А.Ғ.

Электрон машқ бажартирувчи //Ж. Маҳорат кўзгуси.

–1999. -№ 3. –Б. 43—47.

27.

Ҳайитов А.Ғ.

Таълим моделлари ва уларни компьютерлаштириш

имкониятлари //Ж. Маҳорат кўзгуси. –1999. -№ 5. –Б. 7—12.

28.

Ҳайитов А.Ғ.

Информатикада машқларнинг турлари //Ж. Халқ

таълими. –2000. -№ 3. –Б. 113—116.

29.

Ҳайитов А.Ғ.

Компьютерлаштирилган таълим ва ўқувчилар

билимининг ташхиси //Ж. Педагогик таълим. -2000. -№ 3. –Б. 60—63.

31

30.

Ҳайитов А.Ғ.

Ўқувчилар билимини компьютер ѐрдамида назорат

қилиш //Ж. Маҳорат кўзгуси. –2000. -№ 5-6. –Б. 26—31.

31.

Ҳайитов А.Ғ.

Компьютерда маълумотларнинг тасвирланиши //Ж.

Маҳорат кўзгуси. –2000. -№ 7-8. –Б. 42—47.

32.

Ҳайитов А.Ғ.

Педагогик дастур воситаларини яратишга қўйиладиган

дидактик ва психофизиологик талаблар //Ж. Педагогик маҳорат. –2001. -№ 1.
–Б. 61—66.

33.

Абдуқодиров А., Ҳайитов А.Ғ.

«ИҲТА» фанидан Давлат таълим

стандартини амалиѐтга татбиқ этиш //Ж. Педагогик таълим. –2001. -№ 1.
–Б. 90—91.

34.

Ҳайитов А.Ғ.

Холис ва қатъиятли ҳакам //Ж. Фан ва турмуш. –2001.

-№ 3. –Б. 6—7.

35.

Ҳайитов А.Ғ.

Мактабда интернет тармоғини ўрганиш //Ж. Педагогик

маҳорат. -2001. -№ 3. –Б. 71—75.

36.

Ҳайитов А.Ғ.

Дастурли методик таъминотни яратиш //Ж. Халқ

таълими. –2002. -№ 1. –Б. 97—101.

37.

Ҳайитов А.Ғ.

Таълимни компьютерлаштириш тамойиллари //Ж.

Бошланғич таълим. –2002. -№ 1. –Б. 39.

38.

Ҳайитов А.Ғ.

Ўқув материалига педагогик ишлов бериш //Ж.

Педагогик таълим. –2002. -№ 3. –Б. 30—33.

39.

Ҳайитов А.Ғ.

Мактаб амалиѐтида компьютерлаштиришнинг аҳволи

//Ж. Педагогик маҳорат. –2002. -№ 3. –Б. 64—69.

40.

Ҳайитов А.Ғ.

Педагогик дастур воситасини яратиш сценарийси //Ж.

Таълим муаммолари. –2002. -№ 1—2. –Б. 94—96.

41.

Ҳайитов А.Ғ.

Таълимни компьютерлаштириш воситалари //Ж.

Педагогик маҳорат. –2002. -№ 4. –Б. 63—69.

42.

Ҳайитов А.Ғ.

Ўқитувчилар малакасини ошириш асосида таълимни

компьютерлаштириш //Ж. Маҳорат кўзгуси. –2002. -№ 7—8. –Б. 33—39.

43.

Ҳайитов А.Ғ.

Информатикада машқ тушунчаси ва машқ

бажарилишини компьютерлаштириш //Ж. Педагогик маҳорат. -2003. -№ 1.
–Б. 20—23.

44.

Ҳайитов А.Ғ., Нурмуҳамедова Н.

Машқларни компьютерда

бажартириш жараѐнини дастурлаш механизми //Ж. Маҳорат кўзгуси. –2003.
-№ 2. –Б. 43—49.

45.

Ҳайитов А.Ғ.

Тушунча мазмунини очишга қаратилган машқларни

компьютерда бажартириш //Ж. Педагогик маҳорат. –2003. -№ 2. –Б. 68—74.

46.

Ҳайитов А.Ғ.

Умумий ўрта таълимни компьютерлаштириш

концепцияси //Ж. Халқ таълими. –2003. -№ 2. –Б. 93—96.

47.

Ҳайитов А.Ғ.

Информатикадан машқларни ишлаб чиқиш модели

//Ж. Педагогик маҳорат. –2003. -№ 4. –Б. 27—30.

48.

