“Тико” ва “Дамас” автомобилларининг ички ёнув двигателларини ташхислаш

Аннотация

Мавзунинг долзарблиги. Узбекистан мустақил бўлгач, жадал ривожланиш, давлат ва ижтимоий ҳаётининг барча сохаларини тубдан ўзгартириш, бозор муносабатига ўзига хос йўл танлаб, босқичма-босқич ўтиш тамойилини тутди.
Халқ хўжалигининг барча тармоқлари фаолияти янги босқичига ўтишни ўзаро манфаатдорлик, ташқи иқтисодий алоқалар асосида кўрмокда. Хорижий мамлакатлар билан иктисодий ва сиёсий алокаларнинг жадал ривожланаётган шу даврида республика автотранспорт сохаси тараққиёти мухим ахамиятга эта.
Давлатимиз рахбарияти ва президентимиз автомобилсозликни ривожлантириш ва транспортдан самарали фойдаланиш масалаларига катта эътибор бермокдалар.
Шу мақсадда Республикамизда бир катор автомобил компаниялари барпо қилиниб, уларнинг ишга туширилиши Узбекистан халқининг мухим ютукларидан биридир. Андижоннинг Асака шаҳрида "УзДЭУ авто Со" компаниясида сигил автомобилларнинг ишлаб чиқарила бошлаши Узбекистан аҳолисининг транспорт мустақиллигига эришишига олиб келибгина колмай, Республикамизни автомобил ишлаб чикарувчи стакчи давлатлар билан бир қаторда туришига имкон яратади. Албатта, бундай холат, бир томондан аҳолининг моддий, маданий бойлигини оширади, унинг транспорт воситаси хизматига бўлган талабини кондириб, турмуш фаолиятида бир катор кулайликлар яратса, иккинчи томондан снгил автомобилларга техник хизмат кўрсатиш (ТҲК), таъмирлашлар, ёнилғи- мойлаш махсулотлари, эҳтиёт қисмлари ва бошқалар билан таъминлаш каби бўлган ишларга эхтиёж орттиради.
ТҲК ва таъмирлаш ишларини бажариш учун автомобил эксплуатацияси давридаги умумий харажатлар ичида асосий кисмини, яъни 90 % га якинини ташкил этади. Мсхнат сарфини олиб ҳарасак, автомобилнинг хизмат даврида ТҲК ва таъмирлаш ишлари учун кстган меҳнат сарфи 96,5... 98,5 % ташкил этади.
Демак, автомобилларни самарали ишлатиш учун автомобилларни мунтазам равишда ташхислаш ва ўз вактида носозликларни бошланишидаёк бартараф этиш ксрак бўлади. Ватанимизда ишлаб чиқарилаётган автомобилларимиз жахон бозорида ўз ўрнига эга бўлиши учун уларнинг конструкцией ва эксплуатацион ишончлилиги халқаро стандартларга тўла жавоб берадиган даражада бўлиши зарур.
Республикамиз худуди ўзига хос иқлим ва йўл шароитларига эга бўлганлиги сабабли, автомобилларнинг эксплуатацией ишончлилиги мўтадил иқлим ва йўл шароитига нисбатан бир капча пасаяди, чунки Ватанимиз худуди қуруқ иқлим шароити, то\ли зоналари, чўл зоналаридан иборат бўлганлиги, хаво босими ва хароратининг ксскин ўзгариши ва энг асосийси хаво таркибида чанг миқдорининг кўплигидир. Чанг таркибидаги абразив зарралар автомобил деталлари ейилишини жадаллаштиради ва бунинг оқибатида уларнинг эксплуатацион ишончлилиги пасаяди. Шунингдек, абразив зарралар сую клик ва хаво билан бирга ишчи органлар ичига тушиб, уни ишдан чиқишини тезлаштиради. Шундай килиб Республикамиз иқлим ва йўл шароитида “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг эксплуатацион ишончлилигини таъминлаш учун махсус тадқиқот ишларини амалга оширишни такозо этади.
Рсспубликамизда автомобиллар ишончлилигини тадқикотлаш ишлари талаб даражасида эмас, чунки автомобил ишлаб чикариш мустақиллик даврига тў\ри келиб, энди ривожланмоқда. Рсспубликамизда бир қатор олимлар бу йўналишда илмий-тадқиқот ишлари олиб боришган ва олиб бормокдалар. Булардан: академик О.В.Лебедсв, профессор С.М.Қодиров, К.Х.Махкамов, доцент Я.П.Назаркулов, аспирант Б.Қаюмов, магистрант О.Эргашев ва бошқаларни кўрсатиб ўтиш мумкин. Бу сохадаги мавжуд илмий изланишлар натижалари замонавий автомобиллар, жумладан, “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобиллари эксплуатацион ишончлилигини бахолашда етарли имкон беради. Лскин ушбу автомобиллар ИЁДларини ташхислаш бўйича етарли маълумотлар камлик қилади, шунингш учун бу борада илмий-тадқиқот ишларини тезлаштириш зарур.
Тадқиқотнинг максади ва вазифалари. Ушбу илмий тадқиқот ишларини бажаришдан максад, Узбекистан Республикасининг иқлим ва йўл  шароитларини хисобга олган холда, “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг ИЁДларини ташхислаш бўйича маълумотлар тўплаш ва унга таъсир этувчи етакчи омилларни аниқлаш асосида илмий ва амалий тавсиялар ишлаб чиқишдир. Бу изланиш ва тавсияларнинг умумий мазмуни ва йўналиши қуйидагилардан иборат бўлади:
1. Узбекистоннинг турли иқлим ва йул шароитларида “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобиллари ИЁДларининг ишдан чикиши ва унинг сабабларини аниқлаш.
2. “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг ИЁДларини ташхислаш йўллларини аниклаш.
3. “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг ИЁДларини ташхислаш эвазига автомобилларнинг ёнил\и тсжамкорлигини ошириш.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги. Изланиш ва тажрибалар шуни кўрсатдики, шу пайтгача автомобил ИЁДлари бирор носозликка учраб, улар тўхтаб қолганда, ишлаганда ҳам ночор ишлаганда, ёки улардан бирор бир ўзгача шовқин эшитилгандагина уларга ташхис қўйилар эди. Дархақиқат, уларни носозликка учрашининг бошланғич босқичларида ташхислаб ўтирилмас эди, балки навбатдаги ТҲКда рсжалаштирилган ишларни бажариш билан кифояланар эди. ТҲКларда эса ташхислаш рсжалаштирилмаган эди. Мазкур магистрлик дисссртациясининг илмий янгилиги- автомобил ИЁДлари ишлатилаётган, ёки уларга навбатдаги ТҲК пайтларида келгусида авж олиши кутилаётган носозликларни бошлангич боскичларидаёк аниқлаб бсришга мўлжалланган замонавий электрон ташхислаш воситасининг конструкциясини яратилиши ва унинг ёрдамида ИЁДда содир бўлаётган кимёвий ва иссиқлик жараёнларининг миқдорий катталикларини аниқлаш имкониятини мужассам этишдир.
Диссертация ишининг илмий янгилиги қуйидаги натижаларда акс этади:
Ҳозирги мавжуд ташхислаш воситалари замонавий автомобиллар учун тўғри келмайди, бунинг сабаби- улар асосан ИЁД бирор носозликка учрагандан сўнг уни аниклаш учун қўлланилади. Мазкур магистрлик дисссртациясининг вазифаси- ИЁДларини ишлатиш мобайнида ишончлилигини тадқиқотлаш, таҳлил этиш ва бошкариш учун ташхислашнинг янги самарали усул ва техник воситаларини топишдир.
ИЁДларининг ишончлилик кўрсаткичларини, иш жараёнида носозликка учрашини физик ва тасодифий хусусиятларини ташхислаш эвазига уларнинг кўрсаткичларини дунё ва Европа андозаларига етказиш Узбекистан автомобилсоз олимларнинг асосий мақсадидир.
Мазкур магистрлик дисссртацияси хам шу асосий мақсадни рўёбга чикаришга бир оз бўлсада ҳисса қўшишга бағишланган бўлиб, бунда бажариладиган ишларнинг асосий мақсади ва вазифалари қуйдагилардан иборатдир:
Енгил автомобиллар ИЁДларига ТҲК ва уларни таъмирлаш даврийрилигини оширишда ташхислаш усул ва воситаларининг ахамиятини
аниқлаш.
Носозликка учраган ИЁДини ташхислаш воситалари ва усулларини тахлил қилиш.
Ишлатилаётган ИЁДини ташхислаш воситалари ва усулларини тахлил қилиш.
Замонавий сигил автомобиллар ИЁДлари учун янги ташхислаш воситалари ва усулларини топиш.
Мавжуд ва янги ташхислаш воситалари ва усулларини ўзаро тақкослаш.
«Узавтотсххизмат» х/ж учун янги ташхислаш воситалари ва усуллари бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш.

Тип источника: Авторефераты
Годы охвата с 1992
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
CC BY f
1-81
45

Скачивания

Данные скачивания пока недоступны.
Поделиться
Икромов, Н. (2023). “Тико” ва “Дамас” автомобилларининг ички ёнув двигателларини ташхислаш. Каталог авторефератов, 1(1), 1–81. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/autoabstract/article/view/36530
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Мавзунинг долзарблиги. Узбекистан мустақил бўлгач, жадал ривожланиш, давлат ва ижтимоий ҳаётининг барча сохаларини тубдан ўзгартириш, бозор муносабатига ўзига хос йўл танлаб, босқичма-босқич ўтиш тамойилини тутди.
Халқ хўжалигининг барча тармоқлари фаолияти янги босқичига ўтишни ўзаро манфаатдорлик, ташқи иқтисодий алоқалар асосида кўрмокда. Хорижий мамлакатлар билан иктисодий ва сиёсий алокаларнинг жадал ривожланаётган шу даврида республика автотранспорт сохаси тараққиёти мухим ахамиятга эта.
Давлатимиз рахбарияти ва президентимиз автомобилсозликни ривожлантириш ва транспортдан самарали фойдаланиш масалаларига катта эътибор бермокдалар.
Шу мақсадда Республикамизда бир катор автомобил компаниялари барпо қилиниб, уларнинг ишга туширилиши Узбекистан халқининг мухим ютукларидан биридир. Андижоннинг Асака шаҳрида "УзДЭУ авто Со" компаниясида сигил автомобилларнинг ишлаб чиқарила бошлаши Узбекистан аҳолисининг транспорт мустақиллигига эришишига олиб келибгина колмай, Республикамизни автомобил ишлаб чикарувчи стакчи давлатлар билан бир қаторда туришига имкон яратади. Албатта, бундай холат, бир томондан аҳолининг моддий, маданий бойлигини оширади, унинг транспорт воситаси хизматига бўлган талабини кондириб, турмуш фаолиятида бир катор кулайликлар яратса, иккинчи томондан снгил автомобилларга техник хизмат кўрсатиш (ТҲК), таъмирлашлар, ёнилғи- мойлаш махсулотлари, эҳтиёт қисмлари ва бошқалар билан таъминлаш каби бўлган ишларга эхтиёж орттиради.
ТҲК ва таъмирлаш ишларини бажариш учун автомобил эксплуатацияси давридаги умумий харажатлар ичида асосий кисмини, яъни 90 % га якинини ташкил этади. Мсхнат сарфини олиб ҳарасак, автомобилнинг хизмат даврида ТҲК ва таъмирлаш ишлари учун кстган меҳнат сарфи 96,5... 98,5 % ташкил этади.
Демак, автомобилларни самарали ишлатиш учун автомобилларни мунтазам равишда ташхислаш ва ўз вактида носозликларни бошланишидаёк бартараф этиш ксрак бўлади. Ватанимизда ишлаб чиқарилаётган автомобилларимиз жахон бозорида ўз ўрнига эга бўлиши учун уларнинг конструкцией ва эксплуатацион ишончлилиги халқаро стандартларга тўла жавоб берадиган даражада бўлиши зарур.
Республикамиз худуди ўзига хос иқлим ва йўл шароитларига эга бўлганлиги сабабли, автомобилларнинг эксплуатацией ишончлилиги мўтадил иқлим ва йўл шароитига нисбатан бир капча пасаяди, чунки Ватанимиз худуди қуруқ иқлим шароити, то\ли зоналари, чўл зоналаридан иборат бўлганлиги, хаво босими ва хароратининг ксскин ўзгариши ва энг асосийси хаво таркибида чанг миқдорининг кўплигидир. Чанг таркибидаги абразив зарралар автомобил деталлари ейилишини жадаллаштиради ва бунинг оқибатида уларнинг эксплуатацион ишончлилиги пасаяди. Шунингдек, абразив зарралар сую клик ва хаво билан бирга ишчи органлар ичига тушиб, уни ишдан чиқишини тезлаштиради. Шундай килиб Республикамиз иқлим ва йўл шароитида “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг эксплуатацион ишончлилигини таъминлаш учун махсус тадқиқот ишларини амалга оширишни такозо этади.
Рсспубликамизда автомобиллар ишончлилигини тадқикотлаш ишлари талаб даражасида эмас, чунки автомобил ишлаб чикариш мустақиллик даврига тў\ри келиб, энди ривожланмоқда. Рсспубликамизда бир қатор олимлар бу йўналишда илмий-тадқиқот ишлари олиб боришган ва олиб бормокдалар. Булардан: академик О.В.Лебедсв, профессор С.М.Қодиров, К.Х.Махкамов, доцент Я.П.Назаркулов, аспирант Б.Қаюмов, магистрант О.Эргашев ва бошқаларни кўрсатиб ўтиш мумкин. Бу сохадаги мавжуд илмий изланишлар натижалари замонавий автомобиллар, жумладан, “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобиллари эксплуатацион ишончлилигини бахолашда етарли имкон беради. Лскин ушбу автомобиллар ИЁДларини ташхислаш бўйича етарли маълумотлар камлик қилади, шунингш учун бу борада илмий-тадқиқот ишларини тезлаштириш зарур.
Тадқиқотнинг максади ва вазифалари. Ушбу илмий тадқиқот ишларини бажаришдан максад, Узбекистан Республикасининг иқлим ва йўл  шароитларини хисобга олган холда, “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг ИЁДларини ташхислаш бўйича маълумотлар тўплаш ва унга таъсир этувчи етакчи омилларни аниқлаш асосида илмий ва амалий тавсиялар ишлаб чиқишдир. Бу изланиш ва тавсияларнинг умумий мазмуни ва йўналиши қуйидагилардан иборат бўлади:
1. Узбекистоннинг турли иқлим ва йул шароитларида “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобиллари ИЁДларининг ишдан чикиши ва унинг сабабларини аниқлаш.
2. “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг ИЁДларини ташхислаш йўллларини аниклаш.
3. “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг ИЁДларини ташхислаш эвазига автомобилларнинг ёнил\и тсжамкорлигини ошириш.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги. Изланиш ва тажрибалар шуни кўрсатдики, шу пайтгача автомобил ИЁДлари бирор носозликка учраб, улар тўхтаб қолганда, ишлаганда ҳам ночор ишлаганда, ёки улардан бирор бир ўзгача шовқин эшитилгандагина уларга ташхис қўйилар эди. Дархақиқат, уларни носозликка учрашининг бошланғич босқичларида ташхислаб ўтирилмас эди, балки навбатдаги ТҲКда рсжалаштирилган ишларни бажариш билан кифояланар эди. ТҲКларда эса ташхислаш рсжалаштирилмаган эди. Мазкур магистрлик дисссртациясининг илмий янгилиги- автомобил ИЁДлари ишлатилаётган, ёки уларга навбатдаги ТҲК пайтларида келгусида авж олиши кутилаётган носозликларни бошлангич боскичларидаёк аниқлаб бсришга мўлжалланган замонавий электрон ташхислаш воситасининг конструкциясини яратилиши ва унинг ёрдамида ИЁДда содир бўлаётган кимёвий ва иссиқлик жараёнларининг миқдорий катталикларини аниқлаш имкониятини мужассам этишдир.
Диссертация ишининг илмий янгилиги қуйидаги натижаларда акс этади:
Ҳозирги мавжуд ташхислаш воситалари замонавий автомобиллар учун тўғри келмайди, бунинг сабаби- улар асосан ИЁД бирор носозликка учрагандан сўнг уни аниклаш учун қўлланилади. Мазкур магистрлик дисссртациясининг вазифаси- ИЁДларини ишлатиш мобайнида ишончлилигини тадқиқотлаш, таҳлил этиш ва бошкариш учун ташхислашнинг янги самарали усул ва техник воситаларини топишдир.
ИЁДларининг ишончлилик кўрсаткичларини, иш жараёнида носозликка учрашини физик ва тасодифий хусусиятларини ташхислаш эвазига уларнинг кўрсаткичларини дунё ва Европа андозаларига етказиш Узбекистан автомобилсоз олимларнинг асосий мақсадидир.
Мазкур магистрлик дисссртацияси хам шу асосий мақсадни рўёбга чикаришга бир оз бўлсада ҳисса қўшишга бағишланган бўлиб, бунда бажариладиган ишларнинг асосий мақсади ва вазифалари қуйдагилардан иборатдир:
Енгил автомобиллар ИЁДларига ТҲК ва уларни таъмирлаш даврийрилигини оширишда ташхислаш усул ва воситаларининг ахамиятини
аниқлаш.
Носозликка учраган ИЁДини ташхислаш воситалари ва усулларини тахлил қилиш.
Ишлатилаётган ИЁДини ташхислаш воситалари ва усулларини тахлил қилиш.
Замонавий сигил автомобиллар ИЁДлари учун янги ташхислаш воситалари ва усулларини топиш.
Мавжуд ва янги ташхислаш воситалари ва усулларини ўзаро тақкослаш.
«Узавтотсххизмат» х/ж учун янги ташхислаш воситалари ва усуллари бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш.


background image

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ

ВАЗИРЛИГИ

АНДИЖОН МУҲАНДИСЛИК – ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУТИ

Қўлёзма ҳуқуқида

УДК 621.89

Икромов Нурилло Авазбекович

“ТИКО” ВА “ДАМАС” АВТОМОБИЛЛАРИНИНГ ИЧКИ ЁНУВ

ДВИГАТЕЛЛАРИНИ ТАШХИСЛАШ

Ихтисослик: 5А521208 ”Автомобил сервиси”

Техника магистри даражасини олиш учун

Д И С С Е Р Т А Ц И Я

А Н Д И Ж О Н - 2 0 0 5 й

Магистрлик диссертациясининг бажарилиш варақаси

________________________________________факультети

_________________________________мутахассислиги бўйича
_____________________________кафедрасининг магистранти
_____________________________________________нинг

Диссертация кыриб чи=илди
ва химояга =ыйилди
Баённома № ____ «___»_____200__й
Кафедра мудири: т.ф.н., доцент
Т.О.Алматаев___________________

Илмий ращбар:

т.ф.н., доцент И.З.Носиров

___________________

( и м з о )


background image

2

(магистрантнинг исми ва шарифи)

Магистрлик диссертацияси мавзуси________________________

Диссертация раҳбари:_________________________________

(илмий даражаси ва унвони, исми ва шарифи)



Институт илмий кенгашининг диссертация мавзусини тасдиқлаш ва раҳбарни

бириктирилиши ҳақидаги қарори №_____ «____»______йил


Диссертациянинг бажарилиши ҳақида маълумотлар

Ҳисобот санаси

Қилинган

ишларнинг

қисқача мазмуни

Имзолар (илмий раҳбари

кафедра мудири)







Диссертациянинг кафедрага топширилган вақти «____»______200__йил

Имзолар___________________________________________

(Магистрант, илмий раҳбар, кафедра мудири)

Диссертацияни ҳимояга тавсия қилиш ҳақида кафедра йи\илишининг қарори
_____________________________ ______________

(имзо ва сана)

Ишни

тақризга юборилган вақти__________________________

тақриз қилинган вақти_____________________________

__________________________________________________

____________________________________нинг иши ДАКга

(магистрантнинг исми ва шарифи)

«____» _______200__йилдаги йи\илишида ҳимояга тавсия қилинди.

Имзо:___________________

(Магистратура директори)

МУНДАРИЖА

КИРИШ__________________________________________5

I. МАВЗУНИНГ ДОЛЗАРБЛИГИ ВА ИЗЛАНИШ ВАЗИФАЛАРИ


background image

3

1.1. Енгил автомобилларга ТХК ва уларни таъмирлаш даврийлигига таъсир

этувчи омиллар.

1.2. Енгил автомобиль ИЁДлари деталларининг ишдан чикиш сабаблари ва

турлари.

1.3. Енгил автомобиллар ИЁДларини ташхислаш усул ва воситаларининг шархи

1.4. ИЁДларини ташхислаш усул ва воситаларини топиш буйича ишчи гипотеза

1.5. Ташхислаш усул ва воситаларини топиш буйича изланишларнинг дастури.

II. НАЗАРИЙ ҚИСМ.

2.1. ИЁД холатини ташхислаш буйича олиб борилган илмий- лойихавий ишлар

шархи ва тахлили.

2.2. ИЁДларини ташхислашнинг курсаткичларини хисоблаш.

2.3.

Таклиф

этилаётган

ташхислаш

воситасининг

улчамлари

ва

курсаткичларини хисоблаш.

2.4. Мавжуд ва янги ташхислаш воситасини куллаганда ИЁДларга ТХКлар ва

уларни таъмирлашлар даврийлигини хисоблаш.

III. ТАЖРИБА ҚИСМИ.

3.1. Мавжуд ташхислаш воситаларини куллаб ИЁД холатини тахлил килиш.

3.2. Янги ташхислаш воситаларини куллаб ИЁД холатини тахлил килиш.

3.3. Мавжуд ва янги ташхислаш воситаларини куллаб ИЁД холатини киёсий

синови натижалари.

3.4. Янги ташхислаш воситаларининг улчамлари ва курсаткичларини

оптималлаш.

3.5. Янги ташхислаш воситаларининг иктисодий самарадорлигини аниклаш.

ХУЛОСАЛАР______________________________________________________87

АДАБИЁТЛАР_________________________________________________

ИЛОВАЛАР________________________________________________________94

КИРИШ

Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигини қўлга киритгандан

сўнг мамлакатимизда ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Уларнинг натижасида


background image

4

иқтисодиётимизда сифат ўзгаришлари рўй бермоқда. Мамлакатимизни

ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш, иқтисодиётни эркинлаштириш ва

ислоҳотларни чуқурлаштириш жараёнлари амалга оширилмоқда. Ўзгариб

бораётган бозор муносабатларини такомиллаштириш, бозор инфратузилмасини

институтлар фаолиятини ра\батлантириш, ҳақиқий мулкдорлар синфини

шакллантириш, эркин тадбиркорликни ривожлантириш, чет эл сармоясини

жалб этишни кўпайтириш борасидаги вазифалар ҳозирги кун долзарб

масалаларидан бирига айланмоқда.

