ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ
«БОТАНИКА» ИЛМИЙ–ИШЛАБ ЧИҚАРИШ МАРКАЗИ
қўлёзма
ҳуқуқида
УЎТ
(581.116+582.736+631.529)
631.445.52
АБДУНАЗАРОВ ЭРКИН ЭРГАШОВИЧ
ТОШКЕНТ ВОҲАСИ ШАРОИТИДА
VALERIANA OFFICINALIS
L. НИНГ
ИНТРОДУКЦИЯСИ ВА БИОЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ
03.00.05 - Ботаника
биология фанлари номзоди илмий даражасини
олиш учун тақдим этилган диссертациянинг
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент-2010
2
Диссертация иши ЎзР ФА «Ботаника» илмий-ишлаб чиқариш марказида
бажарилган.
Илмий раҳбар
:
биология фанлари доктори
Тухтаев Бобоқул Ерқулович
Расмий оппонентлар
: биология фанлари доктори, профессор
Рахимова Тура Узоқовна
биология фанлари номзоди
Кармишина Надежда Михайловна
Етакчи ташкилот
:
Тошкент фармацевтика институти
Ҳимоя ЎзР ФА «Ботаника» Илмий-ишлаб чиқариш маркази ҳузуридаги
Д 015.05.01 рақамли ихтисослашган кенгашнинг 2010 йил « » куни
соат « » да ўтадиган мажлисида бўлади. Манзил:
100053, Тошкент ш.
Боғишамол кўчаси, 232.
Тел.: 289-04-65. Факс (99871) 262-79-38. Е-mail: botany@uzsci.net.
Диссертация билан ЎзР ФА «Ботаника» Илмий-ишлаб чиқариш маркази
кутубхонасида танишиш мумкин.
Автореферат 2010 йил «____»___________ да тарқатилди
Ихтисослашган кенгаш
илмий котиби
биология фанлари доктори
О.К. Хожиматов
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги
. Республикамиз дори-дармон ишлаб чиқариш
саноатида, доривор воситаларни ишлаб чиқариш учун доривор ўсимликлар
хом-ашѐ базасига бўлган эҳтиѐж ортмоқда (Холматов, Аҳмедов, 1995).
Ҳозирги вақтгача кўп олимлар Республикамиз шароитида доривор
ўсимликларнинг иқлимлаштирилиши ва интродукция муаммолари тўғрисида
анчагина тадқиқотларни амалга оширдилар. Натижада суғориладиган
унумдор, тоғ олди, адир ва шўр ерларда доривор ўсимликлар хом-ашѐсини
етиштирадиган хўжаликлар ташкил этилди (Хўжаев, Холматов, 1965; Русанов,
1976; Белолипов, 1983; Мурдахаев, 1990; Тўхтаев, 2009). 2000 йилда №2
11.03.2000
й. ЎзР ДФТҚ, Республика фармацевтика саноатининг
«Ўзфармконцерн», қарорига мувофиқ, ўз тасарруфидаги ишлаб чиқариш
корхоналарида табиий доривор препаратларни яратиш ва уларни кўпайтириш-
да керакли хом-ашѐни маҳаллий шароитда етиштириш соҳасида иш бошлади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг № ПП-731 19.11.2007 й. «2011
йилгача бўлган даврда фармацевтика тармоғи корхоналарини модернизация
қилиш, техникавий ва технологик қайта жиҳозлаш дастури» тўғрисидаги
қарорига кўра, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси ва тармоқ илмий-
тадқиқот институтлари билан биргаликда республика корхоналарида янги дори
субстанциялар ва тайѐр дори воситаларини саноат миқѐсида ишлаб чиқаришни
таъминлаш учун уларни маҳаллий хом-ашѐдан тайѐрлаш бўйича тизимли
илмий тадқиқотлар ўтказсин ва инновация ишланмаларини яратсин. Юқорида
келтирилган муаммоларни инобатга олган ҳолда, ҳалқ табобати ва расмий
тиббиѐтда кенг фойдаланиладиган ўсимликлардан бири бўлган
Valeriana
officinalis
L.
s. l. ни объект сифатида танлаб олдик. Бу тур Россия, Украина
Белоруссия, Молдова ва Кавказнинг тоғли ҳудудларида кенг тарқалган бўлиб,
унинг илдиз ѐки илдизпоя хом-ашѐсини табиий ҳолда тарқалган ҳудудлардан
йиғиштириб Республикамизга олиб келиш қимматга тушади. Шу сабабли бу
муаммони ҳал қилиш мақсадида Тошкент воҳаси шароитида
V. officinalis
ни
илмий жиҳатдан кўпайтириш усулларини ишлаб чиқишни ва мазкур
ўсимликнинг хом-ашѐ базасини яратишга мўлжалланган илмий тадқиқотларни
бажаришни режалаштирдик. “Ўзфармсаноат” ДАК маълумотига кўра № БК
06/663 13.04.2010 й. Ўзбекистоннинг ушбу хом-ашѐга эҳтиѐжи бир йилда 6
тоннани ташкил этади.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.
V. officinalis
уруғини 1948 йилда
ВИЛАР дан Қ. Хўжаев, Х.Х. Холматовлар томонидан олиб келинган ва ЎзР ФА
Ботаника боғида экилган. Р.Л. Хазанович, М.И. Руссиян, П.А. Гомолицкий
(1951)
V. officinalis
илдизлари таркибидаги эфир мойини ўрганганлар.
Коллекцияда бўлган бошқа ўсимликлар қаторида бу ўсимликнинг фенологияси
ва ҳосилдорлиги Ю.М. Мурдахаев (1992) томонидан қисман ўрганилган.
Мамыкова (2005) жанубий Қозоғистон шароитида нинг интродукцияси ва
морфогенези, онтогенези, фенологияси, анатомияси, ҳосилдорлиги ва
фитокимѐвий таркиби ўрганган. Тошкент шароитида
V. оfficinalis
нинг
интродукцияси, онтогенези, гуллаш биологияси, уруғ маҳсулдорлиги,
кўпайтириш, сув режими, фитокимѐвий таркиби ўрганилмаган.
4
Диссертация ишининг режалаштирилган тематик мавзудаги илмий
изланишлар билан боғлиқлиги.
Диссертация иши «Ўзбекистондаги доривор,
эфир мойли ва бўѐқбоп ўсимликлар ресурсларининг ҳозирги ҳолати, унумли
фойдаланиш асосларини ишлаб чиқиш, шўрланган ва шўрланмаган ерларда
қимматли турларини кўниктириш ва амалиѐтга жорий қилиш» мавзусидаги
(2003-2005 йй.) ДИТД-15.23 лойиҳаси доирасида бажарилган.
Тадқиқот мақсади:
Тошкент воҳаси шароитида
Valeriana officinalis
L.
нинг биоэкологик хусусиятларини ўрганиш ва етиштириш усулларини ишлаб
чиқиш.
Тадқиқот вазифалари:
- уруғларнинг оптимал экиш муддатини ва унувчанлигини аниқлаш;
- онтогенезнинг асосий давр ва босқичларида ўсимликнинг морфологик ва
биоэкологик хусусиятларини ўрганиш;
-
ўсимликнинг ўсиши ва ривожланишига экологик омиллари (ѐруғлик,
шамол тезлиги, ҳаво ҳарорати, ҳавонинг нисбий намлиги, тупроқ
ҳарорати ва намлиги)нинг таъсирини ўрганиш;
-
ўсимликлар сув режимининг асосий кўрсаткичлари (ассимиляцияловчи
аъзолардаги сув миқдори, сув танқислиги, транспирация жадаллиги, сув
сақлаш хусусияти) ни аниқлаш;
-
интродукция шароитида ўсимликнинг фитокимѐвий таркиби ва
ҳосилдорлигини аниқлаш, касаллик ва зараркунандаларга қарши кураш
чораларини ишлаб чиқиш;
-
ўсимликни кўпайтиришда дастлабки агротехник усулларни ишлаб чиқиш
ва экин майдонларини барпо этиш.
Тадқиқот объекти
.
V. officinalis
(
Valerianaceae
оиласига) - мансуб кўп
йиллик ўт ўсимлик. Тадқиқот предмети - фенология, экология, морфология,
физиология.
Тадқиқот методлари.
Лаборатория ва дала тажрибалари, фенологик,
морфометрик, биоэкологик, физиологик, фитохимик, агротехник, статистик
методлардан фойдаланилди.
Ҳимояга олиб чиқилаѐтган асосий ҳолатлар:
1. Тошкент воҳаси шароитида
V. officinalis
нинг интродукцияси
муваффиқиятли бўлганлигини кўрсатди.
2.
V. officinalis
ни уруғдан ва вегетатив кўпайтириш йўллари
муваффиқиятли бўлганлиги исботланди.
3.
V. officinalis
қуѐшли ҳамда соя экспозицияда қандай ўсиш қобилияти,
бу турни эврибиотик характерга эга эканлигини тасдиқлайди.
Илмий янгилиги.
V. officinalis
ни илк марта Тошкент воҳаси шароитида
онтогенези, морфологик ва биоэкологик хусусиятлари, мавсумий
ривожланиш мароми, уруғ маҳсулдорлиги, ер устки ва ер остки аъзоларининг
ҳосилдорлиги, сув режими ва кўпайтириш усуллари ҳамда фитокимѐвий
таркиби ўрганилди.