Ҳайитов А.Ғ.

Педагогик дастур воситаларини яратишга қўйиладиган

техник талаблар //Ж. Педагогик маҳорат. –2004. -№ 2. –Б. 58—61.

32

49.

Ҳайитов А.Ғ.

Дарс жараѐнини компьютерлаштириш хусусида //Ж.

Узлуксиз таълим. –2004. -№ 3. –Б. 46—52.

50.

Ҳайитов А.Ғ., Рашидова С.

Электрон нашрлар хусусида //Ж.

Педагогик маҳорат. –2004. -№ 3. –Б. 51—53.

51.

Хайитов А.Г., Муродова Г.

Структура электронного учебника и его

элементы //Ж. Педагогик маҳорат. —2005. -№2. —Б. 65—68.

52.

Атоев Э.,

Хайитов А.Г.

Методика экспертной оценки качества

предметных тестовых заданий //Ж. Педагогик маҳорат. —2005. -№4.
—Б. 26—29.

53.

Ҳайитов

А.Ғ.

Таълимни

синф-дарс

тизими

асосида

компьютерлаштириш //Ж. Халқ таълими. —2005. -№4. —Б. 7—13.

Б. Тўпламлардаги мақола ва тезислар:

54.

Ҳайитов

А.Ғ.

Таълим

жараѐнини

компьютерлаштириш

тажрибасининг

баъзи

натижалари

//«Таълим

ислоҳоти

ва

уни

такомиллаштиришнинг айрим муаммолари» номли илмий мақолалар
тўпламида. –Тошкент: Маънавият, 1999. –Б. 85—91.

55.

Ҳайитов А.Ғ.

Машқлар ва улар системасига қўйиладиган

психологик-педагогик ва усулий талаблар. //«Таълим ислоҳоти ва уни
такомиллаштиришнинг айрим муаммолари» номли илмий мақолалар
тўпламида. -Тошкент: Маънавият, 1999. –Б. 91—98.

56.

Абдуқодиров А., Ҳайитов А.Ғ.

Бошланғич синфларда

компьютерлардан фойдаланиш муаммолари //Бошланғич таълимнинг
долзарб муаммолари. Республика илмий-услубий анжумани тезислари.
-Бухоро, 1995. –Б. 84—86.

57.

Ҳайитов А.Ғ.

Дарс жараѐнида бошқотирмалардан фойдаланиш —

ўқувчиларни мантиқий фикрлашга ўргатишнинг воситаси сифатида
//Бошланғич таълимнинг долзарб муаммолари. Республика илмий-услубий
анжумани тезислари. -Бухоро, 1995. –Б. 120—121.

58.

Ҳайитов А.Ғ., Қосимов Ф.М.

Машқ бажариш жараѐнида

компьютерлардан

фойдаланиш

//Бошланғич

таълимнинг

долзарб

муаммолари. Республика илмий-услубий анжумани тезислари. -Бухоро, 1995.
–Б. 121—122.

59.

Ҳайитов А.Ғ.

Махсус йўналишлар бўйича информатика ва ҳисоблаш

техникасини чуқур ўқитишда машқ ва мисоллар таълими //Иқтидорли
ўқувчиларни танлаш ва уларни махсус йўналишлар бўйича чуқур ўқитиш
муаммолари. Республика илмий-услубий анжумани тезислари. -Янгиер, 1995.
–Б. 131—132.

60.

Ҳайитов А.Ғ.

Рейтинг назоратини ўтказишда компьютердан

фойдаланиш //Рейтинг тизими ва уни такомиллаштириш усуллари.
Республика услубий ва илмий-амалий анжумани тезислари. II жилд. -Бухоро,
1999. –Б. 43—44.

33

61.

Ҳайитов А.Ғ.

Тест топшириқларини компьютер ѐрдамида тузиш

//Рейтинг тизими ва уни такомиллаштириш усуллари. Республика услубий ва
илмий-амалий анжумани тезислари. II жилд. -Бухоро, 1999. –Б. 47—48.

62.

Ҳайитов А.Ғ.

Таълим жараѐнини компьютерлаштириш ва янги

педагогик технологиянинг узвийлиги //Таълимда ахборот технологиялари.
Республика илмий-амалий анжумани тезислари. -Тошкент, 2000. –Б. 85.

63.

Ҳайитов А.Ғ.

Ўқувчилар билимини баҳолашга янги педагогик

технология нуқтаи назаридан ѐндашув //Таълимда ахборот технологиялари.
Республика илмий-амалий анжумани тезислари. -Тошкент, 2000. –Б. 86.