Эндиликда миллий иқтисодиётимизнинг турли йўналишларининг

таркибий қисмларни жаҳон бозори билан қиёсий ўрганиш муҳим аҳамият касб

этади. Ўзбекистон миллий иқтисодиёти – жами соҳалар, ассоциациялар,

корхоналар, ташкилотларниниг йи\индиси бўлиб, улар иқтисодий тизимга

умумий қонунлар ва ривожланиш мақсадларига асосланган ҳолда бирлашган.

1996 йил Ўзбекистонда давлатимиз президенти И.А.Каримов сайър-

ҳаракатлари эвазига Жанубий Қуриянинг “DAEWOO avto” LTD билан

ҳамкорликда Андижон вилоятининг Асака шаҳрида “ЎзДЭУ авто” ЁТҲЖ

қўшма корхонаси ишга туширилиб, уч ҳил русумдаги: “Тико”, “Тико”, “Дамас”

ва “Матиз” ва “Нексия” автомобиллари ишлаб чиқарила бошлаши Ўзбекистони

дунёнинг «Автомобиллар тарихи» зарварақларидан 28- автомобил ишлаб

чиқарувчи.давлати сифатида жой олишини таъминлади.

Бугунги кунда “ЎзДЭУ авто” ЁТҲЖ «Матиз», «Дойч» ва «Ласетти»

русумли автомобилларни ҳам ўз конвеерларидан чиқармоқда. Якин кунларда

яна бошқа янги русумли автомобиллар чиқарилиши ҳам режалаштирилмоқда.

Президентимиз И.А.Каримовнинг автомобилсозликка эътибори янада

кучайиб, 1999 йилда Самарқандда Туркия давлати билан ҳамкорликда “Сам

Кочавто” қўшма корхонаси ишга туширилди. Бу корхонадан ўрта си\имли

автобуслар, кичик ва ўрта си\имли юк автомобиллари чиқарилмоқда. Лойиха

қуввати хозирча йилига 3000 дона автобус ва 1000 дона юк автомобиллари

чиқаришга қодир.

Ушбу автомобил заводларида ишлаб чиқарилаётган енгил автомобиль,

автобус ва юк автомобиллари нафақат Ўзбекистон аҳолисининг эхтиёжларини

қондирмоқда, балки Россия, бошқа МДҲ аъзолари, ҳамда бошқа чет эл

давлатларига ҳам экспорт қилиш бошланди.


background image

5

И.А.Каримов.“Ўзбекистон XXI аср бўса\асида, ҳавсизликка тахдид ва

барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолатлари” асарида транспорт сохасига

муносабатига шундай дейди: — “Ўзбекистон Республикаси қонунчилик

асосининг транспорт муносабатларини тартибга солувчи қисмини умуман қабул

этилган халқаро меёр ва қоидаларига яқинлаштириш бўйича фаол иш олиб

бормоқда. Масалан, автомобилда юк ташиш борасида МДП гувоҳномасини

қўллаган ҳолда халкаро юк ташиш тў\рисидаги баённома конвенцияси, халкаро

юк ташиш шартномаси тў\рисидаги конвенция, йўл белгилари ва сигналлари

тў\рисидаги конвенция ва йўл ҳаракати тў\рисидаги конвенция ратификация

қилинди” [1-2].

Ўзбекистон БМТ нинг “Транзит юк ташишда ҳамкорликни

ривожлантириш орқали савдони кенгайтириш” дастурида бевосита иштирок

этиб, “Буюк ипак йўлини” тиклаш учун катта амалий ишлар бажарилмоқда.

Буларнинг ҳаммаси ватанимиз автомобилсозлигини ривожлантириш ва

ишлаб чиқарилаётган автомобилларнинг сифат кўрсаткичларини дунё

стандартларига тўла жавоб беришини таъминлаш зарурлигини кўрсатиб

турибди. Автомобилларимиздан дунёнинг қайси чеккасида фойдаланилса ҳам,

уларни узоқ вақт бузилмай ишлашини таъминлашимиз керак бўлади.

Бу борадаги ишлар «Автомобилсозлик» сохасида тинмай илмий-

конструкторлик ишларини олиб бораётган мутахассислар зиммасига юкланади.

Жумладан, Андижон Мухандислик- иқтисодиёт институтининг «Транспорт

воситаларидан

фойдаланиш»

кафедраси

олимлари

ҳам

бу

борада

Андижонннинг Асака шаҳрида жойлашган “УзДЭУ авто” ЁТҲЖ да ишлаб

чиқарилаётган ва чиқарилиши режалаштирилаётган автомобиллар устида

тинмай, уларинг конструктор- изланувчилари билан автомобилларнинг

конструкцияси

ва

ишончлилигини

ошириш

бўйича,

ҳамда

«Андижонавтотеххизмат» (АТҲКС) ҳиссадорлик жамияти мутахассислари

билан ушбу автомобилларга техник ҳизмат кўрсатиш (ТҲК) ва уларни

таъмирлашлар бўйича ҳамкорликда изланишлар олиб бормоқдалар [3-11].

Шунинг учун ҳам институтимизнинг «Транспорт воситаларини ишлатиш ва

таъмирлаш» йўналишидаги бакалаврлари транспорт воситаларини ишлаб

чиқариш, ишлатиш, таъмирлаш усулларини тўлик билиши керак бўлса,

«Автомобиллар сервиси» мутахассислигини магистрантлари юқоридагилардан


background image

6

ташқари автомобиллар сервиси турларини билиши ва янги усулларини топиши

зарур бўлади.

Мазкур магистрлик диссертациясида асосий мақсад “Тико», “Дамас” ва

“Матиз”

русумли

автомобиллар

ИЁДларини

ишлатиш

мобайнида

ишончлилигини тадкикотлаш, тахлил этиш ва бошкариш учун ташхислашнинг

янги самарали усул ва техник воситаларини топишдир.

Мавзунинг долзарблиги

. Ўзбекистон мустақил бўлгач, жадал

ривожланиш, давлат ва ижтимоий ҳаётининг барча сохаларини тубдан

ўзгартириш, бозор муносабатига ўзига хос йўл танлаб, босқичма-босқич ўтиш

тамойилини тутди.

Халқ хўжалигининг барча тармоқлари фаолияти янги босқичига

ўтишни ўзаро манфаатдорлик, ташқи иқтисодий алоқалар асосида кўрмокда.

Хорижий мамлакатлар билан иқтисодий ва сиёсий алоқаларнинг жадал

ривожланаётган шу даврида республика автотранспорт сохаси тараққиёти

мухим аҳамиятга эга.

Давлатимиз раҳбарияти ва президентимиз автомобилсозликни

ривожлантириш ва транспортдан самарали фойдаланиш масалаларига катта

эътибор бермоқдалар.

Шу мақсадда Республикамизда бир қатор автомобил компаниялари барпо

қилиниб, уларнинг ишга туширилиши Ўзбекистон халқининг мухим

ютуқларидан биридир. Андижоннинг Асака шаҳрида "УзДЭУ авто Со"

компаниясида енгил автомобилларнинг ишлаб чиқарила бошлаши Ўзбекистон

аҳолисининг транспорт мустақиллигига эришишига олиб келибгина қолмай,

Республикамизни автомобил ишлаб чиқарувчи етакчи давлатлар билан бир

қаторда туришига имкон яратади. Албатта, бундай ҳолат, бир томондан

аҳолининг моддий, маданий бойлигини оширади, унинг транспорт воситаси

ҳизматига бўлган талабини қондириб, турмуш фаолиятида бир қатор

қулайликлар яратса, иккинчи томондан енгил автомобилларга техник ҳизмат

кўрсатиш (ТҲК), таъмирлашлар, ёнилғи- мойлаш махсулотлари, эҳтиёт

қисмлари ва бошқалар билан таъминлаш каби бўлган ишларга эхтиёж

орттиради.

ТҲК ва таъмирлаш ишларини бажариш учун автомобил

эксплуатацияси давридаги умумий харажатлар ичида асосий қисмини, яъни 90

% га яқинини ташкил этади. Меҳнат сарфини олиб ҳарасак, автомобилнинг


background image

7

ҳизмат даврида ТҲК ва таъмирлаш ишлари учун кетган меҳнат сарфи 96,5...

98,5 % ташкил этади.

Демак, автомобилларни самарали ишлатиш учун автомобилларни

мунтазам равишда ташхислаш ва ўз вақтида носозликларни бошланишидаёк

бартараф

этиш

керак

бўлади.

Ватанимизда

ишлаб

чиқарилаётган

автомобилларимиз жахон бозорида ўз ўрнига эга бўлиши учун уларнинг

конструкцион ва эксплуатацион ишончлилиги халқаро стандартларга тўла

жавоб берадиган даражада бўлиши зарур.

Республикамиз худуди ўзига хос иқлим ва йўл шароитларига эга

бўлганлиги сабабли, автомобилларнинг эксплуатацион ишончлилиги мўтадил

иқлим ва йўл шароитига нисбатан бир қанча пасаяди, чунки Ватанимиз худуди

қуруқ иқлим шароити, то\ли зоналари, чўл зоналаридан иборат бўлганлиги, ҳаво

босими ва ҳароратининг кескин ўзгариши ва энг асосийси ҳаво таркибида чанг

миқдорининг кўплигидир. Чанг таркибидаги абразив зарралар автомобил

деталлари ейилишини жадаллаштиради ва бунинг оқибатида уларнинг

эксплуатацион ишончлилиги пасаяди. Шунингдек, абразив зарралар суюқлик ва

ҳаво билан бирга ишчи органлар ичига тушиб, уни ишдан чиқишини

тезлаштиради. Шундай қилиб Республикамиз иқлим ва йўл шароитида “Тико”,

“Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг эксплуатацион ишончлилигини

таъминлаш учун махсус тадқиқот ишларини амалга оширишни тақозо этади.

Республикамизда автомобиллар ишончлилигини тадқиқотлаш ишлари

талаб даражасида эмас, чунки автомобил ишлаб чиқариш мустақиллик даврига

тў\ри келиб, энди ривожланмоқда. Республикамизда бир қатор олимлар бу

йўналишда илмий-тадқиқот ишлари олиб боришган ва олиб бормоқдалар.

Булардан: академик О.В.Лебедев, профессор С.М.Қодиров, К.Х.Махкамов,

доцент Я.П.Назарқулов, аспирант Б.Қаюмов, магистрант О.Эргашев ва

бошқаларни кўрсатиб ўтиш мумкин. Бу сохадаги мавжуд илмий изланишлар

натижалари замонавий автомобиллар, жумладан, “Тико”, “Дамас” ва “Матиз”

автомобиллари эксплуатацион ишончлилигини баҳолашда етарли имкон

беради. Лекин ушбу автомобиллар ИЁДларини ташхислаш бўйича етарли

маълумотлар камлик қилади, шунингш учун бу борада илмий-тадқиқот

ишларини тезлаштириш зарур.

Тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари.

Ушбу илмий тадқиқот

ишларини бажаришдан максад, Ўзбекистон Республикасининг иқлим ва йўл


background image

8

шароитларини ҳисобга олган ҳолда, “Тико”, “Дамас” ва “Матиз”

автомобилларининг ИЁДларини ташхислаш бўйича маълумотлар тўплаш ва

унга таъсир этувчи етакчи омилларни аниқлаш асосида илмий ва амалий

тавсиялар ишлаб чиқишдир. Бу изланиш ва тавсияларнинг умумий мазмуни ва

йўналиши қуйидагилардан иборат бўлади:

1. Ўзбекистоннинг турли иқлим ва йўл шароитларида “Тико”, “Дамас” ва

“Матиз” автомобиллари ИЁДларининг ишдан чиқиши ва унинг сабабларини

аниқлаш.

2. “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг ИЁДларини ташхислаш

йўллларини аниқлаш.

3. “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг ИЁДларини ташхислаш

эвазига автомобилларнинг ёнил\и тежамкорлигини ошириш.

Тадқиқотнинг предмети ва объекти

. Маълумки, автомобилда ИЁД энг

асосий ва мураккаб вазифани, яъни автомобилни ҳаракатлантириш вазифасини

ўтайди, худди жонли двигателлардаги, жумладан инсондаги юрак каби. Демак,

ИЁДнинг бир маромда теккис ишлаши худди инсондаги юрак каби доимо соз

ҳолатда бўлиши керак. Ўзбек инсонларида фақат бирор касалликка учраб ётиб

қолгандагина шифокорга мурожат қилиш одат бўлиб қолган. Бу кўпинча кеч

бўлиб қолади, натижада бу бемор гоҳо ҳаётдан кўз юмади, гоҳо уни яна оёққа

тургазиш учун унга турли ташхислар қўйиб., сўнгра даволанади. Бу ташхислар

хулосасига кўра кўпинча инсоннинг кўп организмлари ишдан чиққан бўлади ва

уларни тузатиш ғоятда сермашаққат бўлади. Агар инсон соғ пайтида ҳам унинг

юрагини ва бошқа органларини ташхислаб турилганда эди, бу инсон нобуд

бўлмаган, оғир касалликка учрамаган, натижада касаллик бошланмай туриб

осонроқ тузатилар эди. Шунингдек, автомобилда ҳам унинг ИЁДни узоқ вақт

бузилмай ишлаши учун, уни ўз пайтида мунтазам равишда ташхислаб турилса у

яроқсиз ҳолатга келмас ва носозликлар бошланишидаёк осонгина бартараф

этилар эди.

Мазкур магистрлик диссертациясининг предмети сифатида «УзДЭУ

авто» компаниясининг «Дамас» ва «Тико» автомобитллари ИЁДлари танланди,

чунки биринчидан, ушбу автомобилларнинг ИЁДлари нисбатан кам

таъмирлашлар даврийлигига эгадир, иккинчидан уларни ишлатиш мобайнида ва

ТҲК пайтида ташхислаш учун у автомобилларга ўнатилган электрон

ташхислаш мажмуаси мавжуд эмас. Изланишлар объекти сифатида эса, ушбу


background image

9

ИЁДларини ишлатиш ва уларга ТҲК жараёнида кузатиш ва бошқариш учун

ташхислаш усуллари ва воситалари қабул қилинди.

Тадқиқотнинг илмий янгилиги.

Изланиш ва тажрибалар шуни

кўрсатдики, шу пайтгача автомобил ИЁДлари бирор носозликка учраб, улар

тўхтаб қолганда, ишлаганда ҳам ночор ишлаганда, ёки улардан бирор бир

ўзгача шовқин эшитилгандагина уларга ташхис қўйилар эди. Дархақиқат,

уларни носозликка учрашининг бошланғич босқичларида ташхислаб ўтирилмас

эди, балки навбатдаги ТҲКда режалаштирилган ишларни бажариш билан

кифояланар эди. ТҲКларда эса ташхислаш режалаштирилмаган эди. Мазкур

магистрлик диссертациясининг илмий янгилиги- автомобил ИЁДлари

ишлатилаётган, ёки уларга навбатдаги ТҲК пайтларида келгусида авж олиши

кутилаётган носозликларни бошлангич боскичларидаёқ аниқлаб беришга

мўлжалланган замонавий электрон ташхислаш воситасининг конструкциясини

яратилиши ва унинг ёрдамида ИЁДда содир бўлаётган кимёвий ва иссиқлик

жараёнларининг миқдорий катталикларини аниқлаш имкониятини мужассам

этишдир.

Диссертация ишининг илмий янгилиги қуйидаги натижаларда акс этади:

Ҳозирги мавжуд ташхислаш воситалари замонавий автомобиллар учун

тўғри келмайди, бунинг сабаби- улар асосан ИЁД бирор носозликка учрагандан

сўнг уни аниқлаш учун қўлланилади. Мазкур магистрлик диссертациясининг

вазифаси- ИЁДларини ишлатиш мобайнида ишончлилигини тадқиқотлаш,

таҳлил этиш ва бошқариш учун ташхислашнинг янги самарали усул ва техник

воситаларини топишдир.

ИЁДларининг ишончлилик кўрсаткичларини, иш жараёнида носозликка

учрашини физик ва тасодифий хусусиятларини ташхислаш эвазига уларнинг

кўрсаткичларини дунё ва Европа андозаларига етказиш Ўзбекистон

автомобилсоз олимларнинг асосий мақсадидир.

Мазкур магистрлик диссертацияси ҳам шу асосий мақсадни рўёбга

чиқаришга бир оз бўлсада ҳисса қўшишга бағишланган бўлиб, бунда

бажариладиган ишларнинг асосий мақсади ва вазифалари қуйдагилардан

иборатдир:

Енгил

автомобиллар

ИЁДларига

ТҲК

ва

уларни

таъмирлаш

даврийрилигини оширишда ташхислаш усул ва воситаларининг аҳамиятини

аниқлаш.


background image

10

Носозликка учраган ИЁДини ташхислаш воситалари ва усулларини таҳлил

қилиш.

Ишлатилаётган ИЁДини ташхислаш воситалари ва усулларини таҳлил

қилиш.

Замонавий енгил автомобиллар ИЁДлари учун янги ташхислаш воситалари

ва усулларини топиш.

Мавжуд ва янги ташхислаш воситалари ва усулларини ўзаро таққослаш.

«Узавтотеххизмат» х/ж учун янги ташхислаш воситалари ва усуллари

бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш.

I. МАВЗУНИНГ ДОЛЗАРБЛИГИ ВА ИЗЛАНИШ ВАЗИФАЛАРИ

1.1. Енгил автомобилларга ТҲК ва уларни таъмирлаш даврийлигига

таъсир этувчи омиллар

Ўзбекистон БМТ нинг “Транзит юк ташишда ҳамкорликни

ривожлантириш орқали савдони кенгайтириш” дастурида бевосита иштирок

этиб, “Буюк ипак йулини” тиклашга киришди.

Республикамизда автомобиль транспорти билан юк ташиш 1990 йилда

300 млн т. ни ташкил қилган бўлса, 1995 йилга келиб бу кўрсаткич 420 млн т. га

етди. У умумий юк ташиш ҳажмининг 50% ни ташкил этди. Келажакда бу

кўрсаткич янада ортиши кўзда тутилган.

Ўзбекистон «Буюк Ипак» йули - Европа ва Осиё мамлакатларининг

ўзаро алоқа ва ҳамкорлик қадимги магистралининг марказий таянч

нукталаридан бири ҳисобланади. Аммо Республика денгиз ва океан портларига

бевосита чиқиш имкониятига эга эмас. Шу муносабат билан 1996 йил апрелида

«TRASECA» дастурига мувофиқ идоралараро ишчи гуруҳ тузилиб, бу гуруҳ

транспорт коридорларини ташкил қилиш ва уларни умумлаштириш

масалаларини ҳал қилди.

“Буюк ипак йўли”ни тикловчи лойихалаштирилаётган Шарқ-/арб

транспорт йўлагининг таркибий қисмидир. Тошкентдан бошланадиган

магистраль йўл Андижон, Қир\изистоннинг Ўш ва Хитойнинг Қашқар

шаҳарлари орқали ўтиб, Тинч океанига чиқиши керак. Ҳозирда Тошкент-


background image

11

Андижон-Ўш йўлининг 116-195 километридаги қисмида йўл қурилиш ишлари

ва Резак-Қамчиқ довонларида умумий узунлиги 2480 метр бўлган тунеллар

қуриб битказилди.

Яна шуни инобатга олиш керакки, республикамиз қайта тикланаётган

“Буюк Ипак йўли”нинг асосий бў\инларидан бири бўлиб бормоқда. Бу йўл

Осиёдан Европагача чўзилган бўлади. Мавжуд ва қурилаётган Тошкент-

Самарканд-Бухоро,

Тошкент-Термиз,

Тошкент-Андижон-Ўш-Қашқар

магистраль йўлларининг халкаро аҳамияти кескин ошди. Бугунги кунга келиб,

“Ўзавтойул” давлат акционерлик концерни томонидан 1991 йилдан бошлаб 34

минг км йўл қайта таъмирланган

Халқаро юк ташиш жараёнларини такомиллаштириш Осиё ва Европа

мамлакатларидан транзит юк ташишига буюртмалар кўпайишига олиб келади.

Йўловчи ташишнинг ривожланиши Узбекистонда сайёхлар окимининг ўсишини

таъминлайди.

Ягона транспорт тизимида (темир, автомобиль, сув ва ҳаво транспорти)

юк ташиш ҳажмининг энг кўпи автомобиль транспорти орқали амалга

оширилади.

Халқ хўжалигининг энг мухим муаммоларидан бири автомобиль

йўлларининг мустахкам халқасини яратишдан иборат. Ҳозирги даврда халқ

хўжалиги юкларини нотеккис ва тупроқ қопламали йўллар орқали ташишдан

зарар кўрмоқда. Натижада техник тезликнинг пасайиши, ёнил\и сарфининг

кўпайиши, шиналарнинг ортиқча ейилиши, техник холатни ёмонлашиши,

ишлаб

чиқаришнинг

пасайишига

олиб

келади.

Ундан

ташқари

автомобилларнинг носоз йўллардан юриши оқибатида уларнинг ҳизмат қилиш

муддати камаяди ва йўл транспорт ходисаларини содир бўлишига олиб келади.

Ўзбекистонда автомобилларга ТҲК ва уларни таъмирлаш ишлари

бўйича қабул қилинган “Низом” (тартиб ва қоида), “Ўзавтосаноат” уюшмаси

розилиги билан “Ўзавтотранс” корпорацияси томонидан тасдиқланади.

Автомобиль транспортига ТҲК ва таъмирлаш ишлар учун чиқарилган “Низом”

га асосан қуйидагилар амалга оширилади [12,13]:

1.

Кундалик ТҲК (КТҲК)

2.

Биринчи ТҲК (1-ТҲК)

3.

Иккинчи ТҲК (2-ТҲК)

4.

Мавсумсий ТҲК (МТҲК)


background image

12

5.

Жорий таъмирлаш (ЖТ)

6.

Капитал таъмирлаш (КТ).

Ушбу ТҲК ва таъмирлашларнинг барчасида ИЁДлар турли даражада

ташхисланади. Ташхислашда бажариладиган ишлар аввало

Ўзбекистон иқлим

шароитининг

автомобиллар

эксплуатацион

хусусиятларига

таъсирига

боғлиқдир.

Автомобилларнинг узел ва деталларининг иш қобилиятига бевосита

таъсир этадиган иқлим шароитларига қуйидагилар киради: атроф- муҳит

ҳарорати, ҳавонинг нисбий намлиги, чанг,, атмосфера босими, қуёш

радиацияси, ташқи мухит агрессивлиги.