5
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Тадқиқотлар
натижалари асосида Тошкент воҳаси шароитида
Valeriana officinalis
L. ни
кўпайтириш усуллари ишлаб чиқилди ва кўп йиллик илмий тажрибалар
натижасида ЎзР ФА «Ботаника» ИИЧМ Ботаника боғи “Тиббиѐт ботаникаси”
лабораториясининг тажриба майдонида ўстирилган ўсимликларнинг сони
қарийб 3 минг тупга етди ва 200 м
2
майдонда экинзор барпо этилди. Олинган
маълумотлардан доривор ўсимликларни етиштиришга ихтисослашган хўжа-
ликларига ва дори-дармон ишлаб чиқариш тармоқларига тавсиялар берилди.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Илмий ишнинг натижалари
асосида “Zamona-Rano” хусусий корхонасига тавсиялар берилган
(далолатнома, 22.05.2009 й.).
Ишнинг апробацияси.
Диссертацияга оид асосий илмий натижалар
Ўзбекистон Фанлар академияси 60 йиллигига бағишланган Республика ѐш
олимлар илмий конференцияси материалларида (Тошкент, 2003), «Развитие
ботанической науки в Центральной Азии и еѐ интеграция в производство»
мавзусидаги Халқаро илмий конференцияда (Тошкент, 2004), «Ўсимликлар
интродукцияси муаммолари ва истиқболлари» мавзусидаги II-Республика
илмий-амалий конференцияда (Хива, 2005), Хоразм Маъмун академиясининг
1000 йиллигига бағишланган ѐш олимларнинг ҳалқаро илмий конференцияда
(Хива, 2006), «Ўзбекистонда чўлланишнинг экологик муаммоларига»
бағишланган ҳалқаро илмий конференцияда (Тошкент, 2008), ѐш
олимларнинг «Фундаментальные и прикладные проблемы биологии»
мавзусидаги I халқаро илмий конференциясида (Донецк, 2009), «Актуальные
проблемы
химии
природных
соединений»
мавзусидаги
илмий
конференцияда (Ташкент, 2009), «Ўсимликлар интродукцияси муаммолари
ва истиқболлари» мавзусидаги IV-Республика илмий-амалий конференция
материалларида (Тошкент, 2009) чоп этилган. Диссертация материаллари
ЎзР ФА «Ботаника» ИИЧМ “Тиббиѐт ботаникаси” лабораториясида (2009),
ЎзР ФА «Ботаника» Илмий-ишлаб чиқариш маркази Ихтисослашган Илмий
семинар кенгаш йиғилишида маъруза қилинган ва муҳокамадан ўтган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги
. Диссертация мавзуси бўйича 13
та илмий ишлар нашр этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация кириш, 6 та боб,
хотима, хулоса, ишлаб чиқаришга тавсиялар, фойданилган адабиѐтлар
рўйхати ва иловалардан иборат. Илмий иш 120 бетдан иборат бўлиб, 133 та
адабий манба, шулардан 4 таси хорижий адабиѐтлар, 21 та жадвал, 26 та
расмни ўз ичига олган.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Биринчи боб
–
«
Адабиѐтлар таҳлили
» га бағишланган бўлиб, унда
V.
officinalis
нинг морфологияси, биоэкологияси, тарқалиши, ишлатилиши,
ҳамда интродукция ишларига тааллуқли чет элларда ва республикамизда чоп
этилган адабиѐтлар таҳлили баѐн этилган.
V. officinalis
Россия, Белоруссия,
Украина, Қримнинг тоғли ҳудудларида ва Кавказда кенг тарқалган (Грубов,
6
1958; Горбунов, 1992). Ўсимликнинг морфобиологик ва биоэкологик
хусусиятларини ўрганиш бўйича МДҲ давлатларида илмий тажрибалар олиб
борилган (Чернов, 1975; Горбунов, 1992; Паршукова, 2000, 2004; Мамыкова,
2002, 2005). ўсиш ва ривожланиши, кўпайтирилиши, ҳосилдорлиги ҳамда
агротехникаси каби хусусиятлари бир қатор олимлар томонидан ўрганилган
(Cikypa, 1976; Калиманова, 1977; Семенихин ва б.қ., 1978, 2005; Варонова
1991; Мунавваров, 1991; Качарава, 2000). нинг уруғлари ва кўчатлари
биринчи марта 1946 й. ЎзР ФА Ботаника боғида экилди. Ўсимликни
суғоришга бўлган талаби юқори ва қишга чидамлилигини қайд этдилар
ҳамда қуруқ ҳолдаги илдиз оғирлиги ва уларнинг эфир мой миқдорини
(1,25%) аниқладилар (Хазанович ва б.қ., 1951). Кейинчалик Б. Е. Тўхтаев
(2009) бу турни бошқа доривор ўсимликлар қаторида ўртача (Бухоро воҳаси)
ва кучли (Мирзачўл) шўрланган тупроқларда ўстирди. Бу тупроқларда
V.
officinalis
нинг интродукцион қобилияти жуда паст ва экиш истиқболли
эмаслигини кўрсатди.
Ўсимликнинг ботаник тавсифи, тарқалиши ва ишлатилиши.
V.
officinalis-Valerianaceae
оиласига мансуб кўп йиллик ўт ўсимлик.
V. officinalis
Европада Югославия, Руминия, Италиянинг Шимолий ва
Франциянинг Жанубий-шарқий қисмида ҳамда Англияда тарқалган. Осиѐда
эса Япония, Шимолий Монголия, Хитойда ва Шимолий Америкада ҳам
учрайди. У табиий ҳолда Церкумбореал флористик областининг Шарқий
Европа қисмида, Ғарбий ва Шарқий Сибирда, Узоқ Шарқда Сахалингача,
Кавказда эса тоғли ва тоғ олди адирликларда кенг тарқалган. Асосан нам
ерларда, ўрмон ѐқаларида, ариқ бўйларида, буталар орасида ва ўтлоқларда ўсади.
V. officinalis
халқ табобати ва расмий тиббиѐтда кенг қўлланилиб, бир
қатор касалликларни даволашда доривор сифатида ишлатилади (Шульга,
1991; Машковский, 1984; Каримов, Шомаҳмудов, 1993; Холматов, Аҳмедов,
1995; Арушаян, 2004; Hongorzul ва б.қ., 2004).
Табиий тарқалган худудининг географик ва тупроқ-иқлим
шароитининг тавсифи.
Диссертациянинг бу бўлимида
V. officinalis
нинг
табиий ҳолда келиб чиқиши ва ўсадиган флористик областларининг
географик тупроқ ва иқлим шароити батафсил келтирилган. (Вальтер, 1975;
Тахтаджян, 1978).
Интродукция қилинган худудининг географик ва тупроқ-иқлим
шароитининг тавсифи.
Мазкур ҳудуднинг иқлимини изоҳлашда Тошкент
«Бўзсув»
метеорологик
станцияси
маълумотларидан
фойдаландик.
Метеорологик станция маълумотларига кўра, ЎзР ФА Ботаника боғи денгиз
сатҳидан 473,2м баландликда жойлашган. Метеорологик элементларнинг
мавсумий ва кунлик кескин ўзгариб туриш характерига эгадир (Хисамов,
1966; Климат Ташкента, 1982). Тошкент шаҳри учун нисбатан паст шамол
тезлиги хос бўлиб, ўртача 1,4 м/сек ни ташкил этади. Тошкент воҳасида
йиллик ѐғингарчилик миқдори 380 мм ни, йиллик ўртача ҳаво ҳарорати
15,6
0
С бўлиб, ҳавонинг йиллик ўртача нисбий намлиги 55,1% га етади.
Иккинчи бобда
–
«Илмий тадқиқотнинг объекти ва бажариш методлари»
келтирилган.
Тадқиқот объекти.
V. officinalis – Valerianaceae
оиласига
мансуб
кўп
йиллик
ўт
ўсимлик.
Ўсимликнинг
биоморфологик
хусусиятларини ўрганишда Т.А. Работнов (1950), И. Г. Серебряков (1952,
1962), илдиз тизимини ўрганишда М. С. Шалыт (1960), П. К. Красильников
7
(1983) методларидан фойдаланилди. Ўсимликнинг илдиз системасини
аниқлашда М.С.Шалыт (1960), П.К. Красильников (1983), ер устки ва ер
остки аъзоларининг ҳосилдорлиги ВИЛАР (1984) методлари қўлланилди.
Ўсимликларнинг мавсумий ривожланиши маромини ўрганишда И.В.
Борисова (1972) ва И.Н. Бейдеман (1974) методларидан фойдаланилди.
Ўсимликнинг гуллаш биологиясини ўрганиш А.Н.Пономарев (1960),
З.Г.Беспалова (1965) методларида амалга оширилди. Ўсимликларнинг уруғ
маҳсулдорлигини ўрганишда Т.А. Работнов (1960) И.В. Вайнагий (1974) ва
О.А. Ашурметов (1982) методларидан фойдаланилди. Ўсимликларнинг
ташқи омилларга бўлган муносабати П.А. Лапин (1982) А. Ахматова (1976),
И.В. Белолипов (1976), Т.А. Работнов (1984) методлари асосида аниқланди.
Сув танқислиги И. Чатский (1960) методи бўйича аниқланиб, О. Штоккер
(1920) формуласи бўйича ҳисобланди. Транспирация жадаллиги А. А. Иванов
(1950) методида, ассимиляцияловчи аъзоларининг сув сақлаш қобилияти
А.А. Ничипорович (1926) методи бўйича аниқланди. Тупроқнинг намлигини
А.А. Роде (1969) методи бўйича бажарилди. Ўсимликларни интродукцион
баҳолаш И.В.Белолиповнинг (1976) 5 балли шкаласига биноан бажарилди.