64.

Ҳайитов А.Ғ., Ҳайитов О.Ғ.

Муҳандис-педагог кадрлар тайѐрлаш

жараѐнида компьютердан фойдаланиш //«Кадрлар тайѐрлаш Миллий
дастури» асосида муҳандис педагоглар тайѐрлаш истиқболлари. Республика
илмий-назарий анжумани тезислари. -Тошкент, 2001. –Б. 109—110.

65.

Ҳайитов А.Ғ.

Таълимни компьютерлаштириш хусусида //Замонавий

педагогик технологияларни амалиѐтга татбиқ этишнинг назарий ва амалий
масалалари. Республика илмий-амалий анжумани тезислари. -Қўқон, 2002.
–Б. 46—47.

66.

Ҳайитов А.Ғ.

Таълим жараѐнини компьютерлаштиришнинг ҳозирги

аҳволи хусусида //Ўқитишнинг педагогик-психологик асослари: муаммо ва
истиқболлар. Республика илмий-амалий анжумани тезислари. -Бухоро, 2002.
–Б. 14—16.

67.

Ҳайитов А.Ғ.

Янги ахборот технологиялари педагогик

технологиянинг воситаси сифатида //Ўқитишнинг педагогик-психологик
асослари: муаммо ва истиқболлар. Республика илмий-амалий анжумани
тезислари. -Бухоро, 2002. –Б. 123—124.

68.

Абдуқодиров А., Ҳайитов А.Ғ., Шодиев Р.

Ахборот технологиялари

фанидан ўқув-методик комплекс яратиш муаммолари //Академик лицей ва
касб-ҳунар коллежларида физика-математика фанларини ўқитишни
такомиллаштириш истиқболлари. II республика илмий-амалий анжумани
маърузалари тўплами. -Тошкент, 2002. –Б. 109—111.

69.

Ҳайитов А.Ғ.

Информатикадан педагогик дастур воситалари

мазмуни //Академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида физика-математика
фанларини ўқитишни такомиллаштириш истиқболлари. II республика илмий-
амалий анжумани маърузалари тўплами. -Тошкент, 2002. –Б. 96—97.

70.

Абдуқодиров А.,

Ҳайитов А.Ғ.

Умумтаълим мактабларида

информатикани ўқитишда интернет тармоғидан фойдаланиш усулиѐти //Ўрта
умумтаълим мактабларида замонавий информацион технологиялардан
фойдаланиш услубиѐти. Республика илмий-амалий анжумани тезислари.
-Тошкент, 2002. –Б. 65—66.

71.

Ҳайитов А.Ғ.

Ўқувчи ва компьютер мулоқотидаги психологик

хусусиятлар //Таълим тизимида психологик хизмат: муаммолар, ечимлар.
Республика илмий-назарий анжумани маърузалари тўплами. -Термиз, 2002.
–Б. 101—102.

34

72.

Ҳайитов А.Ғ.

Компьютерли таълимда интерактив усуллардан

фойдаланиш //Етук мутахассисларни тайѐрлашда замонавий педагогик
технологиялар ва интерактив усулларнинг самарадорлиги. II анжуман
маърузалари тезислари. -Тошкент, 2003. –Б. 146—148.

73.

Ҳайитов А.Ғ.

Амалиѐт жараѐнида таълимни компьютерлаштириш

ғояларини амалга ошириш //Педагогик амалиѐтни ташкил этиш: муаммолар,
ечимлар, истиқболлар. Республика илмий-услубий анжумани тезислари.
-Бухоро, 2003. –Б. 86—87.

74.

Ҳайитов А.Ғ.

Таълимни компьютерлаштириш — давр талаби

//Узлуксиз таълимда янги педагогик ва информацион технологиялар.
Республика илмий-амалий анжумани тезислари. -Самарқанд, 2003.
–Б. 69—71.

75.

Ҳайитов А.Ғ.

Компьютерли дарсдаги ўқитувчининг фаолияти //Олий

таълим тизимида бошланғич синф ўқитувчиларини тайѐрлаш истиқболлари.
Республика илмий-амалий анжумани тезислари. –Тошкент, 2003.
–Б. 106—107.

76.

Қаҳҳоров С., Ҳайитов А.Ғ.

XXI асрда тест тизимини

такомиллаштириш //XXI асрда физика ўқитишнинг долзарб муаммолари.
Халқаро илмий-амалий анжумани тезислари. -Самарқанд, 2003. –Б. 158—159.