Булардан атроф- муҳит ҳарорати автомобиль двигателларининг ишлаши

учун айниқса кўп таъсир ўиказади. Чунки ҳарорат юқори ва кундуз ва тундаги

ҳароратнингш тубдан фарқ қилиши. Ёз фаслс 115-160 кун давом этади. Бунда

ўртача ойлик ҳарорат Қ 40

0

ни, максимал суткали ҳарорат эса Қ 80

0

гача борган.

Ҳавонинг нисбий намлиги- 43-75% ни ташкил этади. Чангнинг

солиштирма қиймати сифатида 1 м

3

ҳаводаги чангнинг масси қабул қилинган.

Эксплуатация шароитларига қараб чингнинг миқдори 0,01 дан 15 г/м

3

гача

бўлиши мумкин. Чанг таркибидаги ҳар қандай қаттиқ заррача автомлобиль

двигатели учун ҳавфли ҳисобланади, улардан айниқса Кремний оксиди

ишқаланувчи деталларнинг тез ейилишига олиб келади (жадв. 2).

Жадв. 1

Ҳаводаги чанг зарралари, %

Йўлдан

баландли

к, м

Заррача таркиби

Заррача ўлчами, мкм

SiO

2

Al

2

O

3

FeO

CaO

Бошқа

элементл

ар

5 гача

5-10

10-50

50

дан

катта

0,45

30-50

55-65

5-10

8,9

38

41,5

11,6

0,65

50-60

40-45

0-5

19

48

28,7

5,3

Атмосфера босими двигател иши учун бош омиллардан ҳисобланади.

Айниқса баланд то\ йўлларида атмосфера босими камайиб двигатель иши учун

етарли ҳаво етказиб бериш қийин бўлиб қолади. Масалан баландлик денгиз


background image

13

сатҳидан 0 дан 2000 м гача ортса атмосфера босими 0,098 мПа дан 0,077 мПа

гача, ҳарорат Қ15 дан Қ2 гача ва ҳавонинг зичлиги 20% гача камаяди.

Қуёш радиацияси автомобиль кузовларига салбий таъсир ўтказади.

Қуёшнинг чарақлаши йилига 2690 дан 2750 соатгача, қуёш радиацияси эса 280

дан 300 Вт/м ни ташкил этади.

Ватанимиз худудининг иқлим шароити қуруқ, то\ли ва чўл зоналаридан

иборат бўлганлиги, ҳаво босимини ўзгариши ва энг асосийси ҳаво таркибидаги

чанг миқдорининг кўплигидир. Чанг таркибидаги абразив зарралар автомобиль

деталларининг ейилишини жадаллаштиради ва бунинг оқибатида уларнинг

эксплуатацион ишончлилиги пасаяди. Шунингдек, абразив зарралар ёнил\и

билан бирга двигатель цилиндрлари ичига тушиб, уни ишдан чиқишини

тезлаштиради. Чанг зарралари ёнил\и таркибига ҳаво орқали, ёнил\ини бир

жойдан иккинчи жойга ташишда, автомобилга қуйишда ва бошқа бир қанча

шароитларда тушиши мумкин. Шунинг учун “УзДЭУавто” қўшма корхонасида

ишлаб чиқрилаётган автомобилларнинг Ўрта Осиё, хусусан Ўзбекистон иқлим

шароитида эксплуатацион ишончлилигини ошириш муаммолари долзарб

масалалардандир. Айниқса, “Nexia” ва «Матиз» автомобилларига ўнатилган

инжектор қурилмаси мураккаб ва аниқ жихоз бўлганлиги сабабли, унга

малакали ҳизмат кўрсатиш ва ишлатиш \оятда мухимдир.

Маълумки, автомобиль узел ва қисмларни одатда мўътадил иқлим

шароитлар учун лойихаланади ва ишлаб чиқарилади, лекин уларни

эксплуатация қилиш даврида ҳар ҳил экстремал шароитларда ишлатишга тў\ри

келади. Айниқса, бундай ҳолларда автомобилнинг ИЁДларининг асосий

кўрсаткичлари ўзгаради. Шунинг учун ҳам, ИЁД ва унинг қисмларини бизнинг

шароитимизда, яъни, иқлими иссиқ, атмосфера босими паст ва ҳавода чанг

миқдори кўп шароитда ишлаши туфайли уларнинг эксплуатацион

кўрсаткичларни салбий томонга ўзгариш сабабларини аниқлаш ва уларни

бартараф этиш усулларини яратиш зарур. Юқоридагиларни ҳисобга олиб, биз

Асака шаҳрида ишлаб чиқарилган «Нексия», «Дамас», «Тико» ва «Матиз»

автомобилларининг ИЁДларининг иш ресурси, ишдан чиқиш сабабларини

аниқлаш ва хосил бўлган носозликларни бартараф қилиш йўлларини яратиш

бўйича илмий- тадқиқот ишларини олиб бормоқдамиз.

Олиб борилган тадқиқот ишлари натижалари ва статистик маълумотлар

таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, ушбу автомобиллар ИЁДларининг иш ресурслари


background image

14

нисбатан юқори, яъни уларни 200 000 км масофа ва ундан ортиқ юргандан сўнг

таъмирлашга тў\ри келмоқда, айрим ҳолларда «Тико» ва «Матиз»

автомобилларининг ИЁДлари 300 000 км, «Нексия» автомобиллариники эса-

500 000 км масофада ҳам эксплуатацион хусусиятларини йўқотмай

ишламоқда.(21) Бироқ, ҳамма нарсанинг чегараси бўлганлигидек, ҳозирги

кунга келиб бу русумли автомобилларнинг ИЁДлари юқорида кўрсатилган

масофаларни босиб ўтди ва уларнинг ишқаланувчи қисмлари таъмирланмоқда.

Таъмирлаш учун эса, кўплаб эҳтиёт қисмлар, ускуналар, мабла\ ва иш кучи

сарфлашни тақозо этади.

Ушбу автомобиллар ИЁДлари деталларининг ишқаланувчи сиртларини

қайта тиклашнинг мураккаблиги шундан иборатки, бу деталларнинг

конструктив

ўлчамлари,

материаллари

ва

юкланиш-ҳаракатланиш

режимларининг ўзига хослигидир. Уларни заводда дастлабки чиқарилганидек

ўлчам, сирт тозалиги ва каттиқликларига олиб келишнинг деярли имкони йўқ,

бўлса

ҳам

серхаражатдир.

Ушбу

ҳаражатларни

камайтириш

учун

автомобилларга ТҲК ва таъмирлашлар даврийлигини орттириш даркор. Бунинг

учун ИЁДларни тў\ри эксплуатация қилиш, ишончлилигини ва ҳизмат

муддатини оширишни тадқиқотлаш, ҳамда шу борада махсус илмий тадқиқот

ишлари олиб бориш зарур. Бу долзарб муаммоларни ҳал этиш учун «ЎзДЭУ

авто» ва «ЎзАвтотехҳизмат» х/ж мутахассислари билан биргаликда олиб борган

тадқиқотларимиз шуни кўрсатдики, ҳозирги кунда ишлаб чиқарилётган 4 ҳил

автомобиллардан

«Матиз»

автомобили

техник

тавсифномасида

кўрсатилганидан анча кўп ёнил\и сарфига эга. Бунинг сабабларни аниқлаш учун

ушбу автомобилларнинг эксплуатацион ишончлилигини аниқлашимиз керак

бўлади. Шу мақсадда аввало ушбу автомобилнинг бошқа русумдаги «УзДЭУ

авто» автомобилларининг хусусиятлари билан таққослаб кўришимиз керак.

Ватанимиз иқлим ва йўл шароитларини ҳисога олган ҳолда қатор

олимлар томонидан автомобил ИЁДларини ташхислашни тадқиқотлаш бўйича

илмий

изланишлар

олиб

борилган,

булардан

С.М.Кодиров

(22),

М.М.Мукадировлар

(23),

В.А.Акопов

(24),

Н.Т.Каримходжаев

(25),

К.Иброхимов, Х.Расулов (26) лар, ҳамда бошқалар олимларни келтириб

ўтишимиз мумкин. Аммо, бу олимлар олиб борган ишлар мустақиллигимизгача,

яъни "собиқ Иттифоқ" автомобилларининг ИЁДларини ташхислаш бўйича

бажарилганлиги ва у автомобилларда ҳозирги кунда қўлланилаётган замонавий


background image

15

инжекторли

ёнил\и

тизими

мавжуд

эмаслиги

сабабли,

замонавий

автомобилларнинг эксплуатацион ишончлигини етарли даражада тахлил этиш

имконини бермайди.

1.2. Енгил автомобиль ИЁДлари деталларининг ишдан чикиш

сабаблари ва турлари

ГОСТ 27.002-83 га мувофиқ машиналарнинг ишончлилиги қуйидаги

тўртта асосий хоссаларни ўз ичига олади:

бузилмасдан ишлаш— машинанинг узлуксиз ишлаш давомийлиги (биринчи

ёки навбатдаги ишламай қолгунга қадар);

чидамлилик— машина (элемент) нинг охирги ҳолатга етгунга қадар ишлаш

давомийлиги;

таъмирлашга яроқлилик — машина (элемент) нинг ТҲК ни ўтказишга,

ишламай

қолишларни

аниқлашва

бартараф

этишга,

таъмирлашга

мослашганлиги;

сақловчанлик — машина (элемент) нинг сақлаш ва ташиш чоғида ишга

яроқлилигини сақлаб туриш хоссаси.

Машинанинг чидамлилиги ва бузилмасдан ишлаши уни тайёрлаш

жараёнида деталларни ясаш учун ашёларни танлаш, уларнинг ишқаланувчи

сиртларини мустахкамлаш, ёнилғи- мойлаш ашёларининг энг мақбул навларини

танлаш ва бошқа йўллар билан таъминланади. Машинанинг ишончлилиги


background image

16

конструктив тадбирлар тизими орқали таъминланади. Бу тадбирларда

қуйидагилар кўзда тутилади:

машиналарни ишлатиш ва таъмирлаш жараёнида қисмларга ажратиш —

йиғиш ишларини ўтказишнинг осонлиги;

тез ейиладиган детал ва туташмалар ресурсини тиклашнинг иқтисодий

жихатдан мақсадга мувофиқлиги;

ТҲК ишларининг осонлиги ва ҳажмининг кичиклиги;

узел ва механизмларни юксак даражада бир хиллаштириш (унификациялаш),

махкамлаш, деталлари сони, тури ва ўлчамларини камайтириш;

таъмирланадиган деталларда марказлаш тешиклари, ҳамда ўрнатиш

текисликларининг мавжудлиги ва хоказо.

Машиналарнинг сақловчанлиги ва ташишга мослашганлигини

яхшилаш мақсадида коррозияга қарши чидамли қопламалар, машиналарнинг

иш бўшликларини сув ва чанг киришидан асрайдиган махсус тиқма ва

тиқинлар, юқори сифатли лок-бўёқ қопламалари қўлланилади.

ГОСТ 27.002-83 га кқра ишончлилик кқрсаткичлари якка ва комплекс

хилларга ажратилади. Якка кўрсаткич битта хоссага, комплекс кўрсатгич эса

бир нечта хоссаларга таълуқлидир. Якка кўрсаткичларга, масалан, машинанинг

бузилмасдан ишлаш эхтимоллиги, ўртача ресурси, ҳамда ўртача ҳизмат

муддати, ишламай қолгунга қадар бажарадиган иши ва шу кабилар киради.

(L)

f(L)


background image

17

0

(L)

1-расм. Ишдан чиқишлар жадаллигининг наъмунавий ўзгариши.

Бузилмасдан ишлаш кўрсаткичлари. Машиналарнинг бузилмасдан

ишлашини баҳолаш кўрсаткичлари қуйидагилардан иборат:

1.

Ишламай қолгунга, ёки бир марта эксплуатацион ишламай қолгунга қадар

бажарилган иш — Т

и.к.

, бажарилган иш бирлиги (ишламай қолиш);

2.

Ишламай қолишлар оқими параметри, ёки эксплуатацион ишламай қолишлар

окими параметри Т

и.к.о

, (эксплуатацион ишламай қолишлар частотаси, ёки

тезлигини ифодалайди) — ишламай қолиш (бажарилган иш бирлиги);

3.

Бузилмасдан ишлаш эхтимоллиги.

Ишламай қолишлар оқимининг параметри фойдаланиш чоғида

машиналар ишламай қолишларининг умумий ҳисобидан чиқарилади. Бунда

уларнинг фақат пайдо бўлиши онлари қайд қилинади. У машина иш бажаргани

сари ишламай қолишларининг пайдо бўлиш тезлигидан иборат бўлиб,

бажарилган иш бирлигига тўғри келадиган ишламай қолишларда ўлчанади.

Бузилмасдан ишлаш эхтимоллиги белгиланган бажарилувчи иш доирасида

кўриб чиқилаётган объектнинг ишламай қолиш юз бермайди (вақт функцияси).

Статистика нуқтаи назаридан у муайян ишни бажаргунга қадар бузилмасдан

ишлаган объектлар сонини объектларнинг умумий сонига бўлиб аниқланади.

Бузилмасдан ишлаш кқўсаткичларини аниқлаш. Бунда ишламай

қолишлар олиб келадиган оқибатлар ва ишлаш қобилиятини тиклашнинг

мураккаблиги ҳисобга олинади; бу ҳолда ишламай қолишлар мураккаблигига

қараб уч гуруҳга ажратилади.

Биринчи гуруҳга деталларни, ташқарида жойлашган узел ва

агрегатларни қисмларга ажратмасдан таъмирлаш, ёки алмаштириш йўли билан

бартараф этиладиган ишламай қолишлар, шунингдек, бартараф этиш учун

навбатдан ташқари 1-ТҲК ва 2-ТҲК ни талаб қиладиган ишламай қолишлар

киритилади.

Иккинчи гуруҳга қулай ерда жойлашган узел ва агрегатларни

таъмирлаш, ёки алмаштириш орқали йўқотиладиган ишламай қолишлар,


background image

18

шунингдек, бартараф этиш учун ички бўшлиқларни очиш талаб этиладиган

ишламай қолишлар киритилади.

Учунчи гуруҳдаги ишламай қолишларни йўқотиш учун асосий

агрегатларни қисмларга ажратишга тўғри келади.

Рақамли маълумотларга кўра объектлар сони кўп бўлганда уларнинг

бузилмасдан ишлаш эхтимоли қуйидаги ифода билан баҳоланади.

P(t)қN

o

--n(t)/N

o

қ 1-n(t)/N

o

,

бу ерда P(t) — бузилмасдан ишлаш эхтимолининг рақамли баҳоси;

N

o

— синов бошида объектлар сони;

n(t) — вақт ичида ишламай қолган объектлар сони.

Амалиётда баъзан ишламай қолиш эхтимоллиги энг қулай тавсиф бўлиб

қолиши мумкин.

Ишламай қолишлар эхтимоллиги муайян иш шароитида берилган вақт

интервалида ёки белгиланган бажарилувчи иш доирасида лоақал битта ишламай

қолиш бўлиши мумкинлиги эхтимоллигидир.

Q(t) — бўлганда ишламай қолиш эхтимоллиги нолга тенг бўлиб, 0 дан

1,0 гача ўзгаради ва ушбу формулага асосан ҳисоблаб топилади:

Q(t) қ 1 — P(t).

Статистик усулда аниқлаш учун қуйидаги формуладан фойдаланилади:

Q(t) қ 1 — P(t) қ 1 — (N

o

-N(t)/N

o

) қ n(t)/N

o

.

бу ерда n(t) — вақт мобайнида ишламай қолган объектлар сони.

Ишламай қолишлар жадаллиги тикланмайдиган объект ишмалай

қолиши содир бўлиши эхтимоллигининг шартли зичлиги бўлиб, кўриб

чиқилаётган вақт унинг учун шу шарт билан аниқланадики, шу онга қадар

ишламай қолиш юз бермаган бўлиши зарур.

Мазкур атамани ГОСТ бўйича тарифлашда ишончлилик назариясида

қўлланиладиган t— он да ишламай қолиш эхтимоллигининг зичлиги

тушунчасига асосланади. t— он деганда t— дан tҚ

t гача вақт оралиғида

ишламай қолиш эхтимоллигининг

t

0 бўлгандаги оралиҳ катталигига нисбати

тушунилади. Ишламай қолиш эхтимоллиги зичлигининг физик маъноси

вақтнинг анча кичик бирлиги ичида ишламай қолиш эхтимоллигидан иборат.

Маълумки двигател ишлаганда тирсакли вал юқори частотали

айланишлар сонида (0 дан 5 минг айл/мин) ва катта юкланишда ишлайди.


background image

19

Двигателни узоқ муддатга иш қобилятини сақлаш хусусан кривошип- шатун

механизмига, мой насоси ва редукцион клапанларнинг тўғри ишлаши билан

бирга мой магистралидаги босимга боғлиқдир. Двигател салт ишлаганда

босимнинг 0.5 кг/см

2

дан пастлаб кетиши подшипникларда конструктив

параметрларни ўзгаришига ва уларни ейилишига олиб келади. Бу ҳолатни

олдини олиш учун тирсакли вал диаметрини, подшипник ва тирсакли вал

орасидаги тирқишни ўлчаш керак. Тирсакли вал ўзак бўйинчасини алмаштириш

керак бўлган тақдирда вкладишларни қалинлиги бўйича ейилиши ва диаметрал

тирқиш аниқланади. Агар қалинлиги бўйича тирқиш 0,05 мм дан ортиқ бўлса ва

диаметрал тирқиш 0,20 мм дан ортиқ бўлса вкладишлар янгисига

алмаштирилади. Вкладиш ва ўзак бўйинча орасидаги энг катта диаметрал

тирқиш 0,007….0,12 мм, вкладиш ва шатун бўйинчаси эса– 0,006….0,11 мм

(двигател маркасига боглик холда) бўлиши керак. Оваллик, конуссимонлик, ва

тирсакли вал бўйинларининг ейилиши 0,05 мм дан ортмаслиги керак.

Тирсакли вал буйинининг рухсат этилгандан куп ейилиши, тиркиши

булса вкладишларни алмаштиришни хожати йук. Бу холатда двигателни

капитал таъмирлашга юбориш керак.

Ейилмаслик эффектининг мохияти. Узок вакт мобайнида ейилишнинг

ва ишкаланиш кучи камайишининг олдини олиш максадида машина деталлари

ишкаланувчи сиртини каттиклиги ошириб келинди. Бу холда бир сиртнинг

бошка сиртга ботиб кириши камаяди, кайишкок деформациялар ва оксидловчи

жараёнлар, шунингдек, абразивнинг таъсири камаяди. Хозиргача деталлар

каттиклигини оширишнинг цианлаш, сиртни тоблаш, каттик металларни

эритиб коплаш каби жуда куп усуллари ишлаб чикилган. Куп йиллик тажриба,

бу усуллар ишкаланувчи деталларнинг ишончлилиги ва чидамлилигини

ошириш имконини берганлигини курсатди. Масалан, ИЁД цилиндрларини

электролитда хромлаш цилиндр-поршень халкаси жуфтлигининг ейилишга

чидамлилигини чуян цилиндрникига нисбатан 4-5 баравар оширибгина колмай,

двигателларнинг цилиндр-поршенли гурухидаги ишкаланишда буладиган

исрофларни хам бир неча марта камайтиради, пахта териш машиналари териш

аппаратлари шпинделларини хромлаш эса тишларни ейилишга чидамлилигини

оширади ва узок вакт саклаш жараенида коррозияланишдан химоялайди.

Маълумки автомобиль ИЁД цилиндр-поршень гурухи (ЦПГ) таркибига

цилиндр, поршень, унинг (сикувчи ва мой сидиргич) халкалари, поршень


background image

20

бармоги ва шатуннинг юкори каллаги киради. Янги автомобилларнинг ЦПГ

бирикмаларида маълум микдорда тиркишлар мавжуд булиб автомобилларни

ишлаш жараёнида уларнинг улчами ортиб боради. Хар бир автомобилни ЦПГ

тиркиши шу автомобилни ишлаб чикарган завод томонидан тавсия этилган

чегаравий микдори мавжуд булиб, автомобилни ишлаши жараёнида ЦПГнинг

тиркиши улчами белгиланган чегаравий микдордан ортмаслиги лозим. Агар

ЦПГнинг тиркишини микдори белгиланган чегаравий микдордан ортиб кетса

автомобиль двигателининг кувватини камайишига, ёнилги ва мой сарфини

ортиб кетишига, хамда ут олиш сифати пасайиб ажралиб чикадиган зарарли

моддалар микдорини ортиб кетишига олиб келади. ЦПГнинг таркибий

курсаткичларини ишлаш шарооитида нуксонлик даражасини аниклашни хар-

хил ташхислаш усуллари билан аникланади.

Ишкаланишга сарфлар мойнинг физик-кимёвий хоссалари, ишкаланиш

сиртлар юзаларига боглик.

1.3. Енгил автомобиллар ИЁДларини ташхислаш усул ва воситаларининг

шархи

Дастлаб ташхислаш хакидаги билимлар факат тажрибага асосланган

булиб, хунарнинг сирлари тарикасида авлоддан авлодга утиб келган. XIX асрда

жадал ривожланди, чунки бу даврда машина ва курилмалар яратиш оммавий

тусга айланди. Дастлабки вактларда хисоб - китоблар деталларни куйилган

юкланиш таъсирида синмайдиган килиш учунгина хизмат киларди, холос.

XIX асрнинг охирига келиб буюмларнинг хизмат муддати тугрисида тасаввур


background image

21

пайдо булди. Деталларнинг ишкаланиш сабабли ейилишини текшириш, бу

ейилишни камайтириш усулларини излаш ишлари бошлаб юборилди. Лекин,

барибир, агар араванинг уки мулжалдагидан олдин ишдан чикадиган булса, уни

аввалгидек, факат йугонрок килиб ясашар ва шу билан муаммони хал килинган

деб хисоблашар эди. Бундай ёндашув авиация пайдо булгунига кадар хукм суриб

келди. Самолётнинг канотини калин пулатдан жуда мустахкам килиб тайёрлаш

мумкин, аммо бундай самолёт ердан кутарила олмаган булур эди.

Ташхислаш муаммоси кандай пайдо булди? Машиналардаги унумдорлик,

самарадорлик ортиб бориши билан, улар мураккаблашиб борди. Масалан, урок

билан галла уриш комбайни таккослаб курилса, огир кул мехнатини йукотиш,

самарадорлик, юкори унумдорлик яккол кузга ташланади. Урок утмас булиб

колса уни чархлаш кифоя, галла уриш комбайни ишламай колса, унинг куп

сонли деталларидан кайси бири ишдан чикканини аниклаш керак булади.