Ўсимликлар таркибидаги эфир-мойларини ажратиш, гидродистиляция
усулида Клевенжер бўйича ва эфир–мойларини ҳайдаш Гинзберг методи
асосида олиб борилди (ГФ СССР XI, 1987). Илмий тажрибалардан олинган
маълумотларни статистик қайта ишлашда Г.Н.Зайцевнинг (1990) вариацион
методидан фойдаланилди.
Учинчи боб – «
V. оfficinalis
нинг биоморфологияси
» га бағишланган.
V. officinalis
нинг онтогенези. Латент даври.
Меваси оч-қўнғир ѐки
жигарранг, уруғи тухумсимон чўзиқсимон, узунлиги 2,5-5 мм. Уруғининг
учки қисмидаги ингичка кокиллари 10 та узун қирқилган тукча- лардан
иборат. Улар оч сариқ рангда. Уруғнинг 1000 дона оғирлиги 0,4-0,6 г.
Виргинил даври.
V. оfficinalis
уруғларини термостатда 3 хил ҳарорат
режимларида (+10-13
0
С; 15-18
0
С; 20-23
0
С) ундирилди. Ҳарорат кўтарилган
сайин унувчанлик 25,2±2,2% дан 90,5±1,5% гача ошганлиги ва униб чиқиши
19 дан 14 кунгача қисқарганлигини кўрсатди.
1-жадвал
Valeriana officinalis
L. уруғларининг униб чиқиш биологияси (%).
Экиш
муддати
Ойлар
Ўртача
ой
ҳаво
t
0
Ўртача
Ой
тупроқ
t
0
Уруғларнинг экиш чуқурлиги ва
унувчанлик кўрсаткичлари
тупроқ
юзаси
0,2 см
0,5 см
Баҳор
март
14,0
10,5
18,7±2,3
24,0±2,5
20,6±2,3
апрел
15,6
11,8
21,2±2,4
27,3±2,6
23,0±2,4
май
20,7
16,0
23,0±2,4
30,8±2,7
25,2±2,5
Ёз
июл
31,7
25,7
34,0±2,7
60,0±2,8
50,0±2,9
август
30,5
24,1
30,4±2,6
56,6±2,9
47,3±2,9
Куз
ноябр
*
12,0
9,8
16,5±2,1
21,2±2,4
17,3±2,2
*
униб чикиши келгуси йил феврал ойида кузатилди
8
Шундай қилиб,
V. оfficinalis
уруғи фойдали ҳароратда униб чиқиши
олиготермли режим гуруҳига тегишлидир. 3 йил сақланган уруғлар
унувчанлиги пасайган (учинчи вариантда 65,0±2,4% гача) лекин етарлича
юқори.
V.
оfficinalis
уруғларининг
унувчанлик
кўрсаткичлари
соя
экспозициясида (июл, август) ва тупроқ чуқурлиги 0,2 см да юқори
бўлганлиги қайд этилди (1-жадвал).
Майса
. Е. А. Кондратьева-Мельвильнинг (1969) таъкидлашича, майса
босқичи уруғ униб чиқишидан бошлаб, то уруғпалла баргларнинг тўла
ѐзилишигача ва поянинг шаклланишигача бўлган онтогенезнинг бошланғич
босқичидир.
V. officinalis
майсаларининг ўсиши гипокотилнинг узайиши
билан бошланади. Натижада муртак илдиз уруғ пўстини ѐриб чиқади.
Уруғпалла барглар 2-3 кунлик майсаларда уруғ пўстидан ажрала бошлайди.
Шу вақтдан бошлаб, майсаларнинг барча органларининг ўсиши тезлашади.
Уларнинг узунлиги 2,0±0,2 мм, эни 1,0±0,1 мм га етади. Уруғпалла
баргларнинг шакли эллипссимон, учки қисми тўмтоқ ѐки бир оз ботиқ, асоси
понасимон қирқилган (1-расм).
V. officinalis
нинг гипокотили ингичка оқ
рангда бўлиб, уруғ унган кундан бошлаб, ҳар куни ўртача 1-2 мм ўсади.
Гипокотилнинг секин ўсиши ва қисқа бўлиши, уруғларни тупроққа
чуқур экиш мумкин эмаслигини кўрсатади. Чунки,
V. officinalis
нинг уруғини
0,5 см дан чуқурроққа экилса, уна бошлаган уруғлар ерда чириб кетади. 10-
кунлик майсаларда унинг узунлиги 3,5±0,3 мм бўлиб, кейинги кунлари ўсиш
секинлашади ва майсалар 15-кунлик бўлганда ўсишдан тўхтайди (1-расм).
Уруғпалла баргларнинг ўсиши тўхташи билан гипокотил ўсишдан тўхтайди.
Майсаларнинг илдизи бошқа аъзоларга нисбатан тезроқ ўсади. Уч
кунлик майсаларнинг илдизлари 7,2±0,2 мм ўсиб, унинг шимувчи қисмида
илдиз тукчалари пайдо бўлади. Илдиз ҳар куни ўртача 2-3 мм ўсиб, 10
кунлик майсаларда 15±1,1 мм, 20 кунлик майсаларда 30,0±1,9 мм га етди.
Илдиз тукчаларининг узунлиги турлича бўлади. Илдиз бўғзига яқин жойда
жойлашган илдиз тукчалари узунроқ ва зич бўлади (1-расм).
Ювенил босқичи.
Майсалар 15-кунлик бўлганда учки куртак ҳаракатга
келиб, бошланғич баргларнинг бўртмалари пайдо бўлади. Бу вақтда, уруғ
палла барглар ва бандларининг ўсиши секинлашади. 20-кунлик майсаларда
уруғпалла барглар ўсишдан тўхтайди, учки куртакдан ассимиляция қилувчи
биринчи барг пайдо бўлади, эпикотил яхши ривожланмайди. Чунки, поянинг
бошланғич бўғимлари жуда қисқа бўлиб, навбатдаги барглар бирин-кетин
шаклланади. 30-кунлик майсаларнинг учки куртагидан иккинчи барглар
пайдо бўла бошлаганда, уруғпалла барглар тугунига яқин жойида ѐки
гипикотилнинг юқори қисмида 2-3 та илдиз поялар пайдо бўлиб, ўсади.
Улардан, ўртача 1-3 тагача ѐн шохчалар ўсиб чиқади. Асосий илдиз секин-
аста ўсишдан тўхтайди. Илдизпояларнинг пайдо бўлиши, билан учки
куртакдан ҳосил бўлган янги баргларнинг ўсиши тезлашади. Ювенил
босқичида, аъзоларнинг ўзаро бундай боғланиши Е. А. Кондратьева-
Мельвиль (1969) нинг ишларида ҳам кузатилган. 40-кунлик майсаларда
асосий илдиз ўсишдан тўхтайди. Уруғпалла барглар тугуни ва гипокотилни
юқориги қисми йўғонлашади. (1-расм). 40-кунлик майсаларда 3-4 та оддий
барг ривожланиб бошлайди. Барглар кенг тухумсимон ѐки доира шаклда,
чеккалари тўлқин ѐки сал қирқилган, асоси думалоқ, барг банди узун бўлади.
9
1-расм.
Valeriana officinalis
L. нинг майса ва ювенил босқичи
Виргинил давр Генератив давр
2- расм
. Valeriana officinalis
L. нинг виргинил ва генератив даврлари
М J
кун
10
Илдиз системаси тез суръатлар билан ўсади. Майсаларда гипокотил
қисқа.
Шундай қилиб, ювенил этапда новда қисқа, барги оддий, улар кетма-кет
жойлашган, шакли думалоқ, барг банди узун.
Имматур босқичи
. 3-4 оддий баргдан сўнг 3-4 та мураккаб барглар
пайдо бўлиб, уларда 13 тагача сегментлар ҳосил қилади. Бу босқичда
илдизларнинг узунлиги 8,6±0,3 см га етди. Ер остки аъзоси илдипоядан ва
қўшимча илдизлардан ташкил топган (2-расм).
Виргинил босқичи.
Бу босқичда ўсимлик поясида 5 жуфт мураккаб
барглар ва ҳар бирида ўртача 11-15 тагача сегментлар ҳосил бўлганлиги қайд
этилди. Ўсимликнинг бўйи 75±1,2 см ва илдизларнинг узунлиги 23±1,0 см ни
ташкил этди.
Генератив даври.
Интродукция шароитида ўсимлик ҳаѐтининг биринчи
йилидан бошлаб генератив даврга кириши кузатилди. Биринчи вегетация
йилида поянинг баландлиги 80±2,1 см, илдизнинг узунлиги 27±1,0 см га
етди. Биринчи вегетация йилнинг охирида ер устки қисми қуриб қолади.
Иккинчи вегетация йилида поянинг баландлиги 125,8±2,9 см, илдизнинг
узунлиги 37,0±1,5 см бўлиб, бу кўрсаткичлар учинчи вегетация йилида
95,2±2,0 см ва 33±1,4 см га етди (2-расм). Илдиз ситемаси попуксимон типда.
V. officinalis
интродукция шароитида учинчи йилдан кейин субсенил даври
бошланади.
Мавсумий
ривожланиш
мароми.