77.

Қаҳҳоров С., Ҳайитов А.Ғ., Даминов М.

Масофавий таълимда

маълумотларни бошқариш //Меҳнат ва касб таълими бакалавриат
йўналишида муҳандислик фанларини ўқитишнинг долзарб масалалари.
Республика илмий-амалий анжумани тезислари. -Наманган, 2005. –Б. 26—27.

78.

Абдуқодиров А., Ҳайитов А.Ғ.

Масофавий таълимдан фойдаланиш

истиқболлари //Олий ўқув юртлари физика, математика, информатика
фанларини ўқитиш муаммолари ва ечимлари. Республика илмий-амалий
анжумани тезислари. -Гулистон, 2005. –Б. 78.

79.

Ҳайитов А.Ғ.

Электрон қўлланмаларни яратиш методикаси //Олий

ўқув юртлари физика, математика, информатика фанларини ўқитиш
муаммолари ва ечимлари. Республика илмий-амалий анжумани тезислари.
-Гулистон, 2005. –Б. 79.

80.

Ҳайитов А.Ғ.

Умумий ўрта таълимни компьютерлаштириш

концепцияси //Олий ўқув юртлари физика, математика, информатика
фанларини ўқитиш муаммолари ва ечимлари. Республика илмий-амалий
анжумани тезислари. -Гулистон, 2005. –Б. 91.

35

Педагогика фанлари доктори илмий даражасига талабгор Анвар Ғафурович

Ҳайитовнинг 13.00.02 — Информатика ўқитиш назарияси ва услубияти

ихтисослиги бўйича «

Умумий ўрта таълимда информатика ва ҳисоблаш

техникаси асосларини ўқитишни компьютерлаштириш назарияси ҳамда

амалиѐти

» мавзусидаги диссертациясининг

РЕЗЮМЕСИ

Таянч сўзлар:

таълимни компьютерлаштириш, компьютерли таълим,

педагогик дастур воситаси, дастурли услубий таъминот, компьютерлаш-
тириш жараѐни, компьютерли таълим принциплари, воситалари, предмети,
педагогик сценарий, компьютерли таълим концепцияси.

Тадқиқот объекти:

умумий ўрта таълимда информатика ва ҳисоблаш

техникаси асослари (ИҲТА)ни ўқитишни компьютерлаштириш муаммоси.

Тадқиқот мақсади:

ИҲТА ўқув предмети бўйича таълимни

компьютерлаштиришга қаратилган самарадор педагогик дастур воситалари
(ПДВ)ни яратиш ва ундан фойдаланиш услубиятини ишлаб чиқиш.

Тадқиқот методлари

: тадқиқот мавзусига оид адабиѐтларни ўрганиш ва

таҳлил қилиш; ўқув жараѐнини кузатиш; ўқитувчи ва ўқувчилар билан
суҳбат; мактаб ўқитувчилари иш тажрибасини умумлаштириш; интернет
форум; педагогик тажриба.

Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:

умумий ўрта таълимда

компьютерли таълим концепцияси яратилди; ИҲТАни ўқитишни
компьютерлаштириш жараѐни таркибан таҳлил қилинди; компьютерли
таълим принциплари ишлаб чиқилди ва воситалари тизимлаштирилди;
ўқитувчи ва ўқувчи фаолиятини ПДВда моделлаштириш усуллари ишлаб
чиқилди; ПДВларни яратишга қўйиладиган талаблар ҳамда дастурли услубий
таъминотни яратиш босқичлари аниқланди; барча турдаги машқни
компьютерда бажариш жараѐни моделлаштирилди; ИҲТА ўқув предметидан
ПДВларни яратиш механизми назарий асосланди.

Амалий аҳамияти:

яратилган ПДВлардан ИҲТАни ўқитишда самарали

фойдаланилади; компьютерли таълимнинг ишлаб чиқилган концепция,
принциплари ва тизимлаштирилган воситаларидан бошқа фанларни
ўқитишни компьютерлаштиришда, ўқитувчилар малакасини оширишда,
компьютерли таълимга оид дарслик ва қўлланмалар ѐзишда фойдаланиш
мумкин; тадқиқотда илгари сурилган ғоялар таълимнинг барча босқичларини
компьютерлаштириш учун назарий асос бўла олади.

Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:

Мавзу бўйича

80 та иш, жумладан, монография, дарслик, ўқув-услубий қўлланмалар чоп
этилди. Ишнинг мазмуни қатор анжуманларда муҳокама қилинди.