Машинанинг мураккаблашиб бориши, унинг улчамлари ва огирлигининг

камайиши, мустахкамлик захирасини иложи борича камайтириш, тезлик,

кучланиш, босим ортиши, машинани тайёрлашда жуда куп сонли ишчилар ва

корхоналар катнашиши, янги материаллар ва технологиялар пайдо булиши,

техниканинг янгиланиш даврини кискариши ва бошка сабаблар ишончлилик

муаммосини келтириб чикарган.

Ташхислаш фаннинг мустакил сохаси килиб ажратиш зарурияти пайдо

булди. Бу соха турли курилмаларнинг узок муддат хизмат килишини

таъминловчи умумий конуниятларни тахлил этиб, машиналар ишламай

колишларини олдини олиш усулларини ишлаб чикиш билан шугулланиши керак

эди. Мухандислар хамма вакт машиналар ишончлилигини таъминлаш билан

боглик масалаларни турлича хал килишган, лекин кейинги бир неча ун йил

ичидагина Ташхислашнинг микдорий курсаткичларини аниклаш имконини

берувчи статистик ва жисмоний усуллари узил-кесил юзага келди.

Статистик усулнинг мақсади- унинг параметрларини тарқалиш

қонунларини аниқлашдир. Статистик кўрсаткичларга асосан двигателнинг иш

ресурсини, эхтиёт қисмларга эхтиёжини аниқлаш мумкин. Лекин бу усул пассив

усулга киради. Жисмоний усул бу усулга кўра самаралироқ ва аниқроқ

қисобланади лекин бу усул учун ИЁД ишлаш жараёни, қар бир деталь, узел ва

бирикма тў\рисида маълум вақт орали\идаги ахборот керак бўлади. .


background image

22

Автомобиллларни текшириш ва ташхис қўйиш ишлари автомобилни

агрегат ва уни қисмларини бўлакларга ажратмасдан туриб, ҳамда хизмат

кўрсатишни технологик жараёнларини бошқариш элементларини техник

холатини аниқлашга ёрдам беради. Текшириш ва ташхис ишларини ҳажми

хозирги замон автомобиллари ишловчи қисмларига нисбатан 30% ни ташкил

этади.

Автомобилларни ташхислаш усуллари ташхислаш параметрларининг

физик маъноси билан тавсифланади. Улар икки гурухга булинади:

автомобилларнинг ишлатиш хусусиятларини белгиловчи параметрлари

[харакатланувчанлиги (динамичность), ёнилгини кам сарфлаши, хавфсиз

харакатланиши, ташки мухитга таъсири] ни автомобиль хамда унинг агрегат ва

механизмларини ишлаш жараёнида кузатиладиган жараён параметрлари

(кизиш, тебраниш, товуш ва бошкалар) ни улчаш. Ундан ташкари автомобиль

механизмлари техник холатини бевосита тавсифловчи геометрик улчовларини

улчайдиган ташхислаш услуби гурухи хам бор.

Агар биринчи услуб гурухи автомобилнинг тулалигича ишончлик ва

ундан фойдаланиш хусусиятига бахо берса, иккинчи ва учинчи гурухлар

бузукликларни аник сабабларини очиш имконини беради. Шунинг учун

ташхислашда “тулаликдан кисмларга утиш” коидаларига асосан олдин умумий

ташхислашни амалга оширувчи биринчи гурух услуби, кейин эса автомобиль

техник холатига аниклик киритиш учун махаллий ташхислашни амалга

оширувчи иккинчи ва учинчи гурух услублари кулланилади.

Ташхислаш воситалари ташхислаш параметрларини у ёки бу услубда

улчаш вазифаларини бажарувчи техник курилмалардан иборат.

Уларнинг таркибига куйидагилар киради:

-тестли иш тартибини берувчи курилма;

-кайта ишлаш ёки ундан бевосита фойдаланиш имконини берувчи (одатда

электр дараклагич куринишида) ташхислаш параметрини кабул килиш датчиги;

-ташхис куйиш натижаларини кайд килиш (индекация), уларни саклаш ёки

бошкарувчи кисм (орган)га узатиш учун зарур булган даракларни кайта

ишловчи (кучайтирувчи тахлил килувчи, сиркишловчи (фильтрация)) курилма.

Ташхислаш воситалари ташки, яъни автомобиль тизимига кирмайдиган ва

бирга курилган, яни автомобиль тузилиши таркибидаги воситьалардан иборат

булади (- расм).


background image

23

Ташхис куйишнинг ташки воситалари уларнинг технологик вазифаларига

асосан зарур улчов курилмалари билан жихозланган кучиб юрадиган станция ва

олиб юриладиган хамда муким стентлардан иборат булишҳи мумкин.

Автотранспорт корхоналари, автосервис устахоналарида стендлар, олиб

юриладиган асбоблардан, доимий базасидан ажралган жойларда эса кучиб

юрадиган ташхислаш станциялари ва стендсиз ташхислаш воситалари

кулланилади. Ташки ташхислаш воситалари автомобиль техник холати

тугрисидаги ахборотни олади, кайта ишлайди ва уларга техник хизмат

курсатиши, таъминлаши учун зарур булган хулосани беради.

Бирга курилган ташхислаш воситалари автомобиль конструкциясида кузда

тутилган ташхислаш даракларини кайта ишловчи (кучайтирувчи, меъёр

курсаткичлари бюилан солиштирувчи) ва автомобиль технике холатини

тухтовсиз ёки вакти вакти билан улчовчи датчиклар, асбоблар (электрон

хислбаш асбоби, таъминлаш булаги) ни уз ичига олади. Бирга курилган

ташхислаш воситасининг энг оддийси хайдовчи пештахтасига куйилгшан

курсаткич асбоблари хисобланади. Мураккаб килиб ишланган ва бирга

курилган ташхислаш воситалари хайдовчига тормоз холати, ёнилги сарфи,

ишлаб чиккан тутуннинг захарли даражасини доимий назорат килиш,

шунингдек автомобилнинг хавфсиз ва хисобли иш тартибини танлаш ёки

фалокатли холатларда харакатни уз вактида тухтатиш имконини беради. Ундан

ташкари бундай воситаларнинг борлиги хайдовчига бевосита йулда

ишлаётганда двигателни озиклантириш ва ут олдириш тизимларида содир

этилган бузукликларни уз вактида бартараф этиш имконини беради.

Аралаш туридаги ташхислаш воситалари хам мавжуд балиб, улар бирга

курилган ва ташки воситаларнинг узаро аралаш ишидан ташкил топган булади.

Бу аралашмадан бирга курилган датчиклар ташхислаш дараклари чикикларини

марказлашгган ажратгичлар улаш ва ташки воситалар электр даракларини

олиш, уларни улчаш, кайта ишлаш хамда олинган ахборатни синиктириш

(индексация) учун фойдаланилади.

Бирга курилган мураккаб ташхислаш воситаларининг камчиликлари хам

бир автомобилни кимматбахо асбоблар билан жихозлаш зарурлиги билан

белгиланади.


background image

24

Бундай бирга курилган ташхислаш воситаларини биринчи навбатда,

юкори даражада бузилмасдан ишлаши зарур булган мураккаб конструкцияга эга

булган махсус автомобилларда куллаш максадга мувофик булади. Бирга

курилган ташхислаш воситаларидан автомобилни иктисоди ва хавфсиз

бошкаришни ургатишда вактинча айтиб берувчи мослама сифатида ишлатиш

хам мумкин.

Ташхис қўйишда автомобиллар учун қуйидагилар аниқланади., ҳаракат

хавфсизлиги талабларига жавоб бера олмайдиган холатларни, ТХ (техник

хизмат) дан олдин уни камчиликларини йўқотиш ёки ремонт қилиш

кераклигини аниқлайди. ТХ ёки (навбатдаги ремонт) сифатини текширади.

Текшириш муддатлари орасида автомобил агрегатлари ва механизмларини

ишлаш имкониятларини аниқлайди. Ишлаб чиқаришни бошқариш учун керакли

бўлган информацияларни қайта ишлайди ва тўплайди.

Таххис қилиш АТК (автотранспорт корхона)ни ТХ бошқариш

системасида информацион-текширув бўлаги бўлиб, ишлаб чиқаришни

бошқаришни бўлимига бўй сунади.

Аввал

кўрсатилганидек

ташхис

қўйиш

ишлатишига

қараб

такрорланишини, кўп меҳнат талаб қилишлигини, ТХ ва ТР ни технологик

жараёнларини ҳисобга олган холда Д-1 ва Д-2 турларига бўлинади.

Д-1, Автомобилларни хавфсизлигини таъминловчи механизмлари

(тормози,

бошқариш

механизми,

олдинги

\илдиракларни

ўрнатиш

бурчакларини, ёритиш қисмлари) ишлаб чиқарилган газни зарарлигини ва

ёқил\ини тежашини аниқлаш учун ишлатилади у машинани, яна ишлатиш

яроқлилигини ёки асосий камчиликларини аниқлаш учун ишлатилади. Д-1

машиналар машина паркига ишдан келган пастида ёки биринчи ТХ дан олдин

ўтказилади. Биринчи ТХ ни ўтказишда ташхислаш материалларидан ҳам

фойдаланилади.

Д-2, ни автомобилни тортиш тежамкорлик кўрсатгичларини ва уни

асосий агрегатларини камчиликларини аниқлашда фойдаланилади. Д-2

режалаштирилган 2- ТХ ни ўтказишшдан олдик автомобилни ТХ вақтида узоқ

вақт ушлаб турмаслик учун ўтказилади. Д-2 ни яна ТР дан олдим талаб жоиз

бўлса ўтказилади. «-ТХ ва ремонт учун маълумотларни ташхислаш стендлар

ва кўчирма асбоблар ёрдамида олинади. 2.ТХ ва ТР ўтказиш вақтида топилган


background image

25

камчиликларни аниқлаш учун тезкор техник ташхислаш ишлатилади. Катта

АТК наларида тезкор ташхислаш махсус жихозларга эга бўлган стендлар

ёрдамида талаблар асосида ўтказилади.

Созлаш ишлари деталларни алмаштирмасдан ва механизацияларга

қўйилган техник талабларни хужжатларда кўрсатилгандек амалга оширилади.

(оралиқлар катталиги, эркин йўллари, мофтлар) бу ишларни ТХ ёки ремонт

сифатли текширишда ташхислашдан фойдаланилади.

Таъмирланган

двигателларни

ташхислаш

аввало

двигател

компрессиясини текширишдан бошланади. Бу иш тирсакли вални аккумулятор

айлантира олиш частотасида цилиндрда ·хосил булган босимни аниклашдан

иборат. Компрессияни аниклаш киздирилган двигателда бажарилади.

Двигателларнинг турига караб бу курсатгич, карбюраторли двигателлар учун

0.44-0.78 мПа ни, дизель двигателлари учун ками билан 2 мПа ни ташкил

килади. Компрессия компрессометр (2- расм) (юкори босимни фиксация

киладиган монометр), ёки компрессограф (3- расм) ёрдамида,свеча ёки

форсунка урнидан аникланади (меёрий курсатгичдан 30-40 % дан ортикам

булмаслиги керак).


background image

26

2- расм. Компрессометр

3- расм. Компрессограф


background image

27

4- расм. Ваккумметр

Киритиш

тактидаги

вазнсизлик-

ҳаво

тулдириш

тезлигига,

компрессияга, хаво тозалагич каршилигига, клапанларнинг эгарида тулик

утирмаслигига ва иш жараёнининг нотекис боришига боглик булади. Шунинг

учун вазнсизлик ва унинг доимийлиги двигателни техник холатини

характерлайди.

Вазнсизлик ваккумметр ёрдамида, киритиш коллектори оркали

аникланади (4- расм0. Двигател механизмларини олатини аниклаш, таъминот ва

ут олдириш тизимлари созлангандан сунг бажарилади.

Двигателнинг соз холида, уни стартер билан айлантирганда курсатгич

0.5-0.57 мПа ни, хамда салт юришда 0.64-0.745 мПа ни ташкил этиши ва бу

курсатгич узгармай туриши керак.

Сикилган хавони цилиндрлардан чикиб кетишида поршень юкори, ёки

пастки четки нуктада булиб, клапанлар беркилган холатда булади. Ташхис

натижасида поршен халкаларнинг ейилганлигини, уларнинг эгилувчанлигини

йуколганилиги, синган ёки курум босиб колганлигини, цилиндирнинг

ейилганлигини, клапанлар ва поршенлар герметиклиги бузилганлигини

аниклаш мумкин.

Мойлаш тизимини ташхислашда двигателни ташки нигох билан

текшириш керак, бунда кистирмалар 1 (5- расм), таксимлаш вали 2, цилиндрлар

блоки 3, мой фильтри 4, мой куйиш копкоги 5, датчик штуцери 6 ва мой

сатхини улчаш жойидан 7 мой окмаётганлиги текширилади

Мой оз микдорда хам окмаслиги керак, чунки бу уша оккан жойдаги

кистирма, котириш деталлари, сольникларни ишдан чикканидан далолат

беради.

Мойлаш тизимини текширишдаги асосий вазифа- мой сатхини

текширишдир. Мой сатхзини двигатель тухтагандан сунг камида 5-7 минкт

утгандан сунг текширилади.

Соз двигателларида шупдаги мойнинг изи «мах» ва «мин» оралигида

булиш керак.


background image

28

Мойнинг сифати, ёки ифлосланганлиги шупдаги мойнинг шаффофлиги

билан нигох ташлаб аникланади. Агар мой корамтир булса уни алмаштириш

керак.

Мойда совутиш суюклиги излари булса, бу цилиндр блоки

кистирмасининг тешилганлигини билдиради. Мойнинг ифлослигини аникрок

текшириш учун мойни тоза ок когозга томдириш кераек. Бунда томчи изининг

уртаси кора дог, ёки кора чизикча булса мойни алмаштириш керак.


background image

29

5- расм. «Дамас» автомобили ИЁДнинг мойлаш тизими

Автомобилни эксплуатация килиш даврида мой сатхи меёригача

тулдириш йули билан аникланади. Мойнинг камайиши халкаларни едирилиши

ва клапанлар герметиклигини бузилиши натижасида содир булади. Мой сарфи

ёкилги сарфининг 4% дан ошмаслиги керак. Мой сатхи меёридан камайиши ёки

купайиши двигателдан чикадиган газларнинг рангини узгаришига олиб келади.

Бу

усулнинг

камчилиги

шундан

иборатки,

у

автомобиль

экспулатацияси бидьььььлан боглик булиб, факат халкаларнинг ейилиши

билангина эмас, балки клапан втулкаларининг ейилиши ва герметикликни

бузилиши окибатида булиши мумкин.

Картердаги мойнинг курсаткичлари буйича ташхислашда

д

вигател

деталларини едирилиши, хаво ва мой фильтрининг ишлаш сифати, совутиш

системасининг герметиклиги , хамда мойнинг яроклиги ёки яроксизлиги

аникланади. Бунинг учун вакти вакти билан намуна олиб туриш, унинг

ковушкоклигини, ундаги сувни, кремнийни ва едирилган махсулотларни

таркибини аниклаб туриш керак.

Мойдаги метал махсулотлари микдори билан бирикмаларнинг техник

холатини аникланади. Кремний микдорини ошиши хаво тозалагичларнинг

носозлигини, сувнинг пайдо булиши совутиш тизимининг носозлигини,

ковушкокликнинг камайиши мойнинг яроксиз холга келиб колганлигини

курсатади.


background image

30

Двигателнинг ишчи холати K-69М прибори ёрдамида, свеча ёки

форсунка урнидан цилиндирга юборилган хавонинг сарфини монометр

ёрдамида аниклаш йули билан амалга оширилади (6- расм).

Механизмларнинг ишлаш жараёнида тебраниш ва шовкин хосил

булади. Бу шовкинлар частотаси, баландлиги ва фазаси махсус прибор ёрдамида

аникланади ва эталон билан солиштириб техник холат аникланади.

Совутиш тизимини ташхислашда аввало радиатордаги. ёки кенгайиш

бачогидаги совутиш суюклиги сатхи текширилади.

Совутиш суюклиги тизимдаги кистирмалар, сув насоси, сальник,

манжетлардан окмаслиги керак.

Винтилятор тасмасининг эгилиши завод томонидан куйилган

курсатмадан ошмаслиги керак.


background image

31

6- расм. K-69М асбоби

Совутиш ситемасининг герметиклиги, радиатор калалаги оркали 0.06

мПа босим остида хаво юбориш билан текширилади. Вентилятор тасмаси

холати , унга куч билан таъсир этиб (30-40Н), унинг салкилиги (10-20 мм)

аниклаш билан текширилади.

Термостат холати двигател ишга тушгандан сунг, унинг тезда кизиб

кетиши ёки секин исишини кузатиш билан аникланади. Термостат махсус сув

куйилган идишга солиниб иситилади ва унинг очилиш ( 80-85 С) ва ёпилиш (

65-70 С) харорати аникланади. Совутиш тизими буйича созлаш ишлари,

вентелятор тасмасини меёригача тортиш, шлангалар бириккан жойларини

котириш, керак булса сув насоси сальнигини узгартириш ва тизимни накипдан

тозалашдан иборат. Тизим 0.02-0.03 МПа босим остида сув ёки аралашма

ёрдамида ювилади.Тизимнинг ювиш йуналиши, совитиш жараёнига карама-

карши йуналишда амалга оширилади.

Hакип иссиклик алмашиниш жараёнини ёмонлаштиради. Илмий

изланишлар шуни курсатадики, 1 мм накип совутиш интенсивлигини 25% га,

кувватни 6%га камайишига ва ёкилги сарфини 5%га ошишига олиб келади.

Hакип химиявий аралашмалар ёрдамида ювилади. Совутиш тизимини сульфат

кислотасининг юмшатгичлари ва купик тиндиргичлар аралашмасида ювиш

юкори самара беради. Аралашма тизимга тулдирилиб 10-15 минут двигатель

ишлатилади ва 60 С ·ароратда тукилади, кейин иссик сув билан чайкалади.

Kислотани колдикларини нейтраллаш учун чайковчи сувга нейтрилизатор

кушилади (сода, 2 хромли калий)

Совутиш тизимини текширгандан кейин таъминлаш тизимини

ташхислашга утилади. Аввало шланг, трубалар, хаво фильтрлари, ёнилги

насоси, карбюратор текширилпади. Бу асбоблар жипс ва яхши котирилган

булиш керак. Карбюратор, ёнилги насосини трубалар билан уланган

жойларидан ёнилги окмаслиги керак. Двигателнинг иссиклик холатини ва

герметиклигини

аниклашдан

иборатдир.

Иссиклик

холати

буйича

двигателларини кизиб кетмаслиги яъни совутиш суюклиги харорати 85 'С дан

ошмаслиги аникланади. Радиаторнинг нормал ишлашини текширади, унинг


background image

32

юкори ва паст булакларидаги харорат (фарк 8-12 'С дан ошмаслиги керак)

аникланади.3. Карбюраторларни ташхислаш.

Асосан ёкилги насоси, карбюратор ва максимал айланишлар сонини

чегараловчи ташхисланади. Ёкилги насоси хосил киладиган босим 17-30 кПа,

ишлаб чикариш кобилияти 0.7-2 л/минут ва 30 секунд мобайнида босимнинг

пасайиши 8-10 кПа ни ташкил килиши керак. Бунинг учун махсус приборлар

ишлатилади.

Бунда пукакли камера ичидаги ёкилги сатхи, экономайзер герметиклиги

ва жиклерларнинг етказувчанлик кобилияти аникланади. АТК ларда

карбюраторни текшириш учун НИИАТ-489А мосламаси ишлатилади. У

карбюраторни двигателда хар кандай ишлашини акс эттира олади.

Яхши созланган карбюраторли двигатель 400- 600 айл/мин.да бир

маромда ишлаши керак. Двигателларда созлаш ишлари хамма приборларнинг

носозликлари бартараф этилган, тизим герметиклиги текширилган, ёкилги ва

хаво тозалагичлар куздан кечирилган булиши шарт.

Таъминлаш тизимини ташхислаш ва созлаш ишлари КТХК, 1-ТХК ва 2-ТХК

пайтида амалга оширилади.

Таъминлаш тизимининг ташхисланадиган асосий узел ва механизмлари

қуйидагилардан иборат: двигатель салт ишдаганда, тирсакли валнинг кичик

айланишлар сони билан айланиши текширилади ва созланади; қалқавучли

камерасидаги ёнил\и- сатҳи ва игнасимон клапаннинг герметиклиги текширилади

ҳамда тезлатиш насосининг ишлаши созланади, диффузорни ва двигатель

тирсакли валининг айланишлар сони чеклагичини ҳамда (зарур. ҳолда) жиклёрнинг

ёнилри ўтказувчанлиги текширилади, шунингдек, карбюратор кирдан ва қатрон

(смола) лардан тозаланади. Двигатель салт ишлаганда, карбюратор тирсакли

валини кичик (минимал) айланишлар сони билан айланишга созлаш, (двигатель

шу шароитда ишлаганда), унинг ишлашини кескин ўзгартириб туришга сабаб

бўлади

Карбюраторни созлашдан олдин, двигатель совитиш тизимидаги

суюқлик 75 -80 С гача қиздириб олинади, шунингдек, ёндириш тизимининг

ишлаши, дроссель ва ҳаво заслонкасининг узатмалари текширилади, ҳамда

ёнил\и киритиш қувурчаси (трубопровод) га, ҳаво кириб қолмаганлигига ишонч

ҳосил қилгунча текшириб чиқилади. Киритиш қувурчасидаги ҳавосизликнинг

сўрилиш қийматини ўлчаш учун (найча ўрнига, ёки ойнатозалагич ичаги ўрнига)


background image

33

вакууметр уланади, у туррун ҳавосизлик 53,3-54 кПа ни кўрсатиш лозим.

Двигателни салт ишлашга мослаб, созлаш қуйидагича бажарилади: сифат, созлаш

винтини охиригача бураб, маҳкамлаб, сўнгра 1,5-2 маротаба айлантириб, бўшатилади

ва дросселнинг таянч винтини айлантириб, двигателнинг (тирсакли валини кичик

айланишлар сони билан айлантириб) текис ишлашига эришилади.