Кузги
муддатда
экилган
ўсимликларнинг вегетация даври февралнинг III декадасидан бошланади ва
236; 235; 229 кун, баҳорги муддатда экилган ўсимликлар апрелнинг I
декадасидан бошланиб 208; 230; 220 кунни ташкил этди (3, 4-расм). Кузги
муддатда экилган ўсимликларда биринчи вегетация йилида ғунчалаш фазаси-
33 кун; гуллаш фазаси-30 кун; уруғлаш фазаси-32 кун бўлиб, иккинчи ва
учинчи йилида эса, ғунчалаш-38-30 кун; гуллаш-35-28 кун; уруғлаш-34-30
кунни ташкил этди. Бу фазалар баҳорги муддатда экилган ўсимликларда
кечроқ бошланади (3-расм). Ҳарорат кескин совиб кетиши билан ҳар иккала
вариантдаги ўсимликларнинг барглари қуриб қолади ва тўкилади
3-расм. Феноспектр. Кузги муддатда экилган ўсимликлар
11
4-расм. Феноспектр. Баҳорги муддатда экилган ўсимликлар
-
вегетация
- гуллаш
-
ғунчалаш
- - уруғлаш
Гуллаш биологияси.
Суткалик ва мавсум давомидаги гуллаш жараѐни
ѐритилган
.
Н.Т. Каноннинг (1978) фикрича,
V. officinalis
кундузги гуллаш
ритми хусусиятига эга бўлиб, кўпроқ (75%) куннинг биринчи ярмигача
бўлган вақтда гулларнинг очилиши учун энг қулай фурсат ҳисобланади.
Енин ва бошқ (1953) маълумотларига кўра, Москва шароитида доривор
валериана 2-3 нчи вегетация йилида гуллайди ва гуллаш давомийлиги 45-55
кунни ташкил этади. Тошкент воҳаси шароитида эса, кузги муддатда экилган
ўсимликларда гуллаш фазаси 2 майдан бошланиб ва унинг биринчи
вегетация йилида давомийлиги-33 кунни, иккинчи вегетация йилида-35
кунни ва учинчи вегетация йилида 26-кунни ташкил этди. Баҳорги муддатда
экилган ўсимликларда гуллаш фазаси 7 апрелдан бошланиб тегишли ҳолда
29; 34; 24 кунгача давом этди. Кузги муддатда экилган бир туп ўсимликда
биринчи вегетация йилида 1600±2,9 та гуллар очилган бўлса, баҳорда
экилган вариантдаги бир ўсимликда 1267±14,7 та гуллар очилганлиги
кузатилди. Ўсимликлар ѐшининг катталашиши билан уларда генератив
органларнинг сони ортади. Хусусан, иккинчи вегетация йилида кузги
муддатда экилган ўсимликларда бир туп ўсимликда 2226±30,2 та, учинчи
вегетация йилида 1833±24,4 та гулни ташкил этди. Баҳорги муддатда экилган
ўсимликларда иккинчи вегетация йилида 1547±17,8 та, учинчи вегетация
йилида эса 1318±15,9 та гулларнинг очилганлиги қайд этилди. Гуллашнинг
бошланишида эрталаб соат 8-10
00
ҳаво ҳарорати 19,5-23,4
0
С, нисбий намлик-
79-56%. Энг кўп гулларнинг очилиши гуллашнинг бошида, ўртасида ва
охирида соат 12-14
00
тўғри келди (5, 6-расм). Бунда ҳаво ҳарорати 27,6-28
0
С,
нисбий намлик-34-54% ни ташкил этди. Соат 16-18
00
бориб ҳаво
ҳароратининг 25,3-22,8
0
С га пасайиши ҳамда нисбий намликнинг 66-70% га
ошиши билан гулларнинг очилиши тўхтайди. Гуллари кечаси очилмайди.
Шундай қилиб, соат 12-14
00
оралиғида ҳаво ҳароратининг кўтарилиши
билан очилаѐтган гуллар сони орта борганлиги кузатилди.
12
5-расм. Кузги муддатда экилган ўсимликларнинг суткалик гуллаш
динамикаси.
6-расм. Баҳорги муддатда экилган ўсимликларнинг суткалик гуллаш
динамикаси
ҳавонинг нисбий намлиги;
ҳаво ҳарорати;
очилган гуллар сони
13
Мевалаш биологияси.
Биринчи вегетация йилида кузги муддатда
экилган ўсимликларнинг мевалари май ойининг охирги ўн кунлигидан июл
ойининг бошларигача пишиб етилади, меваларнинг пишиб етилиши 32
кунгача давом этади. Баҳорги муддатда экилган ўсимликларда эса
меваларнинг пишиш фазаси 29 кунни ташкил этди. Бу кўрсаткичлар иккинчи
ва учинчи вегетация йилида узоқ давом этганлиги ва тегишли ҳолда кузги 34-
30 кун, баҳорги муддатда экилган ўсимликларда 32-28 кунни ташкил этди.
Кузги муддатда экилган ўсимликларда меваларнинг узунлиги 3,5 мм, бўлиб,
баҳорги муддатда экилган ўсимликларда пишган меваларнинг узунлиги
3,0±0,3 мм. Мевалари чўзиқ тухумсимон, оч қўнғир рангда.
Потенциал ва реал уруғ маҳсулдорлиги.
Потенциал уруғ
маҳсулдорлиги кузги муддатда экилган ўсимликларда биринчи вегетация
йилида 1600,0±23,9 та, ҳақиқий уруғ маҳсулдорлиги 1350,0±18,3 та, иккинчи
вегетация йилида потенциал уруғ маҳсулдорлиги 2226,0±30,2 та, ҳақиқий
уруғ маҳсулдорлиги 1939,7±23,1 та ни ташкил этди. баҳорги муддатда
экилган ўсимликларда эса тегишли ҳолда 1267,0±14,7; 900,0±15,8 ва
1547,0±17,8; 1306,0±17,1. Ҳар иккала вариантда ҳам учинчи вегетация
йилида ўсимликларнинг потенциал ва ҳақиқий уруғ маҳсулдорлиги иккинчи
вегетация йилидаги кўрсаткичга нисбатан пасайиб кетганлиги қайд этилди
1833,0±24,4-1564,8±22,6; 1318,0±15,9-1042±16,1. Кузги муддатда экилган
ўсимликларда маҳсулдорлик коэффициенти биринчи вегетация йилида
84,3%, иккинчи йил 87,1%, учинчи йил 85,3% ташкил этди. Баҳорги муддатда
экилган ўсимликларда тегишли ҳолда 71,0%; 84,4%; 79,1%.
Шундай қилиб, интродукция шароитида
V. оfficinalis
нинг уруғ
маҳсулдорлиги экиш муддатига ва иқлим омилларига боғлиқ бўлади.
Ер остки аъзоларининг ўсиш динамикаси
. Кузги муддатда экилган
ўсимликлар етарлича намлик бўлганлиги сабабли ер остки аъзоларининг
ўсиши ва ривожланиши баҳорги муддатда экилган ўсимликларга нисбатан
жадалроқ бўлган (2-жадвал).
2-жадвал
Valeriana officinalis
L. ер остки аъзоларининг ўсиш динамикаси
Изоҳ:
кузда ва баҳорда экилган ўсимликлар ўртасидаги аниқлик:
*
P<0,05;
**
P<0,01;
***
P<0,001.
Экиш
муддати
Вегетация
йиллари
Қўшимча илдизлар
Ён илдизлар
сони
узунлиги,
см
сони
узунлиги,
см
Кузги
I
86,3±22,7
27,0±7,3
47,3±9,0
*
9,2±0,8
II
146,0±20,6 36,0±3,0
***
62,6±1,5
***
14,5±3,0
III
128,0±11,2 23,8±4,3
*
49,7±7,4
**
10,5±1,0
Баҳорги
I
57,1±15,1
17,3±2,7
22,1±3,9
8,6±0,6
II
108,2±28,3 27,2±2,7
46,0±1,4
11,4±2,0
III
95,9±11,6
20,1±3,6
25,7±3,8
9,1±1,9
14
Ер устки ва ер остки аъзоларининг ҳосилдорлиги
. Кузги муддатда
экилган ўсимликларни биринчи вегетация йилида ер остки аъзоларининг
оғирлиги ҳўл ҳолда -50,6±2,9 ц/га, қуруқ ҳолда-15,0±1,5 ц/га ни, ер устки
аъзоларининг
оғирлиги ҳўл ҳолда-52,8±2,9 ц/га, қуруқ ҳолда-16,7±1,5 ц/га ни
ташкил этди. Бу кўрсаткичлар иккинчи вегетация йилида тегишли ҳолда
52,0±1,7-15,2±1,4; 54,3±2,2-16,9±1,6 ц/га ни ташкил этди. Бу кўрсаткичлар
баҳорги муддатда экилган ўсимликларда биринчи вегетация йилида ер остки
аъзоларининг
оғирлиги ҳўл ҳолда-38,2±2,6 ц/га, қуруқ ҳолда-12,1±1,8 ц/га ни,
ер устки
аъзоларининг
оғирлиги ҳўл ҳолда-42,4±2,8 ц/га, қуруқ ҳолда-12,7±1,3
ц/га ни ташкил этди. Бу кўрсаткичлар иккинчи вегетация йилида тегишли
ҳолда 40,4±2,3-13,0±1,5; 43,2±2,4-13,2 ц/га.
Шундай қилиб, интродукция шароитида
V. оfficinalis
ни ер устки ва ер
остки аъзоларининг ҳосилдорлиги кузги мавсумда экилган ўсимликларда
юқори эканлиги қайд этилди.
Ўсимликни интродукцион баҳолаш.
И.В.Белолипов (1976) услубига
биноан, ўсимлик 3-балл билан баҳоланди. Чунки, бу тур ҳар йили гуллаб мева
ҳосил қиладиган, лекин ҳар йили уруғдан ўсиб чиқмайдиган, фақат агротехник
қаровлар ѐрдамидагина тикланадиган турларга киради.