Қўлланиш

соҳаси:

таълимнинг

барча

босқичларини

компьютерлаштиришда; ўқув дастури, дарслик, қўлланмалар яратишда.

36

РЕЗЮМЕ

диссертации Анвара Гафуровича Хайитова на тему «

Теория и практика

компьютеризации обучения основам информатики и вычислительной

техники в системе среднего образования

» на соискание ученой степени

доктора педагогических наук по специальности 13.00.02 — Теория и

методика обучения информатике

Ключевые слова:

компьютеризация обучения, компьютерное обучение,

педагогическое

программное

средство,

программно-методическое

обеспечение, процесс компьютеризации, принципы компьютерного

обучения, средства компьютерного обучения, предмет компьютеризации,

педагогический сценарий, концепция компьютерного обучения.

Объект исследования:

проблема компьютеризации обучения основам

информатики и вычислительой техники (ОИВТ) в системе среднего

образования.

Цель работы:

разработать методику создания эффективных

педагогических

программных

средств

(ППС),

направленных

на

компьютеризации обучения ОИВТ и их применения.

Методы исследования:

изучение и анализ литературы, по теме

исследования; наблюдение за учебным процессом; беседа с учителями и

учениками; обобщение опыта работы школьных учителей; интернет форум;

педагогический эксперимент.

Полученные результаты и их новизна:

разработана концепция

компьютерного обучения общего среднего образования; проанализирована

структура процесса компьютеризации обучения; разработаны принципы и

систематизированы средства компьютерного обучения; в процессе

компьютерного обучения, разработаны пути моделирования деятельность

учителей и учеников в ППС; смоделирован процесс выполнения всех типов

упражнений при помощи компьютера; теоретически обоснован механизм

разработки ППС по учебному предмету ОИВТ.

Практическая

значимость:

разработанные

ППС

эффективно

применяются при обучении ОИВТ; разработанная концепция, принципы и

средства

компьютерного

обучения

можно

использовать

для

компьютеризации других предметов, повышения квалификации учителей,

создания учебников и учебных пособий по компьютерному обучению; идеи,

выдвинутые в диссертации, могут служить теоретической основой

компьютеризации на всех этапах образования.

Степень внедрения и экономическая эффективность:

по теме

диссертации опубликовано 80 работ, в том числе монография, учебники и

учебно-методические пособия. Содержание работы обсуждено на ряде

конференций.

Область применения:

При компьютеризации на всех этапах

образования ОИВТ; в создании учебных программ, учебников и учебных

пособий.

37

RESUME

Thesis of Anvar Gafurovich Khayitov on the academic degree competition of

the doctor of pedagogical science, speciality 13.00.02 — Theory and methods of

teaching informatics: ―The theory and practice of computerization of teaching the

bases of informatics and computer engineering techniques in the system of

secondary education‖

Key words:

computerization of teaching, computer training, pedagogical

software, programmed-methodical maintenance, process of computerization,
principles of computer education, means of computer education, subject of
computerization, pedagogical script, concept of computer education of training.

Subject of the inquiry:

the problem of a computerization of teaching the

Bases of informatics and computer engineering techniques (BICET) in the system
of secondary education.

Aim of the inquiry:

to create effective means of pedagogical programmes

(PPM) on BICET, aimed at computerization of teaching and to work out the
methods of using it.

Methods of inquiry:

studying and analysing the literature on the topic of the

investigation; observing the teaching process; talks with teachers and
schoolchildren; generalizing school teacher’s experience; internet forum;
pedagogical experiment.

Novelty and theoretical importance of research:

the concept of computer

education of secondary education was worked out; the structure of process of
computerizing teaching was analysed; the principles of computer education were
worked out and means of computer education of teaching were systematized the
ways of modelling the teacher’s and schoolchildern’s activities in the PPM, the
process of accomplishing all types of exercises with the help of computer; the
mechanism of working out the PPM of the BIСET.

Practical value:

PPM worked out by us were effectively used in BICET; the

concept, principles and means of computer education of teaching may be used
while computerization of other subjects, improving teachers’ training, compiling
textbooks and educational supplies of computerization; the ideas in the thesis may
serve as a theoretical basis to computerize all stages of education.

Degree of embed and economical effectivity:

80 works of the author

concerning the theme of the dissertation were published, including monograph,
textbooks and teaching supplies; the content of the investigation was discussed at a
number of conferences.

Sphere of usage:

while computerization of all stages of education; while

compiling syllabi, textbooks and teaching supplies.

38

39

40