Дроссел

нинг

шундай ҳолатида эса, 'аралашманинг сифат винтини, шундай ҳолга келтирамизки,

унда двигатёлнинг тирсакли вали катта айланишлар сони билан айлана бошлайди,

сўнгра дросселнинг таянч винтини бўшатиб, тирсакли валнинг кичик айланишлар сони

билан айланишига эришилади (бунда двигателнинг текис ишлаб туриши

таъминланади), сўнгра сифат винтини бураб, айланишлар сонини ошириб, дрессель

таянч винти янги ҳолатга келтирилади. Шундай қилиб, двигатель тирсакли валини

энг кичик ёки энг катта сон билан айланадиган қилиб, созлаб (иккала созлаш винтини

ҳам, энг қулай ҳолатга келтириб), двигателнинг (тирсакли валини энг кичик,

айланишлар сони билан айланиб) текис ишлаши таъминланади. Сўнгра дросселни

тўла очиб ҳамда беркитиб, карбюратор ишлаши текширилади. Бунда двигател

ишлашдан тўхтаб қолмаслиги керак. Двигателнинг тирсакли вали энг кичик ва бир

текис айланишлар сони билан айланишига эришилгандан сўнг.ёниб бўлган газ

таркибида умерод оксиди (СО) миқдорици текшириш керак ва зарур бўлса, ёнувчи

аралашма

камба\аллаштирилади!

Икки

камерали

“Тико»

автомобили

карбюраторларида ёнувчи аралашма таркиби аввал биринчи, сўнгра кейинги

камерада созланади.


background image

34

7- расм. Карбюраторни текшириш учун НИИАТ –489 асбоби. I-

ёнилги баки; 2- бакка ёнилги хайдаш насоси; 3- штихпробер; 4- уч холатли
кран; 5- сув пьезометри; 6- симоб пьезометри; 7- манометр; 8- хаво
сарфини ўлчовчи диафрагмали таглик; 9- текширилаётган карбюратор;
1 0 - киритиш кувурчаси; II- курилмани киритиш кувурчасининг дроссели;
1 2 - фильтр; 13- ёнилги насоси; 1 4 - биринчи тиндиргич; 1 5 - сув
баки; 1 6 - форсунка; 17- вакуум насоси; 1 8 - иккинчи тиндиргич; 19-
чиккариш кувурчаси

Карбюраторлар ёнувчи аралашма билан етарли таъминланиб туриши учун

ҳавосизлик пластинкали диффузор ёрдамида созлаб турилади. |Бунинг учун 40-50 минг

км дан кейин диффузор пластинкалари таранглигини текшириб туриш лозим

(бундай текширишда диффузор пластинкаларининг қирралари орасидан ёру\лик|

тушиши, тушмаслигини аниқлаш керак).

Таъминлаш тизими

ни умумий ташхислаш автомобилни юргизиб !а

ўрнатмада стендда синаш услубида амалга оширилади, автомобилни юргизмб,

синашда ёнил\и сарфи карбюратор билан ёнил\и насрсининг орасига

ўрнатиладиган. "Расходомер" асбоби билан аниқланади (бунда автомобиль

доимий тезликда юриб гуради). Автомобилни синаш учун йўл тоифаси ва

маршрути ганланади. Автомобилни синашдан олдин 2-ТХК ҳажмидаги

чшларни ўтказиш лозим. Бундан ташқари (иложи борича), автомобилни

юргизиб, унинг эркин юриш масофаси аниқланади. Бунинг учун автомобилни

ўртача нагрузкада (инерция билан) 50 км/соат тезликда юргизиб, тўла тўхтагунча

юрган масофаси аниқланади. енгил автомобиллар учун 300 дан 600 м гача бўлган

оралиқда бўлади. Агар, бу масофа кам бўлса, унда тўхтатгичнинг созланиши,

подшипниклар, шинадаги ҳаво босими текширилади ва меъёр кўрсаткичлари

ҳолатига келтирилади.

Ё

НИЛРИНИНГ

назоратдаги сарфи енгил автомобиллар учун 40-60 км/соат

тезликда текширилади. Ёнилги сарфини ўлчашда қуйидаги кўчма асбоблардан

фойдаланилади: К-427 (НИИАТ) моделидаги "

Расходомер” (8- расм)

, РТА-1

турдаги тахометрик "расходомер", ҳамда КН-8910 (ГОСНИТИ) ва РТ-71 турдаги

"Расходомер" лар ишлатилади. К-427 асбоби қуйидагилардан тузилган: датчик - 1

ва қайд қилувчи қурилма Ё

НИЛ

\

И

сарфини ўлчагич (расходомер) карбюратор билан

ёнил\и насосининг ўртасига улаб ўрнатилади. Уникг ишлаш тартиби қуйидагича:

ёнил\и, датчик орқали ўтиб, икки крилчатка роторни айлантиради. Ротор бу


background image

35

айланишда лампочкадан тушаётган ёрурлик нурини кесиб ўтади, (лампочкалар

датчик ичида жойлашган).

8- расм. К-427 туридаги ёнил\и сарфини ўлчагич (расходомер).

Замонавий ёнилғи ўлчагичлар гидравлик оқим тезлиги ва ҳажм бўйича ўлчанади.

“Оно-Сокки” (Янония) фирмасининг 4 поршенли ўлчагичи ёрдамида ўлчанганда

хатолик 1% дан ошмайди (41).

“Кинцле” (Германия) ҳ4ажм бўйича ўлчаш асбобида 2-120 л\соат иш

унумдорлигига эга бўлган ёнилғи насосослани ўлчаш имконини беради. Бунда хатолик

2% дан ошмайди (42).

“Фолксваген” фирмасининг микро ЭҲМ ли шарикли ўлчагичи ёрдамида

ўлчанганда хатолик 1% дан ошмайди (43).

“Жежер” (Фпанция) ҳажмий ўлчагичи халқали ва поршенли бўлиб, унда 2-150

л/соат унумдорликдаги таъминлаш тизимини ўлчаш мумкин. Бунда хатолик 2% атрофида

бўлади (44).

“Эко-сигнал”, “Кофлио” (Франция0 фирмасининг ўлчагичи поршенли бўлиб,

унда 0-100 л/соат унумдорликдаги таъминлаш тизимини ўлчаш мумкин. Бунда хатолик

1% атрофида бўлади (45).

НАМИда таёрланган ПП-26 ўлчагичи 4 поршенли бўлиб, унда хатолик 2%

атрофида бўлади (46). ТАДИда да таёрланган ОНИДТЭА ўлчагичи цилиндрик

шестерняли ишчи органига эга бўлиб, унда 2-150 л/соат унумдорликдаги таъминлаш

тизимини ўлчаш мумкин. Бунда хатолик 2% атрофида бўлади (47).

Биз АндМИИнинг «ТВФ” кафедрасида 2002 йилдан бери «Дамас»

автомобилининг ёнилғи тежамкорлигини ошириш бўйича илмий изланишлар

олиб бормоқдамиз. Биз ҳам юқорида қайд этилган ёнилғи сарфини ўлчаш


background image

36

асбобларини ва КАД-300-04 - комплекс ташхислаш қурилмасини (9- расм),

ҳамда. МТ-5 – двигателтестерини (10- расм) қўллаб, ўз вақтида ёнилғи

таъминлаш тизимини ростлаш йилига 2-5% ёнилғи тежашга имкон беришини

аниқладик. Шунингдек цилиндрга ортиқча ёнилғи беришдан саҳлаш, ЦПГ

деталларининг мой плёнкасини ювилишини олдини олади ва бу ИЁД ресурсини

1,2- 1,4 марта орттиришини аниқладик

9- расм. КАД-300-04 - комплекс ташхислаш қурилмаси

10- расм. МТ-5 – двигателтестери

1.4. ИЁДларини ташхислаш усул ва воситаларини топиш

буйича ишчи гипотеза


background image

37

Двигател ишлаганда ишчи аралашма ва ишланган газларнинг бир қисми

халқа кууфлари ва халқалар ва цилиндр деворлари орасидаги ножипсликлар

орқали картер бўшлиғига ўитб кетади. Картер газларининг миқдори поршне,

поршен халқаларива цилиндрларнинг ейилиши эвазига, ҳамда двигател юқори

юкламада ишлаганда ортиб боради.

Газларнинг таркибидаги олтингугурт бирикмалари ва сув буғлари

мотор мойини ифлослантиради. Улар олтингугурт ва сульфат кислоталар хосил

қилади ва натижада мотор мойининг таркиби ёмонлашади.

Ундан ташқари картер газларининг таркибидаги сув буғлари мойни

кўпиклаштиради, эмульсия хосил қилади. Бу эса ўз навбатида мотор мойини

двигателнинг ишқланувчи.сиртларига тўлиқ етиб боришини ёмонлаштиради.

Картер газларининг босимни ортиб бориши мойни тирсакли вал

сальниклари ва картер қистирмаларидан оқиб кетишига сабаб бўлади.

Картер газларини автомобил капоти остига ва салонга кириши мумкин

эмас, чунки бу газнинг таркибидаги заҳарли моддалар хайдовчини ва

йўловчиларни заҳарлайди.

Картерни шамоллатиш картердаги ёнилғи буғларининг ва картер

газларининг зарарли оқибатларини камайтиришга ёрдам беради.

Картерда атмосфера босими сақланиб туриши керак, шунинг учун

картердан чиқиб кетаётган газлар ўрнига атмосферадан хаво фильтри орқали

тоза хаво кириб туриши керак.

Картерни шамоллатиш двигателнинг узоққа чидамлилигини орттиради.

Бунинг учун автомобилларда очиқ ва ёпик турдаги картерни шамоллатиш

тизимлари қўлланилади. Осиқ тизимда (ГАЗ-53, МАЗ-5335, КамАЗ-5320) картер

газларитўғридан тўғри атмосферага чиқариб юборилади, ёпиқ тизимда эса

(ГАЗ-24, ГАЗ-3110, ВАЗ, ЗиЛ-130, УзДЭУ) картер газлари двигателнинг

таъминлаш тизимига етказиб берилади. Ёпиқ тизимда картер газларининг

таркибидаги ёнилғи буғлари ёнувчи аралашмага қўшиб ёнади ва бу билан

ёниилғни иқтисод қилишга ёрдам беради, лекин бунинг билан карбюраторда

қурум ва смолалар ўтириб қолади. Бу эса ўз навбатида ёнувчи аралашма

тайёрлашни ёмонлаштиради ва мой сарфини орттириб юборади. Шунинг учун

картер газларини двигателнинг киритиш коллекторига улаш маъқулроқ, чунки у

ерда доимо вазнсизлик бўлади.


background image

38

Атмосферага чикиб кетаётган газлар факат сундиргич оркали эмас,

балки сапун оркали хам чикиб кетади Сапундан чикаётган бу газлар двигател

цилиндрларида сикилаётган ишчи зарядни картерга утиб кетиши натижасида

содир булади. Бу газлар патрубкалар ёрдамида двигател хаво фильтри оркали

яна кайта цилиндрларга юборилади. Биз куп йиллардан бери автомобилларда,

айникса эски Россия автомобилларида (ВАЗ, ГАЗ, ЗАЗ, «Москвич» ва

бошкалар) сапундан завод томонидан куйилган патрубкалар оркали чикиб

кетаётган картер газларини яна кайта цилиндрларга эмас, балки тугридан тугри

атмосферага чикариб юорилаётганини текширдик.

Конструкторлар ва завод томонидан тавсия этилишича бу газлар туман

холатида булиб, двигател мойининг бугларига туйинган булади ва бу газлар

цилиндрлар ичига кириб биринчидан ишчи зарядга кушилиб ёниш, иккинчидан

ёнилгини тежаш, учинчидан цилиндрларнинг ички деворларини мойлаш учун

ёрдам беради.

Газларни картерга утиб кетиши ЦПГ деталларини ейилишига боглик

булиб, иш жараёнида купайиб боради. Натижада шу даражага етадики, картер

газларининг микдори двигател сундиргичидан чикаётга газлар микдорига якин

булиб колади. Энди бу газалр юкорида айтганимиздек двигателга фойда эмас

балки куплаб зарар келтиради. Масалан, биринчидан цилиндлардаги ишчи

зарядга куплаб двигател мойи буглари ва йирик томчилари кушилиб ёнишни

кийинлаштиради, иккинчидан свечалар намланади, учинчидан цилиндр

деворлари ва поршен халкаларининг ейилиши тезлашади, хамда туртинчидан

ёнмай колган ёнилги томчилари картерга тушиб двигател мойининг сифатини

бузади. Шунинг учун хам эски Россия автомобиллари эгалари сапундан

чикаётган газларни цилиндрларга эмас балки, атмосферага чикариб юбоишга

мажбур булмокдалар.

Лекин бу усул вактинчалик усулдир. Бу усулда юкорида айтганимиздек,

картер газлари цилиндрлар ичига кириб ишчи зарядга кушилиб ёниб ёнилгини

тежамайди ва цилиндрларнинг ички деворларини мойламайди. Натижада

поршен халкалари ва цилиндрларнинг ейилиши жадаллашади.

Юкоридагиларни тахлил килиб биз шундай ишчи гипотеза кабул

килдик: ИЁДларини тугри ишлатиш керак, яъни картер газлари микдори

купайган пайтда ( цилиндр ва поршен халкалари ейилганда) уларни дархол

таъмирлаш керак. Агар таъмирлашларнинг мложи булмаса, картер газларини


background image

39

завод томонидан тавсия этилган концентрациядагина цилиндрлар ичига

юбориш керак. Бундан кам хам. ортик хам булмаслик керак. Бунинг учун биз

сапундан чикаётган газарни навбатдаги ТХК лар чогида текшириб туришни ва

шу пайтда газларни двигател хаво фильтрига кираётган жойига махсус

редукцион клапан куйиш керакки, бу клапан картер газларини цилиндрлар

ичига факат керакли концентрациядагина юборсин ва уоарнинг ортикчасини

атмосферага чикариб юборсин.

Ушбу ишчи гипотезани амалга ошириш учун картер газларининг

микдорини, босимини ва тезлигини улчаш учун ташхислаш асбоблари керак

булади. Диссертациянинг 1.3. булимда шархлаб утилган ташислаш

асбобларининг бирортаси бу вазифани бажаришга кодир эмас. Шунинг учун биз

уларни кисман такомиллаштирибгина мулжалланган вазифани бажаришимиз

мумкин.

Газларни картерга утиб кетишини текшириш учун ГАИ-1 турдаги

"

Газоанализатор

" асбобидан фойдаланиланиш мумкин (11- расм) Унинг

ишлаши оптик-ютилиш услубига асосланган бўлиб, у инфрақизил нурларни

тўплаб, уни.цг таркибидаги СО миқдорини ўлчайди. Бунинг натижасида (ёнувчи

газ таркибига борлиқ ҳолда) асбобнинг зонт қисми қизийди ва маълум даражагача

ҳарорати кўтарилади Асбоб, оптик-ютилиш кўрсатгичи ёрдамида текширилаётган

газ ҳароратининг ўзгариши, маълум кучланишда электросигналларини ҳосил

қилиб (СО-углерод оксиди таркибий миқдорини) ўлчов асбобига етказиб беради.

Ёниб бўлган газ таркибида СО-миқдорини аниқлаш учун газтўплагич 1 ни

товушсўндиргичга (о\зини тўсадиган қилиб) ўрнатамиз. Асбоб корпусида

жойлашган (сарфни ортиришга сабабчи бўлган) қисмига (насосда) газ сўрилиб,

фильтр.2 орқали (корпус ичидаги оптик блокка ўтади, у ерда инфрақизил газ

тўпланиб, электросигнал ҳосил қилади ва СО миқдори ўлчагич 4 ёрдамида

аниқланади. Текшириш натижалари меъёр кўрсаткичи билан таққосланади Лекин

картер газлари итаркибида СО дан бошка двигател мойи буглари хам борки, уларни

мазкур асбоб ёдамида аниклаш мумкин эмасдир.


background image

40

11- расм. ГАИ-1 газоанализатори

ГАИ- 2 асбоби эса ГАИ- 1 дан кушимча равишда СО

2

микдорини хам

аниклай оладиган курилмаси борлиги билан фаркланади.

“Intralit-27» газоанализатори (Германия) СО ва СО

2

микдорини улчаш

учун ишлатилади (12- расм). Текширилаётган газ 2,3,4 фильтрлар оркали утиб 2

та улчов кюветларига 6,18 келади ва кейин атмосферага чикиб кетади.

Кюветлар азот билан тулдирилган ва жипс килиб беркитилган. СО ва

СО

2

микдори инфракизил нурлар мухитидаги спиралларга 7 келиб, параболик

кузгуларда акс этади. Лекин бу асбоб ёрдамида факатгина сундиргичдан

чикаётган газларнинг % хисобидаги микдоринигина аниклаш мумкин.


background image

41

12- расм. “Intralit-27» газоанализатори (Германия)

Газларни картерга утиб кетишини ташхислаш учун мулжалланган К-

1253 газ улчагичи газнинг хажмини двигателнинг энг катта юкланиш ва энг

катта буровчи моментида аниклайди. (13- расм). Бу газ улчагич мой улчаш

таёкчаси урнига уланади ва маълум вакт ичида картерга утган газ микдорини

аниклайди холос, лекин газнинг тезлиги ва босимини курсата олмайди.


background image

42

13- расм К- 1253 газ улчагичи

Картер газларининг тезлиги ва босимини улчаш учун хозирча КИ-

4887-1 ускунаси ишлатса булади (14- расм). У киритиш ва патрубкалари,

дроссел заслонкаси ва суюкликли манометрдан тузилган. Ташхисланаётган

двигателнинг сапунига ускунанинг киритиш патрубкаси уланади, чикиш

патрубкаси эса сундиргичга уланади.

Ускуна суришни атмосфера босимида дроссел заслонкаси 11 очилганда

бошланади. ва манометр оркали назорат килинади. Суюклик устунларида 13, 14

суюклик бир хил сатхда булиши керак. Ускуна картердан чикаётган газларни

0...2 м/с дан 0...3 м/с гача тезликда улчайди холос. Двигател деталлари ейилиб

картердан чикаётган газлар тезлиги ортган бу ускуна фойдасиз булиб колади.


background image

43

14- расм. Газларни картерга утиб кетишини

аниқловчи КИ- 4887-1 асбоби

Хулоса килиб айтсак, мазкур КИ- 4887-1 асбобни такомиллаштириб,

яъни унга манометр урнатиб биз ТХКлар пайтида картер газларининг босимини

ва чикиш тезлигини аниклашимиз мумкин. Чикаётган газдан наъмуна олиб,

унинг таркибини лаборатория шароитида текширишимиз мумкин. Ташхислаш

натижалари картер газлари микдорини завод курсатмасидан ортиклигини

курсатса. биз двигател сапуни ва хаво фильтри орасига махсус редукцион

клапан урнатишимиз керак булади.


background image

44

1.5. Ташхислаш усул ва воситаларини топиш буйича

изланишларнинг дастури.

Изланиш ва тажрибалар шуни курсатдики, шу пайтгача автомобиль

ИЁДлари бирор носозликка учраб, улар тухтаб колганда, ишлаганда хам ночор

ишлаганда, ёки улардан бирор бир узгача шовкин эшитилгандагина уларга

ташхис куйилар эди. Дархакикат, уларни носозликка учрашининг бошлангич

боскичларида ташхислаб утирилмас эди, балки навбатдаги ТХКда

режалаштирилган ишларни бажариш билан кифоялинар эди. ТХКларда эса

ташхислаш режалаштирилмаган эди. Мазкур магистрлик диссертациясининг

илмий янгилиги- автомобиль ИЁДлари ишлатилаётган, ёки уларга навбатдаги

ТХК пайтларида келгусида авж олиши кутилаётган носозликларни бошлангич

боскичларидаёк аниклаб беришга мулжалланган замонавий ташхислаш

воситасининг конструкциясини яратилиши ва унинг ёрдамида ИЁДда содир

булаётган кимёвий ва иссиклик жараёнларининг микдорий катталикларини

аниклаш имкониятини мужассам этишдир.

Республикамизда бозор иктисодиётига утиш жараёни амалга

оширилаётган хозирги пайтда моддий ва мехнат сарфларини камайтиришга

каратилган хар кандай ишлар долзарб хисобланади. Мазкур магистрлик

диссертацияси замонавий енгил автомобиллар ИЁДларини ишлатиш ва уларга

ТХК даврида ташхислаб, уларни батамом ишдан чикишдан ва камрок

таъмирлашга тухтатилишидан саклаш муаммосини хал килишга багишланган.

Шунинг учун мазкур иш автомобилларга тадбик этилса, унда ИЁДлари камрок

ишдан чикади, натижада ТХК ва уларни таъмирлаш даврийлиги камида 50-60 %

га ортади. Автомобил камрок ТХК ва таъмирлаш учун тухтайди, хамда уларга

сарфланадиган материал ва мехнат сарфи камаяди.

Бажариладиган ишлар дастури қуйидагилардан иборат:

I. Мавзунинг долзарблиги ва изланиш вазифалари.

1.1. Енгил автомобилларга ТХК ва уларни таъмирлаш даврийлигига таъсир

этувчи омиллар.

1.2. Енгил автомобиль ИЁДлари деталларининг ишдан чикиш сабаблари ва

турлари.

1.3. Енгил автомобиллар ИЁДларини ташхислаш усул ва воситаларининг шархи

1.4. ИЁДларини ташхислаш усул ва воситаларини топиш буйича ишчи гипотеза

1.5. Ташхислаш усул ва воситаларини топиш буйича изланишларнинг дастури.


background image

45

II. Назарий кисм.

2.1. ИЁД холатини ташхислаш буйича олиб борилган илмий- лойихавий ишлар

шархи ва тахлили.

2.2. ИЁДларини ташхислашнинг курсаткичларини хисоблаш.

2.3.

Таклиф

этилаётган

ташхислаш

воситасининг

улчамлари

ва

курсаткичларини хисоблаш.

2.4. Мавжуд ва янги ташхислаш воситасини куллаганда ИЁДларга ТХКлар ва

уларни таъмирлашлар даврийлигини хисоблаш.

III. Тажриба кисми.

3.1. Мавжуд ташхислаш воситаларини куллаб ИЁД холатини тахлил килиш.

3.2. Янги ташхислаш воситаларини куллаб ИЁД холатини тахлил килиш.

3.3. Мавжуд ва янги ташхислаш воситаларини куллаб ИЁД холатини киёсий

синови натижалари.

3.4. Янги ташхислаш воситаларининг улчамлари ва курсаткичларини

оптималлаш.

3.5. Янги ташхислаш воситаларининг иктисодий самарадорлигини аниклаш.

Хулоса ва тавсияларлар ишлаб чикиш


background image

46

II. НАЗАРИЙ ҚИСМ.

2.1. ИЁД холатини ташхислаш буйича олиб борилган илмий- лойихавий

ишлар шархи ва тахлили.