Тўртинчи бобда –
«
Valeriana officinalis
L. нинг ўсиши ва
ривожланишига майдон микроиқлимининг таъсири»
ўрганилган.
Ўсимликнинг ўсиши ва ривожланиши асосан ташқи омилларга боғлиқ. Илмий
ишимизнинг ушбу бобида ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиш жараѐнида
микроиқлимнинг таъсири баѐн этилган.
Ёруғликка муносабати.
V. оfficinalis
га кун узунлиги таъсир этмайди.
ВИЛАР нинг тажрибаларида ҳар хил кун узунлигининг (табиий шароитда
соатларда 8, 10, 12, 14) ўсимликнинг ўсиши ва ривожланишига таъсир этмайди.
Тажрибаларимизда, ѐруғ ва соя ерда ўстирилган ўсимликларнинг
морфометрик кўрсаткичлари бир биридан фарқ қилди (2-жадвал). Ёруғ
майдонда ўсган ўсимликларнинг пояси баланд ўсишига қарамасдан пояси
ингичка ва нозик бўлиб, барги майда, оч яшил ҳамда тукли бўлади. Соя ерда
ўстирилган ўсимликларнинг пояси қалин барги йирик ва қорамтир бўлади.
3-жадвал
Valeriana officinalis
L. нинг ўсишига ѐруғлик омилининг таъсири
Экспозиция
Ёритил-
ганлик,
минг/лк
Бўйи,
см
Барг
Илдиз
узунлиги,
см
эни,
см
узунлиги,
см
диаметр,
мм
Соя ерда
30000
78,4±4,2
25,1±1,0
10,0±0,6 14,6±2,6
0,8±0,2
Ёруғ ерда
70000
82,0±4,5
21,8±0,9
7,6±0,4
12,5±2,5 0,6±0,2
Ҳароратга муносабати.
V. officinalis
нинг
табиий шароитда ҳар хил
ҳароратда ўсиши юқори. Экилган
V. officinalis
совуққа чидамлилиги юқори
даражада эга. Ўсимлик 10-15
0
С совуқда нобуд бўлмайди (Енин и др., 1953).
Тошкент воҳаси шароитида қачонки, ҳаво ҳароратининг 0
0
С га пасайса
ҳамма барглари қурийди ва тўкилади. Тажрибаларга кўра, ҳаво ҳароратининг
маълум даражада кўтарилиши ўсимликларнинг ўсиш ва ривожланиш
тезлигини ошириб ва фазалар даври қисқариб уруғлар тез пишиб етилади (4-
жадвал)
16
4-жадвал
Valeriana officinalis
L. нинг ўсиши ва ривожланишига микроиқлим омилларининг таъсири
Изоҳ:
кузда ва баҳорда экилган ўсимликлар ўртасидаги аниқлик: P<0,05; P<0,01; P<0,001.
Экиш
муддати
Фазалар
Вегетация
йиллари
Ёритил-
ганлик,
минг/лк
Ҳаво
ҳарорати,
С
0
Ҳавонинг
нисбий
намлиги,%
Тупроқ
ҳарорати,
С
0
Тупроқ
намлиги,
%
Поянинг
бўйи,
см
Илдиз
узунлиги,
см
Ку
зги
Ғунчалаш
I
37000
20,8
66
17,5
16,4
27,7±2,19
*
8,6±1,47
*
II
24300
15,4
71
10,2
16,5
42,7±1,44
***
34,2±2,41
**
III
38000
17,2
65
12,8
14,7
35,3±1,46
***
10,3±1,66
*
Гуллаш
I
47000
25,2
57
20,0
16,2
55,7±1,62
***
10,5±1,76
*
II
40700
20,5
73
16,9
18,4
85,3±3,35
***
34,6±2,27
**
III
44000
22,8
69
18,6
13,4
70,7±2,55
***
13,5±1,71
*
Уруғлаш
I
47300
27,4
57
23,0
12,0
83,0±1,71
***
17,0±2,31
*
II
42000
29,4
69
22,4
13,0
128±2,37
***
34,8±2,52
*
III
44000
28,4
66
25,0
11,0
106±2,33
***
19,5±2,74
*
Баҳ
ор
ги
Ғунчалаш
I
45300
21,2
55
18,5
14,8
21,0±0,30
7,2±0,21
II
40000
15,6
66
11,8
15,3
33,7±0,26
25,3±0,36
III
45700
18,4
63
14,8
13,4
27,3±0,40
9,2±0,71
Гуллаш
I
55700
28,7
51
23,4
13,3
41,8±0,30
9,7±0,39
II
53000
20,7
65
19,9
14,9
67,3±0,29
26,7±0,35
III
54100
24,7
60
21,6
12,5
34,7±0,20
11,4±0,39
Уруғлаш
I
57200
30,6
53
25,7
11,9
62,8±0,31
14,0±0,18
II
55300
26,9
58
23,8
13,3
101±0,30
27,0±0,41
III
56200
30,1
54
25,5
10,3
82,0±0,27
17,2±0,14
1
5
16
Тупроқ намлигига муносабати
.
V. officinalis
намликни севади ва асосан
ер ости сувлари яқин жойларда ўсади. Вояга етган ўсимлик узоқ муддатли
қурғоқчиликка чидамли, аммо намлик етишмовчилиги ўсимликнинг ўсиш ва
ривожланишига салбий таъсир қилади (Енин и др., 1953).
Тупроқ намлиги апрелдан сентябр ойигача 50 см чуқурликкача бўлган
оралиқдаги намликнинг ўзгаришлари аниқланди. Кузги муддатда экилган
ўсимликлар майдонининг тупроқ намлиги мавсум ва вегетация йиллари
давомида баҳорги муддатда экилган ўсимликлар майдонига нисбатан юқори
бўлганлиги сабабли ер остки аъзоларининг ўсиши ва ривожланиши жадалроқ
кечганлиги кузатилди (4-жадвал).
Кузги муддатда экилган ўсимликлар майдонида вегетациясининг
биринчи йилида ғунчалаш фазасида ѐритилганлик 37000 минг/лк, ҳаво
ҳарорати 20,8
0
С, ҳавонинг нисбий намлиги 66%, тупроқ ҳарорати 17,5
0
С,
тупроқ намлиги 16,4% га етганда поянинг баландлиги 27,7±2,19 см ни,
илдизнинг узунлиги 8,6±1,47 см ни ва гуллаш фазасида ѐритилганлик 47000
минг/лк, ҳаво ҳарорати 25,2
0
С, ҳавонинг нисбий намлиги 57%, тупроқ
ҳарорати 20,0
0
С, тупроқ намлиги 16,2% га етганда ўсимликнинг баландлиги
55,7±1,62 см ни ва илдизнинг узунлиги 10,5±176 см ни ѐки уруғлаш фазасида
ѐритилганлик 47300 минг/лк, ҳаво ҳарорати 27,4
0
С, ҳавонинг нисбий намлиги
55%, тупроқ ҳарорати 23
0
С, тупроқ намлиги 12,0% га етганда ўсимликнинг
баландлиги 83,0±1,71 см ни ва илдизнинг узунлиги 17,0±2,31 см ни ташкил
этди.
Бу кўрсаткичлар баҳорги муддатда экилган ўсимликлар майдонида кузги
муддатда экилган ўсимликлар майдонидаги кўрсаткичдан бир оз юқори
эканлиги қайд этилди. Чунки, баҳорги муддатда экилган ўсимликлар
майдонида мавсум ва вегетация йиллари мабойнида поялар ва баргларнинг
кам бўлиши, тупроқ юзасига ѐруғлик тушишининг кўплиги ҳисобига тупроқ
намлиги камайган ва ўсимликнинг бўйи ҳамда илдизининг ўсиши сустроқ
бўлди (4-жадвал). ҳар иккала муддатда экилган ўсимликлар майдонида
ѐруғлик, ҳаво ҳарорати, ва тупроқ ҳароратининг максимал кўрсаткичи
уруғлаш фазасига тўғри келди.
Бешинчи бобда - «
Ўсимликларнинг сув режими»
бўйича кўрсаткичлар
(сув миқдори, сув танқислиги, сув сақлаш қобилияти, транспирация
жадаллиги) интродукция шароитида илк бор ѐритилди.
Сув
миқдори
.
Кузги
муддатда
экилган
ўсимликларнинг
ассимиляцияловчи аъзоларида сув миқдорининг кунлик ўртача юқори
қиймати биринчи вегетация йилининг апрель ойида 84,0 % ни, қуйи қиймати
июль ойида 73,2% ни кўрсатди. Баҳорда экилган ўсимликларда эса кунлик
ўртача юқори қиймати апрел ойида 71,5 %, қуйи қиймати июл ойида 67,4 %
ни ташкил этди. Кузги муддатда экилган ўсимликларда иккинчи вегетация
йилда кунлик ўртача юқори қиймати апрель ойида 86,3 % ни, қуйи қиймати
июл ойида 75,3 % бўлиб, баҳорги муддатда экилган ўсимликларда, бу
кўрсаткичлар 73,7 % ва 69,5 % ни ташкил этди. Учинчи вегетация йилида эса
17
кузги муддатда экилган ўсимликларда максимал қиймат апрель ойида 85,1 %
ни, минимал қиймат июл ойига тўғри келиб, 74,2 % ни кўрсатди. Сув
миқдорининг кунлик ўзгариб бориши апрел ойида уларни юқори нуқтаси
соат 8
00
ва 20
00
ларда, пастки нуқтаси эса асосан 14
00
да қайд этилди. Кузги
муддатда экилган ўсимликларда мавсум давомида ўсимлик барглари
таркибида 70-80 % оралиғида сув заҳираларининг бўлади. Сув миқдори
апрел ойида 7,0 %, кейинги ойларда эса 4,5-7,7% гача камайиб бориши
аниқланди. Баҳорги муддатда экилган ўсимликларда эса, мавсум давомида
ўсимлик барглари таркибида 64,0-81,6% оралиғида сув заҳиралари борлиги
қайд этилиб, ўсимлик барги таркибида сув миқдори апрел ойида 8,8-11,3 %
ни ва сентябр ойида эса 12,0-13,2% гача камайиб кетиши кузатилди.