Маълумки, автомобиль узел ва қисмларни одатда мўътадил иқлим

шароитлар учун лойихаланади ва ишлаб чиқарилади, лекин уларни

эксплуатация қилиш даврида ҳар ҳил экстремал шароитларда ишлатишга тў\ри

келади. Айниқса, бундай ҳолларда автомобилнинг ИЁДларининг асосий

кўрсаткичлари ўзгаради. Шунинг учун ҳам, ИЁД ва унинг қисмларини бизнинг

шароитимизда, яъни, иқлими иссиқ, атмосфера босими паст ва ҳавода чанг

миқдори кўп шароитда ишлаши туфайли уларнинг эксплуатацион

кўрсаткичларни салбий томонга ўзгариш сабабларини аниқлаш ва уларни

бартараф этиш усулларини яратиш зарур. Юқоридагиларни ҳисобга олиб, биз

Асака шаҳрида ишлаб чиқарилган «Нексия», «Дамас», «Тико» ва «Матиз»

автомобилларининг ИЁДларининг иш ресурси, ишдан чиқиш сабабларини

аниқлаш ва хосил бўлган носозликларни бартараф қилиш йўлларини яратиш,

жумладан Янги ташхислаш усул ва воситаларини топиш бўйича илмий-

тадқиқот ишларини олиб бормоқдамиз.

Ташпулатов М.М. Автотрактор дизелларини тадкикотлаб, улардан

чикаётган ишланган газларни улчаш учун электрон асбоб таклиф этган (50)

Шеховцев А.Ф. ва бошкалар ИЁД ларини Осиё,, Африка ва Лотин

Америкаси шароитларида ташхислаб куриб, уларнинг таъминлаш тизимига газ

улчагичлар урнатган. (51).

Эфендиев А.М. ИЁД ларини чул ва ярим чул шароитларида ишлатишда

хаво филтрини ифлосланишини курсатиб турувчи асбоб таклиф этишган (52).

Дриц М. Е. ИЁД деталлари сиртларинингш микрогеометрияси и

микроструктурасини назорат килувчи асбоб таклиф этишган (53).

О.Зон Сик. ИЁДнинг сирпаниш подшипникларини ейилишини назорат

килиш учун электрон ускуна таклиф этган (54).

Попржедзинский Р.А. ИЁДлани диагностика килиш воситаларини

куйидагича таснифлаган (55):


background image

47

Электр жихозларни ташхисловчи

КШМ ва ГТМ ни ташхисловчи

Таъминлаш тизимини ташхисловчи

Автомобил тортиш хусусиятлари ташхисловчи

Куп двигателларда картердаги газлар ёрдамида ЦПГ деталлари

сиртлари босим остида мойланади. Баъзи двигателларда эса, масалан, «GМС»

карбюраторли, «Даймлер Бенц» фирмасининг дизелли двигателлари ва

бошкаларда тирсакли вал муштчалари мой ваннасида доимий сатхдаги мой

ичида жолаштирилган ва муштча – клапан жуфтликларини картердаги мотор

мойи ичида ишлашини таъминлайди (60). Бундай жойлаштириш картердаги

газлар босимини ортиб кетишига олиб келади, чунки, мойлаш тизими хажми

ва мойни хаво билан аралашиши купайиб кетади.

«Лейленд-600» дизел двигателида тирсакли валга шатун остки каллаги

тешигидан мой катта тезлик билан етказиб берилади (61). Бу ердан мой

тирсакли валнинг буралишига мос равишда муштчалар ва цилиндрларга

юборилади. Клапан механизмини мойлаш чекланган хажмидаги мой билан

босим остида бажарилади. Юкори босим остида коромисло втулкалари,

клапан механизмининг бошка деталлари сочратиб мойланади. «Дайтс»,

«МВМ», «Татра» двигателларида туртгичлар хам босим остида мойланади

(62). Бундай жойлаштириш джвигателларни хар кандаай совук хапроратда

юргизишга ёрдам беради, лекин мойни катта оким тезлиги буйича

характланишига мажбур килади ва картер газларинирнг босимини орттириб

юборади.

2.2. ИЁДларини ташхислашнинг курсаткичларини хисоблаш.

Ташхислашлардан асосий мақсад машинанинг ишончлилик даражасини

унинг миқдорий кўсаткичларига кўра баҳолашдан иборат.

Ташхислаш

натижалари

асосида

ишончлиликнинг

куйидаги

курсаткичлари: ишламай колгунга кадар ишлаш муддати, техник хизмат

курсатишнинг солиштирма мехнат сарфи, ишламай колишларни излаб

топишнинг ва бартараф этишнинг солиштирма мехнат сарфи, агрегатлар


background image

48

ресурси, тузатиш чогидаги кисмларга ажратиш - йигиш ишларининг мехнат

сарфи топилади.

Ишламай колгунга кадар уртача ишлаш муддати, мураккаблик гурухи ва

тайёрлик коэффициенти ГОСТ 16503-70 андозага мувофик аникланади.

Машиналарни ишончлиликка синашда куйидаги иккита кийинчилик пайдо

булади: ташхислашларнинг узок давом этиши ва нархининг юкорилиги;

синаладиган машиналарнинг жуда таркок холдалиги.

Ташхислаш максадига ва утказилиш шароитига караб таснифланади.

Ташхислашлар максадига кура:

аникловчи, текширувчи

ва махсус

ташхислашларга булинади. Ташхислаш утказиш шароитига кура: оддий ва

тезлаштирилган булиши мумкин.

Аниклаш ташхислашлари янги ишлаб чикилган ёки такомиллаштирилган

машиналарнинг пухталиги тугрисидаги хакикий маълумотларни олиш максадида

утказилади. Ушбу ташхислашлар асосан куплаб ва сериялаб ишлаб чикаришда

кулланилади. Ишончлилик микдорий курсаткичларининг давлат андозалари,

техник шартлар талабларига ва бошка талабларга мос келишини аниклаш

максадида назорат ташхислашлари утказилади. Баъзан назорат ташхислашлари

аниклаш ташхислашлари билан биргаликда кулланилади.

Доналаб ишлаб чикариладиган буюмлар учун уларнинг таркибига кирувчи

деталларни назорат ташхислашлари утказилади. Махсус ташхислашлар

ностандарт курсаткичларни текшириш учун утказилади. Бундай ташхислашлар

илмий-тадкикот максадларида амалга оширилади. Ташхислашлар дала ва

лаборатория - стенд шароитларида утказилиши мумкин. Стендларда

тезлаштирилган ташхислашларни ташкил килишда юкори аникликдаги

натижаларни олишга алохида эътибор берилиши зарур.

Ишончлиликка синаш режалари. ГОСТ 17510-72 ва ГОСТ 16504-74 давлат

андозаларида ишончлиликка синашнинг турли режалари кузда тутилади. Бунда

ташхислашлар куйидагича булиши мумкин:

NUN - N та буюм синалади. Кузатувлар ишламай колишлар юзага келгунга

кадар ёки хамма буюмлар охирги холатга келгунга кадар давом эттирилади.

Ишламай

колган

буюмлар

янгилари

ёки

тузатилганлари

билан

алмаштирилмайди;

NUT - N та буюм синалади. Кузатувлар T муддат ишлагунча олиб

борилади. Ишламай колган буюмлар алмаштирилмайди;


background image

49

NUr - N та буюм синалади. Кузатувлар r та ишламай колиш содир булгунга

кадар давом эттирилади. Ишламай колган буюмлар алмаштирилмайди;

NRT - N та буюм синалади. Кузатувлар T муддат ишлагунча олиб

борилади. Ишламай колган буюмлар янгилари билан алмаштирилади ёки

тузатилади ва яна ташхислашларда катнашади;

NRr - N та буюм синалади. Кузатувлар r та ишламай колиш юзага келгунга

ёки охирги холатларга кадар давом эттирилади. Ишламай колган буюмлар

янгилари билан алмаштирилади ёки тузатилади ва яна ташхислашларда

катнашади.

Машиналарни синашда ишламай колган буюмлар алмаштирилмайдиган

режалар купрок кулланилади. Баъзан ишончлиликни текшириш учун кандайдир

кушимча аломатлардан фойдаланилади, бу эса ташхислаш вактини мумкин

кадар камайтиришга имкон беради. Ташхислашга N та буюм куйилди.

Ташхислаш вакти tc давомида ишламай колиш руй бермади. Белгиланган вакт

давомида ишламай колишларнинг булмаслиги, ишламай колгунга кадар умумий

ишлаш муддатини назарий аниклаш усулидан фойдаланишга имкон беради.

Уртача иш вактининг таъминланиш даражасини аниклаймиз:

Nқtб/tc; tбқ0,5 tmin

бу ерда: tб - двигателнинг ташхислаш давридаги жами ишлаш муддати;

tmin - объект ишлаши лозим булган энг кам вакт;

- K ва P га боглик булган

функция:

қf(KP),

K қ 2 n Қ2 - эркинлик даражаси; P қ 1 -

- ишончли эхтимоллик. Шу

усулнинг узида кетма-кет вакт ораликларида рухсат этиладиган ва рухсат

этилмайдиган ишламай колишлар сонини хам аниклаш мумкин.

Мисол. tmin 500 соатдан кам эмаслиги тасдикловчи ташхислашларнинг

давом этиш вакти аниклансин: Кқ2; Р қ 1- 0,9 қ 0.1.

9-жадвалдан

2қ4,6 эканлиги маълум булса, у холда

tбқ0,5

500

4,6қ1150 соат.

Кетма-кет тахлил килишга асосланган ташхислашларда (ГОСТ 17331-71)

назарий хисоблашлар оркали танланган вакт ораликлари учун рухсат этилган

ишламай колишлар сони аникланади, ташхислаш натижалари хисоб-китоблар

билан таккосланади ва ишончлилик тугрисида хулоса чикарилади.


background image

50

2-жадвал.

Пирсоннинг

2

мезонлари учун P эхтимолликлар.

2

Эркинлик даражаси К

2

4

6

8

10

15

20

25

1

0,607

0,91

0,986

0,998

0,999

1,0

1,0

1,0

2

0,368

0,736

0,92

0,981

0,996

1,0

1,0

1,0

3

0,223

0,558

0,809

0,934

0,931

0,999

1,0

1,0

4

0,135

0,406

0,677

0,857

0,947

0,998

1,0

1,0

5

0,082

0,287

0,544

0,758

0,891

0,992

0,999

1,0

6

0,05

0,199

0,423

0,647

0,815

0,98

0,998

1,0

7

0,03

0,136

0,321

0,537

0,725

0,958

0,997

1,0

8

0,018

0,092

0,232

0,433

0,629

0,924

0,992

0,999

9

0,011

0,061

0,174

0,342

0,532

0,877

0,983

0,998

10

0,007

0,04

0,125

0,265

0,44

0,82

0,968

0,997

11

0,004

0,027

0,088

0,202

0,357

0,753

0,946

0,993

12

0,003

0,017

0,062

0,151

0,285

0,679

0,916

0,987

13

0,002

0,011

0,043

0,112

,224

0,602

0,877

0,976

14

0,001

0,007

0,03

0,082

0,173

0,525

0,83

0,962

15

0,001

0,005

0,02

0,059

0,132

0,451

0,776

0,941

16

0,0

0,003

0,014

0,042

0,099

0,382

0,717

0,915

17

0,0

0,002

0,009

0,03

0,074

0,319

0,653

0,882

18

0,0

0,001

0,006

0,021

0,055

0,263

0,587

0,842

19

0,0

0,001

0,004

0,015

0,04

0,214

0,522

0,797

20

0,0

0,001

0,003

0,01

0,029

0,172

0,458

0,747

21

0,0

0,0

0,002

0,007

0,021

0,137

0,397

0,693

22

0,0

0,0

0,001

0,005

0,015

0,108

0,340

0,636

23

0,0

0,0

0,001

0,003

0,011

0,084

0,289

0,578

24

0,0

0,0

0,001

0,002

0,008

0,065

0,242

¦0,519

25

0,0

0,0

0,0

0,002

0,005

0,050

0,201

0,462

26

0,0

0,0

0,0

0,001

0,004

0,038

0,166

0,408

27

0,0

0,0

0,0

0,001

0,003

0,029

0,135

0,356

28

0,0

0,0

0,0

0,001

0,002

0,022

0,109

0,308

29

0,0

0,0

0,0

0,0

0,001

0,016

0,088

0,264

30

0,0

0,0

0,0

0,0

0,001

0,012

0,070

0,224

Тезлаштирилган

ташхислашлар

жараёнларни

жадаллаштиришга

асосланган,

кучайтирилган

ташхислашларга

хамда

жараёнлар

жадаллаштирилмаган

ташхислашларга

булинади.

Тезлаштирилган

ташхислашлар натижасида уз вактида ва анча пухта маълумотлар олинади.


background image

51

Тезлаштирилган

ташхислашларнинг

самарадорлигини

бахолаш

учун

тезлаштириш коэффициентидан фойдаланилади:

KтқTф/tc

бу ерда: Тф - фойдаланиш шароити нормал булганида двигателнинг муайян

охирги холатга келгунга кадар ишлаш муддати; tc - стендда уша чекли холатга

келгунга кадар синаш вакти.

Жараёни жадаллаштирилган ташхислашларни деталнинг ейилиш ва

емирилиш жараёнига таъсир килувчи тартиботларини шакллантириш

(тезликларни, юкланишларни, хароратни ошириш, абразивдан фойдаланиш,

ташхислашларни тажовузкор мухитда утказиш ва хоказо) йули билан

тезлаштириш мумкин. Агар салт ишлашлар ва бекор туриб колишларга бархам

берилса (шунда керакли натижаларга анча тез эришиш мумкин булади),

тезлаштириш коэффициентини ушбу ифодадан аниклаш мумкин:

Kт қ (tu Қ tc) / tu

бу ерда: tu - узлуксиз ишлаш вакти; tc - салт ишлашлар вакти.

Ишончлиликка синашни режалаштиришдаги асосий масалалардан бири

ташхислашларнинг

зарур

хажмини

танлашдан

иборат.

Ишончлилик

курсаткичлари тупламнинг хаммасини эмас, балки кичикрок кисмини танлаш

усули билан аникланади. Аммо ташхислаш хажми белгиланган

аникликка

хамда кабул килинган таксимланиш конунини каноатлантирувчи олинган

натижаларнинг пухта эхтимоллигига богликдир.

Репрезинтатив (эътиборли) танлашни тулик куриб чикиш математик

статистикада урганилади ва Чебишев формуласи ёрдамида асослаб берилади:

  

t

t

n

P

t

~

.

1

Мазкур богликлик одатда таксимланишнинг муайян конунларида

соддалаштирилади.

Агар эмпирик маълумотлар нормал таксимланиш конунларига кура

аппроксимацияланадиган булса, у холда берилган ишончли эхтимолликда

танлашнинг энг кичик хажмини аниклаш учун

Муавр-Лаплас теоремасидан

(катта сонлар конунидан) фойдаланиш мумкин:


background image

52

t

W

P

Pq

N

t

e

dt

t

n

n

n

t

t

t

n

n

n

1
2

2

2

(

),

бу ерда:

- хулосанинг берган аникликдаги (ишончликдаги) натижасини

олиш эхтимоли; tn - хисоблаш коэффициенти булиб, у берилган ишончли

эхтимолликка боглик равишда жадваллардан аникланади; P - мазкур вокеанинг

амалга ошишининг назарий эхтимоллиги; N - кузатувларнинг зарур сони; q қ 1-p

вокеа амалга ошмаслигининг назарий эхтимоллиги; W

n

-вокеанинг олинган

хакикий эмпирик эхтимоллиги (кайтарилувчанлиги);

қWn-P - хулосанинг

аниклиги, яъни хакикий натижа Wn билан назарий (эхтимол тутилган) натижа P

уртасидаги фарк; Ф(tn)- Лапласнинг меъёрлаштирилган функцияси.

Муавр - Лаплас теоремасининг куриниши узгартирилиши ва ушбу формула

оркали ифодаланиши мумкин:

 

 

W

P

t

N

n

n

2

2

,

бундан ташхислашга куйилиши лозим булган объектлар сони топилади.

N

t

n

2

2

2

,

бу ерда

- уртача квадратик четланиш:

m

t

t

N

i

i

k

i

1

2

(

)

.

Бунда

нинг киймати хулосанинг математик кутилмага нисбатан фоизда

ифодаланувчи аниклигига караб кабул килинади. Масалан, агар t қ 2800 соат,

хулосанинг аниклиги 10% булса, у холда

қ 280 соат булади.

Нормал таксимланиш конуни амал килганда танлашнинг хажмини узгариш

коэффициенти

дан фойдаланиб куйидаги ифодадан топиш мумкин:

N

t

n

i

2

2

2

/

;


background image

53

бу ерда

1 - хисоблаб топиш аниклиги булиб, у 0

0,2 чегарасида

булади.

Мисол. Текшириш натижасида, “Дамас» автомобилларига урнатилган F8С

двигателларининг ресурси куйидагича таксимланади (3-жадвал).

3-жадвал.

“Дамас» автомобилларига урнатилган F8С двигателлари ресурсининг

таксимланиши (В.И.Прейсман маълумотларига кура).

Оралик, соат

1200-
1600

1600-
2000

2000-
2400

2400-
2800

2800-
3200

3200-
3600

3600-
4000

Частота

3

2

5

7

16

1

3

t ресурснинг уртача тахминий киймати ва

уртача квадратик четлашиш

мос равишда куйидагиларни ташкил этади:

t

t

a

t

0

1

2697 2

,

соат,

бу ерда t0 - кандайдир бошлангич киймат (3000 соат деб олинган);

a

m t

m

t

t

t

t

i i

i

k

i

k

i

i

1

1

1

0

 

[

;

,

бу ерда:

t - кабул килинган ораликнинг катталиги; ti - ораликнинг уртача

киймати; к - ораликлар сони:

(

)

t

t

N

i

i

k

2

1

620

соат

Бинобарин, узгариш коэффициенти ушбуга тенг булади:

t

620

2697 2

0 23

,

,

.

Ресурснинг таксимланиш конунини мувофиклик мезонига кура

текширганда нормал таксимланиш конуни энг катта эхтимолга эга эканлигига

ишонч хосил киламиз. У холда хисоблашларнинг 0,1 аниклигида

кузатишларнинг керакли сони куйидагича булади:

N

1 96 0 23

0 1

2

2

2

,

,

,

қ 21 (двигател).


background image

54

Айрим ГОСТ ларда, масалан, ГОСТ 13216-67 да кузатишларнинг керакли

сонини аниклаш учун жадваллар келтирилади.

Бу ерда рухсат этилган



хатонинг катталиги кабул килинади ва узгариш

коэффициенти

нинг маълум булган кийматига кура



нисбат аникланади (

11-жадвал).

Вейбул - Гнеденко конуни амал килганда танлашнинг зарур хажмини ушбу

ифодадан топамиз:

q

N

b

N

(

)

,

(

,

)

1

2

2

1

2

4-жадвал.

Кузатишларнинг зарур микдорини аниклаш

Кузатишл
ар сони



нинг киймати

q нинг киймати



0,8



0,9



0,95



0,8



0,9



0,95

4

0,82

1,17

1,59

2,29

2,93

3,67

5

0,69

0,95

1,24

2,05

2,54

3,08

6

0,60

0,82

1,05

1,90

2,29

2,73

7

0,54

0,73

0,92

1,81

2,15

2,52

8

0,50

0,67

0,83

1,72

2,01

2,31

9

0,47

0,62

0,77

1,60

1,92

2,19

10

0,44

0,58

0,72

1,61

1,83

2,08

15

0,35

0,45

0,55

1,46

1,62

1,78

20

0,30

0,39

0,47

1,37

1,51

1,64

25

0,26

0,34

0,41

1,33

1,44

1,55

30

0,24

0,31

0,37

1,29

1,39

1,48

40

0,20

0,26

0,32

1,24

1,32

1,40

50

0,18

0,24

0,28

1,21

1,28

1,35

80

0,14

0,19

0,22

1,16

1,21

1,26

100

0,13

0,17

0,20

1,14

1,19

1,23

бу ерда:



-



уртача арифметик курсаткичнинг берилган нисбий аниклиги;

- берилган пухта эхтимоллик;

(

,

)

1

2

2

N

- таксимланиш квантили

(эркинлик даражалари 2N ва ишончлилик эхтимоли 1-

булганда) q нинг

кийматига кура кузатувларнинг талаб этилган микдори 11 - жадвалдан

аникланади.

Агар тасодифий катталикнинг таксимланиш конуни маълум булмаса, у

холда маълум t вакт давомида бузилмасдан ишлашнинг талаб этиладиган P (t)

эхтимоллигида кузатиш объектларининг энг кам микдори N ни (t вакт ичида


background image

55

ишламай колишлар булмайди шартидан келиб чикиб белгиланади) аниклаш учун

куйидаги формуладан фойдаланиш лозим:

N

P t

ln(

)

ln

( )

;

1

Кузатиш объектлари сони N ни нопараметрик усулда фойдаланиб топиш

учун одатда жадвал маълумотларидан фойдаланилади (12-жадвал).

Ташхислашларнинг давом этиш вактини ушбу формуладан аниклаш

мумкин:

P t

e

t

T

P t

t

T

yp

yp

( )

;

ln

( ).

5-жадвал.

Кузатиш объектларининг сони N

P(t)

0,80

0,90

0,95

0,99

0,500

-

-

-

7

0,800

8

10

13

20

0,900

15

21

30

44

0.950

30

40

60

85

0,980

75

120

140

230

0,990

150

220

280

430

0,995

335

430

600

800

2.3. Таклиф этилаётган ташхислаш воситасининг улчамлари ва

курсаткичларини хисоблаш

Картер газларининг ортишига сабаблар жуда куп, лекин улардан

асосийлари килиб куйидагиларни танладик:

ЦПГ деталларининг ейилиши

Мойлаш тизимида нонормал мой босимини хосил булиши

Мойнинг куп сарфланиши

Картердаги мой сатхининг ортиб кетиши

Мотор мойига сувнинг кушилиши


background image

56

ЦПГ деталларининг ейилиши натижасида мойлаш тизимида нонормал

мой босими пайдо булади,

Мотор мойининг куп сарфланиши.

Кривошип камерасининнг хажми

Картердаги мой сатхининг ортиб кетишига сабаб- ЦПГ деталларининг

ейилиши, цилиндрларда ёниш жараёнининг тулик утмаслиги ва мотор мойига

сувнинг кушилишидир.

Мотор мойига сувнинг кушилишига сабаб- цилиндрлар каллагини

яхши котирилмагани, мис стаканларни яхши зичланмагани ва цилиндрлар

блоки кистирмасининг йиртилганидир.