Сув танқислиги
.
Кузги муддатда экилган ўсимликларда биринчи
вегетация йилида сув танқислигининг кунлик ўртача қиймати мавсум
давомида 6,5-17,8% атрофида ўзгариб туриши маълум бўлди. Баҳорги
муддатда экилган ўсимликларда эса, ўртача қийматининг мавсум давомида
7,4-18,4% ни ташкил этади. Иккинчи вегетация йилининг июл ойида кузги
муддатда экилган ўсимликларда сув танқислигининг максимал даражаси
30,3% ѐки минимал қиймат 4,1% қайд этилди. Баҳорги муддатда экилган
ўсимликларда бу кўрсаткичлар июл ойида максимал даражаси 31,6% гача,
минимал қиймат эса, апрел ойида 5,8% ни ташкил этди. Учинчи вегетация
йилида, кузги муддатда экилган ўсимликларда мавсум давомида баргларнинг
тўлиқ тўйинишига нисбатан сув танқислиги апрел ойида минимал 4,5% ни
қайд этилиб, максимал даража июл ойида 30,7% ни ташкил этди. Шунга
мувофиқ баҳорги мавсумда экилган ўсимликларда апрел ойида қуйи қиймати
5,9% ни, юқори қиймат июл ойида 31,5% га тўғри келиши қайд этилди.
Сув сақлаш қобилияти
. Кузги муддатда экилган ўсимликларда сув
сақлаш қобилияти юқори бўлиб, биринчи вегетация йилида унинг максимал
қиймати апрел ойида 79,2 % ни, минимал қиймати июл ойида 42,8 %
кузатилди. Иккинчи вегетация йилида эса, максимал даражаси 83,7 %,
минимал қиймати 50,3 % ни ташкил этди. Шунга мувофиқ учинчи вегетация
йилининг апрел ойида 80,4 %, июлда 46,4 % га етди. Сув сақлаш
қобилиятининг мавсумий амплитудаси биринчи вегетацияда 36,4 %, иккинчи
вегетацияда 33,4 %, учинчи вегетация йилида 34,0 % га тенг бўлиб, баҳорги
муддатда экилган ўсимликларда бу кўрсаткичлар нисбатан кам бўлган.
Транспирация жадаллиги
. Кузги муддатда экилган ўсимликларда
транспирация жадаллиги биринчи вегетация йилида мавсум давомида ўртача
417-636 мг/г.с.ни ташкил этиб, баҳорги муддатда экилган ўсимликларда
мавсум давомида ўртача 358-454 мг/г.с.ни кўрсатди. Биринчи вегетация
йилида ҳар иккала вариантдаги ўсимликларда транспирация жадаллигининг
максимал қиймати апрел-май ойларига тўғри келиб, минимал кўрсаткич ѐз
ойининг ўрталарида кузатилди. Иккинчи ва учинчи вегетация йилларида ҳам
бу кўрсаткичлар юқори қиймат баҳор ойларида ва қўйи кўрсаткич биринчи
вегетация йилидагидек ѐз ойларига тўғри келди. Кузги ва баҳорги муддатда
18
экилган ўсимликларда транспирация жараѐнининг кунлик ўзгаришлари,
биринчи вегетация йилдаги ўсимликларда кузатилганда, энг юқори қиймати
апрель ойининг 12-14
00
оралиғига тўғри келиб, 930-741 мг/г.с. ѐки қуйи
кўрсаткич июль ойининг 16-18
00
оралиғида 160-190 мг/г.с. ни ташкил этди.
Бу кўрсаткичлар иккинчи вегетация йилида кузатилганда, транспирация
жадаллигининг кунлик ўзгаришлари максимал қиймати апрел ойида 710-843
мг/г.с., минимал киймати эса июл ойида 260-302- мг/г.с.ни ташкил этди.
Учинчи вегетация йилида ҳар иккала вариантда экилган ўсимликлар
транспирация жадаллигининг кунлик ўзгаришлари тегишли ҳолда 981-780--
мг/г.с ѐки 246-210 мг/г.с эканлиги аниқланди. Баҳорги муддатда экилган
ўсимликларнинг кузги муддатда экилган ўсимликларга нисбатан пастроқ
эканлиги кузатилди.
Олтинчи бобда -
«Ўсимликларни кўпайтириш усуллари, касаллик ва
заракунандаларга қарши кураш тадбирлари, фитокимѐвий таркиби»
ѐритилган.
Кўпайтириш усуллари:
а) уруғдан кўпайиш.
V. officinalis
дала
шароитида уруғидан яхши кўпаяди. Интродукция шароитида уруғларнинг
униши учун оптимал шароит июл, августда соя экспозициясида ва тупроқ
чуқурлиги 0,2 смлиги аникланди.
б) вегетатив йўл билан кўпайиши
.
V.
officinalis
нинг биринчи вегетация йили тугаши ва иккинчи вегетация
йилининг бошланишигача қиш ойларида ер остки аъзоларининг 60-70%
чирийди, илдизпояга яқин жойлашган куртаклар сақланади. Ўсимликларда
вегетатив кўпайиш иккинчи йилда кузатилиб, илдизпоядаги куртаклардан
новдалар пайдо бўлади.
Вегетатив усулда кўпайтириш
. Илдизпоясидан ажратиб олинган ѐш
ўсимлик куз (октябр)да ва баҳор (апрел)да экиб синаб кўрилди (7-расм).
Икки муддатда экилган кўчатлар кўкарувчанлиги юқори бўлиб 95-100 % ни
ташкил этди.
7-расм.
V. officinalis
L.
нинг вегетатив йўл билан кўпайиши.
Ўсимликни кўчатдан кўпайтиришнинг қулай муддати октябр-ноябр
ҳисобланиб, бу вақтда экилган кўчатлар эрта баҳорда февралнинг охири март
19
ойининг бошларида жадал ўсади. Вегетация давомида 8 жуфт барглар ҳосил
бўлади ва битта баргдаги бўлакчаларнинг сони ўртача 13±2,0 тагача бўлади.
Асосий поянинг баландлиги 85,3±3,6 см ни ташкил этади. Апрел-май
ойларида генератив даврга киради. Баҳорги муддатда (апрел) экилган
кўчатларда ўсиш ва ривожланиш жараѐни нисбатан суст ўтади. Асосий пояда
баргларнинг ҳосил бўлиши апрел ойининг охирларидан кузатилади ва
уларнинг сони ўртача 6 жуфт бўлиб битта баргдаги бўлакчаларнинг сони
11±1,5 та, асосий поянинг баландлиги 72,8±2,2 см қайд этилди.
Ўсимликларни ўстиришда қўлланиладиган дастлабки агротехник
тадбирлар
. Диссертациянинг ушбу параграфида ерни экишга тайѐрлаш, уруғ
экиш муддатлари, чуқурлиги, меъѐри, кўчат ўтқазиш муддати, ўсимликларни
павариш қилиш ва суғориш каби агротехник усуллар батафсил ѐритилган.
Ўсимликнинг касаллик ва зараркунандаларга чидамлилиги ва
уларга қарши кураш.
Тажрибаларимизда
V. officinalis
фузариоз ва илдиз
чириш касалликлари билан зарарланганлиги аниқланди. Ўсимликнинг
фузариоз ва илдиз чириш касаллигига қарши Витавакс 200ФФ кимѐвий
препаратини синаб кўрдик. Илмий тажрибаларда Витавакс 200ФФ
препаратини 10, 20, 30 мл ни 10 литр сувга аралаштириб, ўсимликнинг
илдизига 200 мл дан қўйиб чиқилди. Олинган натижаларга кўра, Витавакс
200 ФФ препаратининг 30 мл х 10 л сув меъѐрининг самарадорлиги юқори
эканлиги аниқланди. Интродукция шароитида
V.
officinalis
нинг
зараркунандалар билан зарарланиши кузатилмади.
Ўсимликлар ер устки (ўт) ва ер остки (илдиз ва илдизпоя)
аъзоларининг фитокимѐвий таркиби
. Анализлар натижаларига кўра, кузги
муддатда экилган ўсимликлар биринчи ва иккинчи вегетация йилларида, ер
остки қисмида эфир мойларининг микдори 0,33-0,3%, изовалериана кислота
1,34-1,53% бўлиб, ер устки қисмида эса, эфир мойларининг миқдори 0,25-
0,30%, изовалериана кислота 0,78-1,18% ни кўрсатди. Бу кўрсаткичлар
баҳорги муддатда экилган ўсимликларда камлиги аниқланди. илдизида эфир
мойи 0,24-0,26%, изовалериана кислота 1,18-1,27% ѐки ер устки қисмида
эфир мойи 0,23-0,25%, изовалериан кислота 0,71-0,84% ни ташкил этди.