Картердаги газлар босимини камайтириш учун

- Мойлаш тизими хажмини ва мойни хаво билан аралашишини

камайтириш

-

Мойни мажбурий совутиш курилмалари ва айникса, сув

радаторларини мой магистралига улаш.

-

Мойни тулик окими буйича когоз фильтрлар, центрифуча

ёрдамида мойни тозалаш, картерни шамоллатишни ёпик тизими.

Мойлаш тизими хажми– подшипник ва бошка ишикаланиш

жуфтликларига етарли мой етказиб берлииши, хамда тез-тез кушимча мой

куймасдан двигателни нормал ишлаш шароитини таъминлаш нуктаи

назаридан кабул килинади. Нормал шароит деганда шундай шароит

тушуниладики, мой насоси мойга хаво ва купиклар кушиб сурмасдан, энг

катта кияликларда хам нормал ишлаши, хамда картерда мойнинг мухим

хароратини ушлаб турсин. Мой насосини хаво сурмасдан ишлаши мой кабул

килгичнинг конструкциясига ва унинг мой картерида жойлашувига боглик.

Статистик маълумотларга кура, мойлаш тизимининг хажми V

м

енгил

автомобилларнинг карбюраторли двигателлар учун куйидаги аникланади:

V

м

қ (0,02 … 0,9) N

e

V

м

қ (0,5 … 0,4) V

h

Бунда N

e

- двигателнинг эффектив куввати, кВт,

V

h

- цилиндрнинг ишчи хажми, л.

V

м

қ (0,02 … 0,9) N

e

қ 0,15* 29 қ 4,35 л.


background image

57

Двигателларни

лойихалашда

мойлаш

тизиминг

хажмини

автомобилнинг бир суткада кушимча мой куймасдан юра олишини

таъминлаш нуктаи назаридан кабул килинади.

V

М

– V

Мmin

g

Ymax

S

Бундан

V

М

V

Мmin

Қ g

Ymax

S

Бунда V

Мmin

- двигателнинг нормал ишлаш учун минимал рухсат

этилган (минимал сатхи) хажми, л.

g

Ymax

- мойнинг куйишини рухсат этилган микдори, л/км.

S - кунлик босиб утиладиган йул, км.

Кривошип камерасининг хажми куйидаги эмпирик формула ёрдамида

аникланади:

Vк қ V

М

Қ (1,7...2,7) i V

h

Бунда i - цилиндрлар сони

V

h

- цилиндрнинг ишчи хажми, л

Vк қ V

М

Қ (1,7...2,7) i V

h

қ 4,35 Қ 2,2*3* 0,267 қ6,11 л.

Картер газининг босими ва сарфи

Картер газининг курсаткичлари- цилиндрнинг деворларига етиб

боадиган газ ва мой буглари аралашмасининг босими ва сарфи булиб улар

куйидаги формулалар оркали топилади:

мПа

t

D

t

D

SJt

P

ср

212

,

0

5

,

3

/

80

)

1

5

,

3

/

80

)(

2

,

0

3

(

5

,

3

*

10

*

2

,

2

*

425

,

0

/

)

1

/

)(

3

(

*

425

,

0

2

5

2

Двигател цилиндрларига зарур булган картер газларининг сарфи

Q

к

қ πd

2

L/4 Қ A ----- , л/с

2

l

Бунда

,– двигателнинг сапунини жойлашувини хисобга олувчи

коэффициент

,А – двигателнинг жойлашувини хисобга олувчи коэффициент

L –двигател каллагидан сапунгача булган масофа, м

d- сапун диаметри.

l- шатун узунлиги,м


background image

58

- мойнинг динамик ковушкоклиги

6,11*1,3

Q

к

қ πd

2

L/4 Қ A ----- қ 3,14*0,0282*0,38/ 4Қ 1,9 -------------------- қ 0,1091

л/с

2

l 2*2,2*10

5

*0,072


Двигател цилиндрларига зарур булган картер газлари юкорида

хисоблаб топилган 0,212 мПа дан паст босимида булса двигател хеч кандай

зарар курмайди, лекин цилиндрларга бораётган картер газларининг босими

0,212 мПа дан ортиб кетса, цилиндларда ёниш жараёни бузилади, мой сифати

бузилади, ЦПГ деталлари ейилади ва хоказо. Двигател цилиндрларига

бораётган картер газларининг сарфи 0,1235 л/с дан ортик булса картердаги

мойнинг купикланиши ортиб кетади ва натижада сапун оркали нафакат мой

буглари, балки курум, смолалар ва сакичлар хам картер газлари билан

кушилиб, цилиндрлар ичига етиб боради. Натижада ЦПГ деталлари тезда

ишдан чикади.

Шукнинг учун хулоса сифатида шуни айтишимиз керакки, картер

газларининг босими ва сарфи юкорида курсатилган чегарадан ортиб

кетмаслиги керак. Албатта двигател хар хил режимларда ишлайди, айникса

юкори юкламаларда картер газларининг боими нормал режимдагидан 3..4

марта ортиб кетиши мумкин. Натижада мой двигател картери таглигида яхши

тинмайди ва мой фильтрлари оркали яхши тозаланиб утмайди. Шунинг учун

биз автомобилларга ТХКлар пайтида картер газларининг босимини, ёки

сарфини (мавжуд асбобларга караб) улчаб туришни тавсия этамиз. Агарда бу

курсаткичлар юкоридаги чегаралардан ортиб кетса, картер газларининг бир

кисмини атмосферага чикариб юборишимиз керак булади. Бунинг учун хаво

фильтри ва сапун орасига махсус редукцион клапан урнатишни таклиф

этамиз.

Картер газларининг цилиндр деворларини мойлаш учун зарур булган

микдорини цилиндрда зарур булган мой плёнксининг калинлигини топиш

формуласидан тпиш мумкин


background image

59

мм

DSi

n

N

g

e

y

,

/

60

*

2

/

10

3

Бундан

с

г

DSi

n

g

y

/

,

60

*

2

бу ерда

g

y

- картер газларининг солиштирма сарфи. л/с

γ- мойнинг солиштирма массаси, кг/м

3

N

e

- двигател куввати, кВт

τ- тактлилик коэффициенти

n- тирсакли валнинг айланишлар сони, айл/ мин

D- цилиндр диаметри, мм

S- поршен йули, мм

i- цилиндрлар сони

қ

4

/

3

*

072

.

0

*

0685

.

0

*

14

.

3

*

4000

*

60

*

2

*

01

,

0

60

*

2

DSi

n

g

y

55,7

5 л/с

2.4. Мавжуд ва янги ташхислаш воситаларини куллаганда ИЁДларга

ТХКлар ва уларни таъмирлашлар даврийлигини хисоблаш

Маълумки, техник ҳизмат курсатиш (ТХК) турларига таъмирлашлар

орали\ида ҳизмат кўрсатиш, бузилишни олдини олиш (профилактика) ишларини
бажариш (мойлаш, ростлаш, тозалаш), ташхис қўйиш; даврий тузатиш турларига
эса: жорий ва капитал таъмирлашлар киради.

ТҲК нинг ҳар бир тури учун ишлар таркиби ва ҳажмини; ишларни бажариш

муддатлари, даврийлигини ва стратегиясини аниқлаб олиш зарур.

Капитал таъмирлашда двигателнинг ишлаш қобилиятини тўлиқ тиклаш

мақсад қилиб қўйилади.

Жорий таъмирлашлар сони ушбу формуладан аниқланади:

KқT

к

/T

о

бу ерда: Т

о

- тузатишлар орали\идаги давр.

KқT

к

/T

о

қ 500000 / 200000 қ2,5

Капитал таъмирлашнинг ҳақиқий вақти Т

к

тузатишлар орали\идаги давр Т

о

га каррали бўлишига эришиш мақсадга мувофиқдир, яъни

Т

к

қ КТ

о

.

Т

к

қ КТ

о

қ 3*200000 қ 600000 км

Янги деталлар ўрнатишни қайси даврда амалга ошириш кераклигини

аниқлаймиз. Тузатиш ишларини бажаришнинг

қуйидаги вариантлари

(стратегиялари) бўлиши мумкин.

I. Таъмирлаш ишлари n- режали таъмирлашда амалга оширилади:


background image

60

Т

к1

қnT

о

.

Т

к1

қnT

о

қ 3*200000 қ 600000 км

Бу холда деталларнинг бир қисмида ишламай қолиш эҳтимоли бўлади. Шу

сабабли режадан ташқари тузатишдан фойдаланишга тў\ри келади.

II. Таъмирлаш ишлари n-1 бўлганда ўтказилади. Бу ҳолда тизим ишончли

ишлайди, аммо

Т

к2

қ (n - 1)

Т

о

.

бўлади ва эҳтиёт қисмлар ортиқча сарфланиши мумкин.

Т

к2

қ (n - 1)

Т

о

қ (3-1) * 200000 қ 400000 км

III. n-1 Таъмирлаш чо\ида машинанинг ҳолатига ташхис қўйилади ва унинг

кейинги тузатишлар орали\ида бузилмасдан ишлаши мумкинлиги ҳақида хулоса
берилади.

Т

о

ни аниқлашдаги асосий масала ҳизмат кўрсатишга қилинадиган

харажатларни аниқлашдир:

Zқ Z

т.к

Қ Z

д

қ а

Т

о

Қb/ Т

о

бу ерда: Z

т.к

- таъмирлашлар орали\ида ҳизмат кўрсатишларда бўладиган

харажатлар; Z

д

- даврий таъмирлашларда бўладиган харажатлар. А- автомобил,

ёки двигателлари сони.

Zқ Z

т.к

Қ Z

д

қ а

Т

о

Қb/ Т

о

қ 30*200000 Қ 118920000000/200000 қ 6000000 Қ

594600000 қ 600600000 сум

Ушбу

dZ

dT

0

0

тенгламани ечиб техник ҳизмат кўрсатишнинг энг мақбул

муддати Т

э.м

аниқланади.

6000060 / 200000 қ 3003 км

Машинанинг бузилмасдан ишлаш эхтимолини энг кам харажатлар қилган

ҳолда маълум даражада тутиб туриш учун унга ҳизмат кўрсатиш ва уни
тузатишнинг энг мақбул даврларини аниқлаш зарур. Агар бузилмасдан ишлаш
эҳтимолининг қуйи даражаси кишилар ҳаётига хавф ту\дирувчи жиддий
фалокатлар, ёки ишламай қолишлар шартларига кўра катъий белгиланган бўлса, у
холда P(t) қ

берилганда бузилмасдан ишлашнинг ўртача вақти Т

ур

қуйидаги

ифодадан аниқланади:

0

,

)

(

dt

t

P

T

ур

0

227000

)

(

км

dt

t

P

T

ур


бу ерда: P(t) - бузилмасдан ишлаш эҳтимоли.
Машинанинг ишламай қолиши фақат моддий зарар келтирадиган ҳолларда

эса, олдини олиш ишларининг даврлари буюмнинг ишлаш қобилиятини тиклашга
мумкин қадар кам харажатлар қилинадиган қилиб танланади.

Машиналардан фойдаланиш жараёнида купинча ейилган деталлар бундан

кейин уз вазифасини бажара оладими ёки уларни алмаштириш керакми деган
масалани хал килишга тугри келади. Деталлар ёки туташмаларнинг чекли
даражада ейилганини аниклаш учун техник, технологик (иш сифати) ва
иктисодий мезонлардан фойдаланилади. Агрегатларнинг чекли ахволдалигини
аниклашда шуни эсдан чикармаслик лозимки, хамма вакт агрегатнинг ресурсини


background image

61

белгиловчи асосий туташмани ажратиб курсатиш мумкин. Чунончи, замонавий
автотрактор двигателларида бундай туташма цилиндр- поршенли гурух
деталларидир (7-жадвал).

Деталларнинг чекли ахволини аниклаш анча мураккаб булиб, ейилишнинг

чекли кийматларини назарий аниклаш усуллари хозирча тулик ишлаб
чикилмаган. Машина деталларига нисбатан турли талаблар куйилгани учун
муайян туташмаларнинг чекли ахволини аниклаш хар бир муайян холда
мустакил техник топширикдан иборат булади. Деталларнинг чекли ахволдагини
ва ресурсини аниклашнинг энг кенг таркалган усули тузатиш фондини
микрометраж килишдир. Олинган маълумотларни кейин математик статистика
усулида ишлаб ейилишнинг статистик хусусиятлари аникланади.

Туташма деталларининг ейилиши ва улар орасидаги тиркишнинг

катталашиши натижасида иш босими остида булган мой окиб чикади ва машина
нормал ишламайди. Бундай тиркиш чекли даражада ейилган хисобланади.

Узгармас юкланиш билан ишлаётган двигателнинг цилидр-халкалар

туташмасидаги тиркишнинг чекли киймати мойлашнинг гидродинамик
назарияси тенгламаси ёрдамида топилади:

),

(

/

6

,

13

2

max

l

d

Р

l

nd

S

к

бу ерда:

- мойнинг абсолют ковушоклиги, м

2

/с; n- тирсакли валнинг айланиш

частотаси, айл/мин; d, l- цилиндр диаметри ва поршен йули узунлиги, мм; Р

к

цилиндрларга узатилаётган картер газлари солиштирма босими, мПа.

Бу формуладан фойдаланиб, картер газларининг нормадан ортиш даври

тиркишини аниклаймиз:

)

072

.

0

0685

.

0

(

212

.

0

/

075

.

0

*

0685

.

0

*

4000

*

10

*

8

*

6

,

13

)

(

/

6

,

13

2

6

2

max

l

d

Р

l

nd

S

к

қ 0,0204 Қ 0,0298 қ 0,050 мм

Демак, цилиндр ва халкалар орасидаги тиркиш 0,050 мм дан ортганда

картер газларининг босими цилиндрга юборилиши зарур булган 0.212 мПа
боимдан ортиб кетади.


Ташхислашлар кўрсаткичларини ҳисоблаш учун тирқиш катталигининг ва унинг

катталашиш тезлигининг ўртача қийматларидан фойдаланиш мумкин.

Агар ейилиш натижасида тирқишнинг катталашувини машинанинг ишлаш

муддатига мутаносиб деб ҳисобласак (13-расм), у ҳолда ушбуга эга бўламиз:

S

t

қS

0

Қ(

1

Қ

2

)T,

бу ерда: S

t

– тирқишнинг картер газлари меъёридан ошган даврдаги қиймати; S

0

-

тирқишнинг бошлан\ич қиймати;

1

,

2

- мос равишда туташ сиртларнинг ейилиш

тезликлари.

Туташманинг картер газлари меъёридан ошган даври давомийлиги

Тхқ(S

t

-S

0

)/(

1

Қ

2

).


background image

62

S

чек


S

ќ



S

0

0 Вакт

Tќ T

љал

Т

ум

12-расм. Картер газлари меъёридан ошган даври давомийлигини ҳисоблашга доир

схема.


Тўлик ейилиш давомийлигини аниқлаш учун формула қуйидаги кўринишда

бўлади:

Т

ум

қ (S

чек

-S

o

)/(

1

Қ

2

),

бу ерда: S

чек

– тирқишнинг чекли қиймати.

12-расмга кўра туташманинг картер газлари меъёридан ошган даври давомийлигини
аниқлаш қуйидагини ташкил этади:

Т

кар

қ Т

ум

- Т

х

.

Ейилишларнинг, ёки тирқишнинг чекли қиймати одатда техник шартларда

кўрсатилади. Ейилиш тезликлари тажриба ёки назарий ҳисоблаш йўли билан
аниқланади:

қ

U/t,

бу ерда: U- материал наъмунасини синашда унинг ейилиш миқдори; t - синаш вақти; К

т

-

синовларни тезлаштириш коэффициенти.

Тўлик ейилиш давомийлигини аниқлаш қийматларининг мумкин бўлган

тарқоқлигини аниқлаш учун картер газлари меъёридан ошган даврдаги давомийлиги
кўрсаткичларининг ва ишончли эҳтимоллик

тақсимланишиинг кўзда тутиладиган

қонунида қуйи (Тк) ва юқри (Тю) ишончли чегаралари топилади. Bейбул-Гнеденконинг
тақсимланиш қонуни қўлланилганда ва ўзгариш коэффициенти

дан фойдаланилганда

қолдиқ ресурс тарқоқлигининг ишончли чегараларини ушбу формулалардан аниқлаш
мумкин:

T

H

a

T

H

a

ê î ë

ê

ê

ê

ê î ë

þ

ê

þ

(

) ;

(

) .

бу ерда: Hк/

- Вейбул-Гнеденко тақсимланиш қонунининг квантили; a

к

, a

ю

- ейилиш

тарқоқлик чегаралари учун қабул қилинган ишончли эхтимоллик.

қ aCb бўлгани учун бундан


background image

63

a қ

/Cbқ

T

кол

/Cb

Узил-кесил қуйидагига эга бўламиз:

бу ерда Сb - ушбу формуладан аниқланадиган коэффициент:

C

b

b

b

(

)

,

1

2

2

бу ерда: Г - гамма-функция; b - Вейбулнинг тақсимланиш параметри; Кb - қуйидаги
тенгламадан аниқланадиган коэффициент:

b

b

(

).

1

1

«Дамас» автомобилининг двигатели туташмаларининг картер газлари меъёридан

ошган давридаги ейилишлар микдорини ва туташманинг картер газлари меъёридан
ошган даврида картер газларини цилиндга юборган ва юбормаган холлари учун
хисоблаймиз:

Картер газлари цилндрларга юборилганда асосан цилиндр деворларининг, поршен

харлкаларининг, тирсакли вал буйинчаларининг ейилиш тезлиги узгаради. «Дамас»
автомобили двигатели деталларининг бошлангич улчамларини – жадвалдан олиб
хисоблаймиз:

Тирсакли вал буйинчалари ейилишининг картер газлари меъёридан ошган

давригача ўртача тезлигини аниқлаймиз:

қ U/Tқ[(9,35-0,158)-8,80]/2500қ 156

10

-6

мм/соат.

бу ерда: (9,35 - 0,158) - тирсакли вал буйинчалари қалинлигининг қуйи чегараси.

Шу даврнинг давомийлиги қуйидагига тенг бўлади:

Т

кол

қ (U-Uчек)/

қ (8,80-8,34)/ 156

10

-6

қ 2107соат.

Тирсакли вал буйинчаларини ейилиш давомийлиги ишончли чегараларини

топамиз.

қ 0,365 бўлгани учун қолдиқ параметрлар жадваллаштирилган қийматлар

орқали аниқланади (3 - жадвал) ва bқ3,0; Cbқ 0,326 ни ташкил этади.

Квантиллар жадвалидан фойдаланиб қуйидагиларни аниқлаймиз:

к

қ0,20; H

к

/

қ0,607; bқ3,0;

ю

қ0,80; Н

к

/

қ1,17; bқ3,0.

У холда Т

кол

куйи

қ2001,4 соат; T

кол

юкори

қ 2226,3 соат.

Тўлиқ ейилиш ушбуни ташкил этади:

Т

ум

қ (U

к

- U

чек

)/

қ 546,2 соат

ёки Т

ум

қ Т

х

Қ Т

кол

қ 250Қ294,9қ544,9 соат.

Тўлиқ ейилишнинг ишончли чегараларини ҳисоблаб топамиз:
Т

к

қ370,3 соат; Т

ю

қ 713,8 соат.

Двигателнинг асосий қисмлари техник аҳволи параметрларининг рухсат этилган

энг мақбул четлашишларини аниқлаш ва уларнинг чиниктириш вактини олдиндан
аниқлаш усуллари ГОСТ 21.571-76 га мувофиқ белгиланган.

ГОСТ 21.571-76 га кўра U(t) параметрнинг ўзгариши ушбу кўринишдаги даражали

функция билан тахминан ифодаланади (аппроксимацияланади):

U t

t

i

( )

,




background image

64

бу ерда:

i- техник аҳвол параметрининг ўзгариш тезлигини ифодаловчи

коэффициент;

- техник параметр U(t) нинг ўзгаришини тахминан ифодаловчи функция

даражасининг кўрсаткичи бўлиб, у энг кичик квадратлар усулидан фойдаланиб тажриба
маълумотларини статистик ишлаш йўли билан аниқланади;



- картер газлари

цилндрларга юборилган даврда техник аҳвол параметрининг ўзгариши.

соат

мм

t

t

U

i

/

10

*

74

,

889

10

*

3

,

33

10

*

44

,

856

90

*

10

*

37

9

,

544

*

10

*

156

)

(

6

6

6

6

6



Хисоблаб топилган натижаларни - жадвалга киритамиз:

- жадв.

«Дамас» автомобили двигатели деталларининг ресурслари

№ Ишқаланувчи

сиртларнинг номи

Бошлан\ич
ўлчами,

Ейилиши
нинг
ўртача
тезлиги,

10

-6

мм/соат.

Картер
газлари
меъёрида
н ошган
даври,
соат

Картер
газлари
меъёридан
ошганда
цилиндрга
юборишда
ресурс,
соат

Картер
газлари
меъёридан
ошганда
цилиндрга
юбормаганд
а ресурс,
соат

1.

Цилиндр деворлари 68,500

Қ0,0

6

286

10

-6

2058

78120

92210

2.

Поршен халқалари 68,500

-0,06

286

10

-6

2058

78120

92210

3.

Тирсакли валннг
шатун бўйинчалари

37,750

-0,05

156

10

-6

2107

66960

87340

4.

Тирсакли валннг
ўзак бўйинчалари

43,750

-0,05

126

10

-6

2379

59520

74730

III. Тажриба кисми.

3.1. Мавжуд ташхислаш воситаларини куллаб ИЁД холатини тахлил

килиш.

Узок ишлатиш давомида двигател ва умуман автомобилнинг техник

холати секин- аста узгариб боради. Чиниктириш жараёнида ишкаланувчи
юзаларнинг узаро силликланиши натижасида ишкаланиш кучи камайда;
дивигателнинг эффектив куввати ортади, бинзин сарфи ва мойнинг куйиши
камаяди. Шундан сунг, маълум вакт довомида дивигателнинг техник холати
деярли узгармайди. Кейинчалик ейилиш даражаси ошган сари, поршен
халкалари оркали газнинг утиб кетиши ортади, цилиндрлардаги компрессия
пасаяди, бирикмаларнинг тиркишидан мойнинг утиб кетиши ортади ва мойлаш
тизимида босим камайиб кетади. Бу двигател эффектив кувватининг аста–
секин камайишига, бензин ва мой сарфининг ортишига олиб келади.