Бунга сабаб, кузги муддатда экилган ўсимликлар баҳорги муддатда экилган
ўсимликларга нисбатан ўсиши ва ривожланиши тез ва жадаллиги билан
изоҳланади.
Х О Т И М А
Кузги ва баҳорги муддатда экилган
V. officinalis
ўсимлигининг ўсиши ва
ривожланиши, гуллаш биологияси, уруғ маҳсулдорлиги, ер устки ва ер остки
аъзоларининг ҳосилдорлиги, иқлим омилларининг таъсири, сув режимининг
кўрсаткичлари ўрганилди.
Баҳор ойларида экилган уруғлар иқлим шароитига боғлиқ ҳолда 25-30 кун ва ѐз
ойларида экилган уруғлар 8-10 кунда ѐппасига униб чиқди.
V. officinalis
уруғлари 3 йил
мобайнида ўзларининг унувчанлигини йўқотмайди. Кузги ва баҳорги муддатда экилган
20
ўсимликлар аъзоларидаги фитокимѐвий таркибининг вегетация йиллари давомида
ўзгариши тажрибаларда аниқланди.
Ўсимликнинг ҳаѐти, уруғ униб чиққандан, то ривожланиб ҳосил бергунигача у ѐки
бу аниқ шароитга боғлиқ ҳолда ўтади. Ана шу аниқ шароитлардан бири иқлим
омилларидир. Кузатишлар натижасида ўсимликнинг қурғоқчиликка, исиққа ва совуққа
чидамлилиги аниқланди.
Кузги ва баҳорги муддатда экилган ўсимликлар сув режимининг асосий
кўрсаткичлари ўсимлик баргларидаги сув миқдори, сув танқислиги, транспирация
жадаллиги, сув сақлаш қобилятининг мавсум давомида ўзгариши, иқлим омиллари ва
тупроқда намлик заҳираларининг ўзгариши билан бевосита боғлиқ.
V. officinalis
нинг табиий ҳолда генератив ва вегетатив йўл билан кўпайиш
хусусиятлари унинг интродукцион баҳолаш учун зарур бўлган асосий кўрсаткичларидан
бири эканлигини кўрсатди. Бу ўсимликнинг биологик хусусиятлари, ўсиш ва
ривожланишнинг жадаллиги, сув режимининг лабиллиги, ер остки қисмининг
ҳосилдорлиги юқори, касаллик ва зараркунандаларга чидамлилиги уни Тошкент воҳаси
шароитида интродукция қилиш истиқболли эканлигини кўрсатади.
ХУЛОСАЛАР
1.
V. officinalis
нинг уруғлари лаборатория шароитида 90-95% униб чиқиб,
унувчанлик учун қулай ҳарорат 20-23
0
С ҳисобланади. Дала шароитида эса уруғларнинг
униши учун оптимал шароит ѐз ойларида (июл, август) соя экспозициясида ва тупроқ
чуқурлиги 0,2 см да экилганда уруғларнинг унувчанлиги миқдори 56,6-60 % ташкил этди.
2. Кузги муддатда экилган ўсимликларда генератив аъзоларининг сони баҳорги
мавсумда экилган ўсимликларга нисбатан кўпроқ бўлади. Бунга сабаб, уларнинг қиш
даврида
субстратга
мослашганлиги,
баҳорда
эса
баққуват
ўсимликларнинг
шаклланганлигидадир. Ҳар иккала муддатда экилган ўсимликлар генератив даврга
кириши вегетациясининг биринчи йилидан бошланади.
3. Кузги ва баҳорги муддатда экилган ўсимликларда ҳам энг кўп гулларнинг очилиш
вақти соат 12-14
00
оралиғига тўғри келиб, ҳавонинг ҳарорати +28-30
0
С, нисбий намлик 31-
35% бўлганда руй беради. Ҳаво ҳароратининг кўтарилиши ва нисбий намликнинг
камайиши билан очилган гулларнинг сони кўпаяди. Кузги муддатда экилган
ўсимликларда мавсумий гуллаш динамикаси 33-38 кун ва баҳорги мавсумда экилган
ўсимликларда 29-34 кун давом этди.
4. Кузги муддатда экилган ўсимликларнинг вегетация йиллари давомида потенциал
уруғ боғлаш маҳсулдорлиги ўртача 1600±23,9-2226±30,2 тани, ҳақиқий уруғ
маҳсулдорлиги ўртача 1350±18,3-1939,7±23,1 та бўлиб, баҳорги мавсумда экилган
ўсимликларга нисбатан 21-30,5%; 32,7-33,3% кўпроқдир.
5. Кузги муддатда экилган ўсимликлар интродукция шароитида сув режимининг
нисбатан турғунлиги мазкур ҳудуднинг намлик билан етарлича таъминланганлигидан
далолат бериб, ўсимлик ассимиляцияловчи аъзолари таркибидаги сув миқдори ва
транспирация жадаллиги мавсум давомида баҳорги муддатда экилган ўсимликларга
нисбатан юқорилиги билан тавсифланади. Иккала муддатда экилган ўсимликларда ҳам
сув танқислиги вегетация ўртасида апрел ойига нисбатан икки карра ортса, ўсимликларни
сув сақлаш қобилияти аксинча, июл ойида икки маротаба пасаяди.
6. Кузги муддатда экилган ўсимликлар ер остки қисмида эфир мойи 0,33-0,36% ни,
изовалериана кислота 1,34-1,53%, ер устки қисмида эса эфир мойи 0,25-0,30% ни,
изовалериана кислота эса 0,78-1,18%. Бу кўрсаткичлар баҳорги муддатда экилган
ўсимликларни ер остки қисмида эфир мойи 0,24-0,26%, изовалериана кислота 1,18-1,27%
21
ѐки ер устки қисмида эфир мойи 0,23-0,25%, изовалериан кислота 0,71-0,84% ни ташкил
этди.
7. Кузги муддатда экилган ўсимликларни биринчи вегетация йилида илдизидан
олинган ҳосилдорлик ҳўл ҳолда 50,6±2,9 ц/га, қуруқ ҳолда 15,0±1,5 ц/га ни; иккинчи
вегетация йилида ҳўл ҳолда 52±1,7 ц/га, қуруқ ҳолда 15,2±1,4 ц/га ни ташкил этиши
аниқланди. Бу кўрсаткичлар баҳорги муддатда экилган ўсимликларни биринчи вегетация
йилида илдизининг ҳўл ҳолда 38,2±2,6 ц/га, қуруқ ҳолда 12,1±1,8 ц/га ни; иккинчи
вегетация йилида тегишли ҳолда 40,4±2,3 ва 13,0±1,5 ц/га ҳосил олиниши аниқланди.
8.
V. officinalis
дала шароитида генератив ва вегетатив йўл билан кўпайиш
хусусиятига эга. Уни етиштиришнинг йўллари ерни экишга тайѐрлаш, уруғ экиш
муддатлари, чуқурлиги, меъѐри, кўчат ўтқазиш муддати, ўсимликларни павариш қилиш ва
суғориш каби дастлабки агротехник усуллар ишлаб чиқилди.
ИШЛАБ ЧИҚАРИШГА ТАВСИЯЛАР
1.
V. officinalis
уруғи тўлиқ пишгач (июл ойида), териб олинади. Уруғ экилишига
қадар ѐруғлик тушмайдиган жойда сақланади. Уруғлар экилишидан олдин 8-10 кун
давомида
нам
қумда
стратификация
қилинади.
Кўчат
етиштириш
учун
стратификацияланган уруғларни август ойида 1м
2
майдонга 3-5 гр дан 0,2 см чуқурликда
соя экспозициясида экиш тавсия этилади. Униб чиққан майсаларни (баландлиги 10-15 см
бўлганда) октябр ойида катта майдонларга кўчириб ўтказиш мумкин.
2. Кўчатларнинг илдизини 10-12 см тупроқ чуқурликда кўмиб, кўчатлар орасини 20-
25 см, эгат кенглиги 60 см қилиб экиш мақсадга мувофиқ. Кузги муддатда кўчириб
ўтказилган кўчатларни 1-марта (600 м
3
/га) суғориш керак ва келгуси йил вегетация
давомида 9-11 (5400-6600 м
3
/га) марта суғориш талаб этилади.
3. Тошкент воҳаси шароитида
V. officinalis
нинг илдиз қисмларини хом-ашѐ сифатида
биринчи вегетация йилида ѐки иккинчи вегетация йилининг охирида тайѐрлаш тавсия
этилади.
ДИССЕРТАЦИЯ МАВЗУСИ БЎЙИЧА НАШР ҚИЛИНГАН
ИЛМИЙ ИШЛАР РЎЙХАТИ
1. Абдуназаров Э.Э. Доривор валериана интродукциясининг дастлабки натижалари // Ўзбекистон
Фанлар академияси 60 йиллигига бағишланган республика ѐш олимлар илмий
конференцияси материаллари. −Тошкент, 2003. −Б. 98-99.
2. Абдуназаров Э.Э., Тўхтаев Б.Ё. Доривор валерианани интродукция шароитида кўпайтириш
усуллари // Развитие ботанической науки в Центральной Азии и ее интеграция в
призводство: Материалы межд. науч. конф., посвященной 70-летию НПЦ «Ботаника» АН
РУз. −Ташкент, 2004. −Б. 314-315.
3. Абдуназаров Э.Э. Доривор валериана уруғларининг унувчанлиги // Ўсимликлар
интродукцияси: муаммолари ва истиқболлари: II республика илмий−амалий конференция
материаллари. −Хива, 2005. −Б. 3-4.
4. Тўхтаев Б.Ё., Абдуназаров Э.Э. Доривор валериана ва уни интродукция шароитида ўстириш //
Экология хабарномаси. −Тошкент, 2005. −№5. −Б. 22.
5. Ишанқулова М., Абдуназаров Э.Э., Расулова М. Кади ўт // Ўзбекистон қишлоқ
хўжалиги. −Тошкент, 2005. −№12. −Б. 21-22.
6. Тўхтаев Б.Ё., Абдуназаров Э.Э. Доривор валериана (
Valeriana officinalis
L
.
) нинг турли хил
тупроқларда ўстирилиши ва биоэкологик хусусиятлари // ЎзР ФА маърузалари. −Тошкент,
2006. −№6. −Б. 84-87.
7. Абдуназаров Э.Э. Доривор валериананинг гуллаш биологияси // Хоразм Маъмун
академиясининг 1000 йиллигига бағишланган ѐш олимларнинг халқаро илмий
конференцияси: Тезислар тўплами. −Хива, 2006. −Б. 211-212.
22
8. Абдуназаров Э.Э. Интродукция шароитида доривор валериананинг маҳсулдорлиги //
Ўзбекистон биология журнали. −Тошкент, 2007. −№1.
−Б. 47-50.
9. Абдуназаров Э.Э. Доривор валериананинг ўсиши ва ривожланишига тупроқ ҳароратининг
таъсири. // Ўзбекистонда чўлланишнинг экологик муаммолари: Халқаро илмий
конференция материаллари. −Тошкент, 2008. −Б. 10-12.
10. Abdunazarov E.E., Shamsuvalieva L.А., To„htaev B.Yo. Introduksiya sharoitida
Valeriana
officinalis
L. maysalarining o„sish хususiyatlari // O„zbekiston biologiya jurnali. −Тoshkent, 2008.
−№6. −B. 36-38.
11. Абдуназаров Э.Э. Фитохимические показатели
Valeriana officinalis
L. в условиях интродукции
// Актуальные проблемы химии природных соединений: Сборник тезисов конференции. –
Ташкент, 2009. –С. 308.
12. Абдуназаров Э.Э., Тўхтаев Б.Ё. Тошкент воҳаси шароитида
Valeriana officinalis
L. нинг
транспирация жадаллиги // Ўсимликлар интродукцияси: муаммолари ва истиқболлари: IV-
Республика илмий-амалий конференция материаллари. −Тошкент, 2009. −Б. 61-64.
13. Abdunazarov E.E. The seasonal development of
Valeriana officinalis
L. in Uzbekistan. //
Фундаментальные и прикладные проблемы биологии: Материалы I Mеждународной науч.
конф. молодых ученых. −Донецк, 2009. −Р. 141-142.
Биология фанлари номзоди илмий даражасига талабгор
Абуназаров Эркин Эргашовичнинг 03.00.05-ботаника ихтисослиги бўйича «Тошкент
воҳаси шароитида
Valeriana officinalis
L. нинг интродукцияси ва биоэкологик
хусусиятлари» мавзусидаги диссертациясининг
РЕЗЮМЕСИ
Таянч сўзлар:
интродукция, унувчанлик, онтогенез, морфология, фенология, сув
режими, ҳосилдорлик, агротехника, фитокимѐвий таркиби.
Тадқиқот объекти:
Valeriana officinalis
L.–
Valerianaceae
оиласига мансуб кўп
йиллик ўт ўсимлик.
Ишнинг мақсади:
Тошкент воҳаси шароитида
Valeriana officinalis
L. нинг
биоэкологик хусусиятларини ўрганиш ва етиштириш усулларини ишлаб чиқиш.
Тадқиқот методлари:
лаборатория ва дала тажрибалари, фенологик, морфометрик,
биоэкологик, физиологик, фитохимик, агротехник ва статистик методлар.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
илк бор Тошкент воҳаси шароитида
кузги ва баҳорги муддатда экилган
V. officinalis
ўсимлигининг онтогенез даврлари
морфологик, биоэкологик хусусиятлари қиѐсий ўрганилди. Кузги ва баҳорги муддатда
экилган ўсимликларнинг мавсумий ривожланиш мароми, суткалик ва мавсумий гуллаш
биологияси, уруғларнинг потенциал ва ҳақиқий маҳсулдорлиги ҳамда сув режимининг
асосий кўрсаткичлари ўрганилди. Иккала муддатда экилган ўсимликларнинг ер устки ва
ер остки аъзоларининг фитокимѐвий таркиби, барги ва илдизидаги эфир мойи,
изовалериана кислотаси миқдори таҳлил қилинди. Кузги муддатда экилган
ўсимликларнинг баҳорги муддатда экилган ўсимликларга нисбатан ўсиш ва ривожланиши
жадал кечади ҳамда юқори ҳосил бериши аниқланди.
Амалий аҳамияти:
Тошкент воҳаси шароитида
V. officinalis
нинг биоэкологик
хусусиятлари ўрганилди ва
дастлабки агротехник усуллар ишлаб чиқилди. Олинган
маълумотлардан доривор ўсимликлар етиштиришга ихтисослашган хўжаликлар,
фермерлар ва қишлоқ хўжалик ходимлари, ўрмоншунослар, олий ўқув юртларидаги ўқув
жараѐнида кенг фойдаланиш мумкин.
23
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
илмий ишнинг натижалари
асосида “Zamona-Rano” хусусий корхонасига тавсиялар берилган (далолатнома, 22.05.2009
й.).
Қўлланиш соҳаси:
интродукция, биология, экология, ўрмончилик, фармацевтика,
қишлоқ хўжалиги.
РЕЗЮМЕ
диссертации Абдуназарова Эркина Эргашовича на тему:
«Интродукция и биоэкологические особенности
Valeriana officinalis
L. в условиях
Ташкентского оазиса» на соискание ученой степени кандидата биологических наук по
специальности 03.00.05 - ботаника
Ключевые слова:
интродукция, прорастание, онтогенез, морфология, фенология,
водный режим, урожайность, агротехника, фитохимический состав.
Объект исследования:
Valeriana officinalis
L. – семейство
Valerianaceae
–
многолетнее травянистое растение.
Цель работы:
Целью работы является изучение биоэкологических особенностей и
разработка методов культивирования
V. officinalis
в условиях Ташкентского оазиса.
Методы исследования:
лабораторные и полевые опыты, фенологические,
морфометрические,
биоэкологические,
физиологические,
фитохимические,
агротехнические и статистические методы.
Полученные результаты и их новизна:
впервые в условиях Ташкентского оазиса
изучены морфологические и биоэкологические особенности
V. officinalis
сравнительно
осеннего и весеннего сроков посева. Изучены ритм сезонного развития, биология
суточного и сезонного цветения, потенциальная и реальная семенная продуктивность, а
также основные показатели водного режима растений осеннего и весеннего сроков посева.
Проанализирован фитохимический состав надземной и подземной биомассы растений в
обоих сроках посева, количество эфирных масел и изовалериановой кислоты в листьях и
корнях. Определено, что рост и развитие растений осеннего срока посева более
эффективны, по сравнению с весенним сроком посева.
Практическая значимость:
В условиях Ташкентского оазиса изучены
биоэкологические особенности
V. officinalis
и разработаны начальные агротехнические
методы. Полученные результаты могут быть применены в фермерских хозяйствах
специализированных по выращиванию лекарственных растений, сельхозработниками,
лесоводами, на учебно-методических процессах в ВУЗе.
Степень внедрения и экономическая эффективность:
по результатам
исследований предложены рекомендации частному предприятию «Zamona-Rano». (акт от
22.05. 2009 г.).
Область применения:
интродукция, биология, экология, лесоводство, фармацевтика,
сельское хозяйство.
24
RESUME
Thesis of Abdunazarov Erkin Ergashovich
on the scientific degree competition of the doctor of philosophy in biology on speciality
03.00.05 - botany, subject:
«Introduction and biological particularities
Valeriana officinalis
L. in the conditions of
Tashkent oasis»
Key words:
introduction, growth, ontogenesis, morphology, phenology, bioecology, water
regime, production yield, agrotechnology, phytochemical content.
Subject of research:
Valeriana officinalis
L. (
Valerianaceae
)–perennial plant.
Purpose of work:
to study bioecological properties of
V. officinalis
and establishment of
seedling areas in Tashkent oasis‟s conditions.
Methods of research:
laboratory and field experiments, phenological, morphological,
bioecological, physiological, phytochemical, agrotechnical and statistical methods.
The results obtained and their novelty:
for the first time
V. officinalis
in the conditions of
Tashkent oasis, morphological and bioecological properties of medicinal
V. officinalis
compared
to autumn and spring seedling periods have been studied. Rhythm of seasonal growth, biology of
daily and seasonal flowering, potential and real seed productivities, as well as main indicators of
water regime have been investigated. Phytochemical content of aerial and ground biomass of
plants in both periods of seedling, assay of ether oils and isovaleriana acid in leaves and roots
have been studied.
Practical value:
bioecological properties have been studied
V. officinalis
in the conditions
of Tashkent oasis and initial agrotechnical methods have been developed. Achieved results can
be applied by pharms, which specialise in cultivation of medicinal plants, agricutural workers,
forestries, educational-methodological processes in universities.
Degree of embed and economic effectivity:
based on the investigation results,
recommendations were offered to private enterprise “Zamona-Rano” (report from 22.05.2009 г.).
Field of application:
introduction, biology, ecology, forestry, pharmaceutics, agriculture.