Узок муддат давомида ишлатилгандан сунг, двигателнинг техник холати

уни ишлатиб булмайдиган даражга келади. Агар ишлатиш шароитлари огир
булса ва автомобилга яхши карамаса, юкорида айтилган холат олдинрок пайдо
булиши хам мумкин.


background image

65

Двигателнинг техник холатига кура уни таъмирлаш вактини аник

белгилаш гоят мухимдир. Бу двигателнинг умумий иш муддатини узайтиради
ва двигателнинг авария холатида ишдан чикишнинг олдини олади.
Двигателнинг техник холати автомобилни тортиш хусусияти, ёнилги ва мой
сарфи, цилиндрлардаги компрессия катталигини ва ишлашдаги шовкин
даражаси билан билан аникланади.

Двигателнинг техник холатини энг объектив бахолаш усули-уни картер

газларининг микдори буйича юклама берувчи мосламалар билан жихозланган
махсус курилмада текширишдар. Аммо бунинг учун двигателни автомобилдан
ечиш керак, бу эса вакт ва маълум маблаг сарфлашни талаб килади.

Куйида двигателнинг техник холатини уни автомобилдан ечмасдан

картер газларининг микдори буйича ташхислаш усули тавсия килинган. Синов
шартлари:

-

ёнилги- бензин Аи-93;

-

автомобил юкланиши– салт ишлаб, номинал ва максимал

-

синов жойи- ташкарида, муътадил хароратда.

-

хаво курук булиши, нисбий намлик 30% дан ошиаслиги керак;

– ёмгир ва кор ёгмаслиги, шамол тезлиги 3м/с дан ошмаслиги
, атмосфера босими 730 … 765 мм симоб устунини ташкил килиши
- атроф мухит харорати Қ5 дан Қ35 С доирасида булиши керак. Яна шуни

алохида таъкидлаш зарурки, юкорида келтирилган синовдан 5000 км дан ортик
юрган (айнан шу двигател билан) автомобиллар утказилиши лозим.

Бу синовлар мобайнида сапун оркали атмосферага чикиб кетаётган

картер газларининг микдорини текширдик. Бунинг учун сапундан завод

томонидан куйилган патрубкага КИ- 4885-1 асбобини уладик ва атмосферага

чикариб юборилаётган картер газларининг микдорини текширдик.

Ишланган газларининг микдорини, босимини ва тезлигини улчаш учун

турли

асбоблардан

фойдаланиб

курдик:

ГАИ-1

ва

ГАИ-

2

Газоанализатори,

“Intralit-27» газоанализатори (Германия),

Картер газлари буйича ташхислаш учун К- 1253 газ улчагичи ва

КИ-4887-1 ускунасини ишлатдик. Ташхисланаётган двигателнинг сапунига

ускунанинг киритиш патрубкасини уладик, чикиш патрубкасини эса

сундиргичга уладик. Ушбу КИ- 4887-1 асбобнда картер газларининг босимини

ва чикиш тезлигини аникладик. Чикаётган газдан наъмуна олиб, унинг

таркибини лаборатория шароитида текширдик

Мавжуд ташхислаш воситаларини куллаб ИЁД холатини тахлил килиш.

№ Хаво (газ)ни олиш

жойлари

Хаво (газ)нинг параметрлари

Харорати,

0

С

Босими,
мПа

Намлиги,
%

Солиштирма
массаси,
кг/м

3

1.

Ташки

33,3

0,103

29,4

1,21

2.

Хаво фильтри олдида 34,6

0,104

29,5

1,21

3.

Картерга

кириш 34,0

0,103

29,6

1,22


background image

66

олдида

4.

Сапундан

чикиш

жойида

63,3

0,213

41,3

1,34

5.

КИ-4887-1 у

скунаси

ортида

60,6

0,195

39,4

1,33

Синовларда картер газларининг курсаткичларини куплаб «Дамас»

автомобилларда текширдик ва узаро таккосладик. Маълум булишича бу
газларнинг курсаткичлари автомобилларнинг босиб утган йули, двигател
холати, тирсакли валнинг айланишлар сони ва бошка куплаб омилларга боглик
экан уларнинг курсаткичлари кенг ораликда жойлашар экан. Шунинг учун
кейинги булимларда уларга аниклик киритиш керак булади.


3.2. Янги ташхислаш воситаларини куллаб

ИЁД холатини тахлил килиш

Картер газларининг тезлигини улчаш учун КИ-4887-1 дан

фойдаланамиз. Лекин бизга газларнинг босимини хам улчаш керак булади.

Шунинг учун мазкур КИ- 4887-1 асбобни такомиллаштириб, яъни унга

манометр урнатамиз. Такомиллашган ускунанинг киритиш патрубкасини

«Дамас» автомобили тухтаб турган холатида унинг двигателининг мой улчаш

таёкчаси урнига улаймиз. Двигателни ут олдириб, турли юкланишларда картер

газларини текширамиз.

Амосфера босимини «О» деб белгилаб картер газларининг босимини

манометр оркали назорат киламиз. Газларнинг тезлигини эса унинг суюклик

устунларида сатхнинг узгариши буйича улчаймиз.

Чикаётган газдан наъмуна олиб, унинг таркибини, солиштирма

массасини. хароратини лаборатория шароитида текширамиз. Ташхислаш

натижалари картер газлари микдорини завод курсатмасидан ва биз мазкур

диссертациянинг 2.3. бандида хисоблаб топилган меъёрдан кам, ёки

ортиклигини текширамиз.

Агар газларнинг курсаткичлари меъёрдан ортиклигини курсатса. биз

двигател сапуни ва хаво фильтри орасига махсус редукцион клапан урнатамиз..

Синовларда ишланган газлар ва картер газларининг курсаткичларини

узаро таккосладик.

Жадв. 8

Картер газларининг цилиндрларга узатилишини двигател

курсаткичларига таъсири


background image

67

№ Босиб

ўтилган
масофа,
минг км

Картер
газларини
цилиндрларга
узатилиши,
%

Двигател
куввати,
кВт

Ёнилги
сарфи, л/соат

Ишланган
газларда СО, СО

2

миқдори, %

1.

5...100

0

23,73

6,88

5,15

25

23,95

6,75

6,18

50

24.11

6,57

7,03

75

24,30

6,43

7,31

100

25,06

6,36

7,41

2.

100...200

0

24,17

6,25

5,26

25

24,77

6,21

5,31

50

25,21

6,16

6,38

75

25,23

5,81

7,33

100

25,46

5,73

7,45

3.

200...250

0

23,32

7,82

7,42

25

23,49

7,67

7,88

50

24.21

7,55

8,20

75

24,39

7,82

8,53

100

25,12

7,87

8,80

4.

250...300

0

23,53

7,95

7,75

25

24,15

7,72

8,25

50

25.62

7,71

8,43

75

24,93

7,99

9,29

100

24,44

8,03

9,46

5.

300...350

0

22,29

8,08

8,74

25

23,19

8,15

9,21

50

24.16

8,50

9,86

75

23,89

8,64

10,44

100

23,35

8,76

11,37

Жадв. 8

Картер газларининг цилиндрларга узатилишининг оптимал

микдорларини танлаш

№ Босиб

ўтилган
масофа,
минг км

Картер
газларини
цилиндрларга
узатилиши, %

Двигател
куввати,
кВт

Ёнилги
сарфи, л/соат

Ишланган
газларда

СО,

СО

2

миқдори, %

1. 5...100

100

25,06

6,36

7,41

2. 100...200

75

25,23

5,81

7,33

3. 200...250

50

24.21

7,55

8,20

4. 250...300

25

24,15

7,72

8,25

5. 300...350

0

22,29

8,08

8,74

3.3. Мавжуд ва янги ташхислаш воситаларини куллаб ИЁД холатини

киёсий синови натижалари


background image

68

Двигател ишлаганда ишчи аралашма ва ишланган газларнинг бир қисми

халқа кууфлари ва халқалар ва цилиндр деворлари орасидаги ножипсликлар

орқали картер бўшлиғига ўитб кетади. Картер газларининг миқдори поршен,

поршен халқалари ва цилиндрларнинг ейилиши эвазига, ҳамда двигател юқори

юкламада ишлаганда ортиб боради. Шунинг учун биз “Дамас” автомобиллари

двигателларини турли масофаларни боиб ўтганларини ташислаб кўрдик.

Ташхислаш натижалари – жадвалда берилган.

Жадв 10.

Цилиндрларга узатилаётган картер газларининг курсаткичлари

№ Босиб

ўтилган
масофа,
минг км

Картер
газларини
цилиндрларга
узатилиши,
%

Картер газларининг кўрсаткичлари:

Босим, мПа Харорат,

0

С

Зичлик.
кг/м

3

СО, СО

2

миқдори,
%

1. 5...100

100

0.12...0,14

50...55

1,3...1,5 7,3...7,8

2. 100...200

75

0.12...0,18

51...58

1,3...1,5 7,2...7,9

3. 200...250

50

0.13...0,17

55...67

1,4...1,5 9,0...9,4

4. 250...300

25

0.14...0,19

60...70

1,4...1,6 10,3...12,0

5. 300...350

0

0

0

0

0

Жадв 10.

Цилиндрларга узатилаётган картер газларини

ишланган газларга таъсири

№ Босиб

ўтилган
масофа,
минг км

Картер
газларини
цилиндрларга
узатилиши,
%

Ишланган газларининг кўрсаткичлари:

Босим, мПа Харорат,

0

С

Зичлик.
кг/м

3

СО, СО

2

миқдори,
%

1. 5...100

100

0.21...0,31

70...75

1,1...1,2 5,1...6,3

2. 100...200

75

0.22...0,33

71...78

1,1...1,3 7,1...8,8

3. 200...250

50

0.35...0,37

75...87

1,2...1,3 8,0...8,4

4. 250...300

25

0.39...0,52

78...88

1,2...1,4 8,3...9,0

5. 300...350

0

0.45...0,59

80...89

1,2...1,4 8,6...9,4

Жадвалдан кўриниб турибдики, автомобилларнинг босиб ўтган йўли

ортиши билан картер газларининг босимни ортиб бориши кузатилди. Бу ўз

навбатида мотор мойини тирсакли вал сальниклари ва картер қистирмаларидан

оқиб кетишига ва цилиндрларда ёниб атмосферани захарлашига сабаб бўлади.

Картерни шамоллатиш двигателнинг узоққа чидамлилигини орттиради.

Бунинг учун очиқ турдаги картерни шамоллатишга ўтсак ва картер

газларитўғридан тўғри атмосферага чиқариб юборсак атмосферани булғаган


background image

69

бўламиз, ёпиқ тизимда қолдирса эса картер газларининг таркибидаги ёнилғи

буғлари ёнувчи аралашмага қўшилиб ёнишини ва бу билан ёниилғни иқтисод

қилишни рад этган бўламиз.

Шунинг учун биз универсал тизимни қўллашни мақсадга мувофиқ деб

топдик. Бунда автомобил босиб ўтган йўл ортиб бориши билан картер газлари

нинг маълум миқдорини цилиндрларга, қолганини эса атмосферага чиқариб

юборадиган редукцион клапан қўйдик. Уни сапун ва хавл фильтри орасига

жойлаштирдик.

3.4. Янги ташхислаш воситаларининг улчамлари ва курсаткичларини

оптималлаш.

Конструкторлар ва завод томонидан тавсия этилишича бу газлар туман

холатида булиб, двигател мойининг бугларига туйинган булади ва бу газлар

цилиндрлар ичига кириб биринчидан ишчи зарядга кушилиб ёниш, иккинчидан

ёнилгини тежаш, учинчидан цилиндрларнинг ички деворларини мойлаш учун

ёрдам беради. Лекин шунинг билан бирга бир талай зарарли томонлар хам

мавжуддир. Бу зарарли томонлар картер газлари микдорини меёъридан ортиб

кетишидир.

Картер газларини ортиб кетиши ЦПГ деталларини ейилишига боглик

булиб, иш жараёнида купайиб боради. Натижада шу даражага етадики, картер

газларининг микдори двигател сундиргичидан чикаётга газлар микдорига якин

булиб колади. Энди бу газалр юкорида айтганимиздек двигателга фойда эмас

балки куплаб зарар келтиради. Масалан, биринчидан цилиндлардаги ишчи

зарядга куплаб двигател мойи буглари ва йирик томчилари кушилиб ёнишни

кийинлаштиради, иккинчидан свечалар намланади, учинчидан цилиндр

деворлари ва поршен халкаларининг ейилиши тезлашади, хамда туртинчидан

ёнмай колган ёнилги томчилари картерга тушиб двигател мойининг сифатини

бузади.

Синовлар натижасида шунга амин булдикки, 1 та автомобилда двигател

турли режимлар ишлаганда картер газларининг мкдори ва босими хар хил булар

экан. Шунинг учун биз сапундан чикаётган газларни навбатдаги ТХК лар

чогида текшириб туришни ва шу пайтда газларни двигател хаво фильтрига

кираётган жойига махсус редукцион клапан куйдик. Бу клапан картер газларини


background image

70

цилиндрлар ичига факат керакли концентрациядагина юборади ва уларнинг

ортикчасини атмосферага чикариб юборади.


Таъмирлаш сифати аввало двигателлар кисмларини тугри йигиш ва бутлашга

боглик. Унинг асосий кисмларини йигиш катъий технологик кетма- кетликда
бажарилиши керак, бунда айрим жуфтликларни бирлаштиришга риоя килиш керак.
Йигиш чогида ишни енгиллаштирадиган ва деталларни шикастланишидан
саклайдиган махсус стенд, мосламалардан фойдаланиш керак.

Таъмирланган двигателларни чиниктириш ва синаш куйидаги режимларда

бажарилади:

1.

Совук чиниктириш; бунда юргизилмайди, балки двигател тирсакли вали

бошка двигател (масалан эл. двигател) ёрдамида айлантирилади.

2.

Иссик- двигател юргизилиб, салт ишлашда.

3.

Иссик - двигател юргизилиб,90 % гача юклама бериб.

Юкоридаги 3 хил чиниктириш- стендда бажарилади ва «стендда чиниктириш»

дейилади.Уларнинг давомийлиги 3…4 соат булиши керак.

Стендда чиниктириб тугангандан сунг синаш бажарилади.
Синаш 2 турга булинади:
1. Кувват буйича максимал юкланиш билан нормал айланишлар сонида.
2. Ёнилги сарфи буйича.
Уларнинг хар бирининг давомийлиги 5 минутдан ошмаслиги керак. Чунки

ишкаланувчи жуфтликларда хали етарли силликланиш булмаганлиги учун детал
юзаларида кемтиклар, кириб колишлар содир булиш мумкин.

Синов тугагандан сунг двигателни стенддан олиб ерга куйилади ва унга нигох

ташлаб текширилади. Бунда кистирмалардан мой, ёнилги ва совутиш суюклиги
оккан жойлар булса уша ерлардаги болт- гайкалар котирилади.

Двигателни тула чиниктириш учун уни автомобилга урнатиш ва аввало салт

ишлатиб, сунгра минимал юкланиш билан 50…60 соат мобайнида чиниктириш
керак.

Двигателга берилаетган юкланиш аста- секин орттириб борилади. Уни

чиниктириш пайтида меъеридан ошиб кетмаслиги учун айланишларни чеклагич
куйилади. Ушбу чеклагич меъёрий кувват Ne

огр

ва меёрий ёнилги сарфи ge

огр

га

тарировка килинади.

Кувватни чеклаш коэффициенти К

м

ва ёнилги сарфи коэффициенти К

т

маълум

булсада, синаш пайтида чегаравий курсаткичларни топиш мумкин:

Чегаравий кувват:

Ne

пр

қ К

м

Ne

огр

Масалан «Дамас» автомобили двигатели учун К

м

қ0,75 ва Ne

огр

қ 29 кВт булса:

Ne

пр

қ К

м

Ne

огр

қ 0,75* 29 қ 21,75 кВт

ни ташкил этади
Чегаравий кувватда сарфланган чегаравий ёнилги сарфи:

ge

пр

қ К

т

ge

огр

Масалан «Дамас» автомобили двигатели учун К

т

қ 0,95 ва ge

огр

қ 5,1 л/ 100 км

булса:

ge

пр

қ К

т

ge

огр

қ 0,95*5,1 қ 4,845 л/100 км

ни ташкил этади
Биз чиниктириш режимлари учун «Дамас» автомобили двигателининг

чегаравий куввати ва шу чегаравий кувватда сарфланган чегаравий ёнилги сарфини
аниклаймиз ва куйидаги жадвалга киритамиз:


background image

71

Жадв.4

«Дамас» автомобили двигателини чиниктириш режимлари буйича чегаравий

куввати ва чегаравий ёнилги сарфи

Чиниктири
ш жойлари

Чиниктириш
боскичлари

Тирсакли
валнинг
айланишлар
сони, айл/мин

Автомоби
л тезлиги,
км/соат

Чегарави
й кувват
N

пр

, кВт

Чегаравий
ёнилги
сарфи g

пр

,

л/100 км

Стенда

Совук

500

0

0

0

Салт ишлатиб

500..750

0

15

0

Ерда

Синаш

0

0

0

0

Автомо-
билда

Эксплуатацияда
н олдин

900…1100

(салт ишлаб)

0

15

0

1900…2100

25…30

21

4,56

2900…3100

40…50

22,20

4,92

3900…4100

50…60

27,90

5,12

4000…4600

60…70

28,06

6,08


Чеклагичлар карбюраторли .двигателларда карбюраторга, инжекторли

двигателларда ЭББ га урнатилади.

«Дамас» автомобили двигателига уларни урнатиш учун барча чиниктириш

режимларида синаб курилади. Шундан сунг улар буйича тарировка коэффициентини
куйидаги формула ёрдамида аникланади.

«Дамас» автомобили двигателини чиниктириш режимлари буйича кувватни

чеклаш коэффициенти К

м

К

м

қ ∑Ne

пр

/Ne

огр

К

м

қ ∑Ne

пр

/Ne

огр

қ 15/29 Қ 21/29 Қ 22,20/29 Қ 27,90/29 Қ 28,06/29 қ (0,52 Қ 0,72

Қ 0,96 Қ 0,97)/4 қ 0,79

«Дамас» автомобили двигателининг ёнилги сарфи коэффициенти К

т

К

т

қ ∑ge

пр

/ge

огр

К

т

қ ∑ge

пр

/ge

огр

қ 4,56/5,1 Қ 4,92/5,1 Қ 5,12/5,1 Қ 6,08/5,1 қ (0,89 Қ 0,96 Қ 1,00 Қ

1,19)/4 қ 1,01

Жадв.

Ишкаланувчи жуфтликларни дефектация килиш техник шартлари

Деталларнинг ва улчов
жойларининг номи

Техник шартлар

Б

ошла

нги

ч

улча

м

, м

м

Тиркиш, мм

Б

ошла

нг

ич

S

н

Р

ухс

ат

эт

илга

н

S

др

Че

га

ра

в

ий

S

пр

1.

Цилиндр (ички)

68,5

Қ0,12

0,120-0,160

0,20

0,25

2.

Поршен (ташки)

68,5

-0,12

0,120-0,160

0,20

0,25

3.

Поршен халкалари
(ташки)

68,5

±0,15

0,120-0,160

0,20

0,25

4.

Тирсакли валнинг
шатун буйинчаси
(ташки)

37,750

-0,05

0,075-0,100

0,20

0,25


background image

72

5.

Шатун вкладиши
(ички)

37,750

±0,05

0,075-0,100

0,20

0,25

6.

Тирсакли валнинг узак
буйинчаси (ташки)

43,75

-0,05

0,075-0,100

0,20

0,25

7.

Узак вкладиши (ички)

43,75

±0,05

0,075-0,100

0,20

0,25

8.

Таксимлаш вали
подшипниги (ички)

29,35

- 0,20

0,050-0,075

0,30

0,45

9.

Таксимлаш вали олд
буйинчаси (ташки)

36,10

-0,15

0,050-0,075

0,30

0,45

10.

Коромўсл втулкаси
(ички)

33,750

-0,05

0,040-0,060

0,20

0,25

11.

Коромўсло уки (ташки)

31,450

-0,05

0,040-0,060

0,20

0,25

12.

Поршен бармоги
(ташки)

35,550

-0,05

0,020-0,040

0,20

0,25

3.5. Янги ташхислаш воситаларининг иктисодий самарадорлигини

аниклаш

«Дамас» автомобилининг

двигателини ташхислаш

нинг иктисодий

самарадорлигини куйидаги формула оркали аникланади.

Э

й

қ(С

э

я

я

Т

см

Д

ик

, cум

Бунда Сэ-

двигатели чиниктирилмаган

автомобилда хар 1 км йулга

сарфланган харажат

Ся-

двигатели янги усулда чиниктирилган

автомобилда хар 1 км йулга

сарфланган харажат

Пя- автомобилнинг уртача тезлиги, км/соат.
Тсм- смена давомийлиги, соат
Д

ик

- 1 йилда ишчи кунлар сони

Двигатели

чиниктирилмаган

ва

двигатели

янги

усулда

чиниктирилган

автомобилларда хар 1 км йулга сарф харажатлар куйдаги

формула оркали аникланади.

СқС

ич

ҚС

соц

ҚС

ам

ҚС

ё

ҚС

м

, сум/км

Бунда С

ич

- хайдовчининг асосий иш хаки, сум/км

С

соц

-ижтимоий сугуртага ажратма, сум/км

С

ам

- амортизация харажатлари, сум/км

С

ё

- ёнилгига сарфлар, сум/км

С

м

- материалларга харажатлар сум/км


Асосий иш хаки куйдаги формула оркали топилади.

С

ич

қ С

т

/Vур , cум

Буерда С

т

-хайдовчининг 1 соатлик иш ставкаси.

С

т

қМ/F, сум/соат

Бунда М-хайдовчининг ойлик маоши Мқ40000 сум.
F-ойлик иш соатлари.
Fқ160-170 соат.

СтқМ/Fқ40000/165қ242,42 сум/соат,

Vур -автомобилнинг уртача тезлиги, км/соат
Vурэ қ 60 км/соат - эски автомобиль,
Vуря қ 60 км/соат- янги автомобиль,


background image

73

Cич

э

қСт/ Vурэқ242,42 /60 қ 4,04 сум/км

Сич

я

қСт/ Vуряқ242,42 /60 қ 4,04 сум/км

Ижтимоий сугуртага ажратма куйдаги формула оркали аникланади.

Ссоц

э

қ0,4 Сич

э

қ0,4*4,04қ1,62 сум/км

Ссоц

я

қ0,4*Сичяқ0,4*4,04қ1,62 сум/км

Амортизация харажатлари

Сам

э

қФос

э

*0,05/Sй, сум/км.

Сам

я

қ(Фос

я

ҚФ

я

)0,05/Sй, сум/км.

Бунда Фос

э

,Фос

я

- эски ва янги автомобилларнинг баланс киймати.

Фосэқ 8000000 сум
Фосяқ 8000000 сум
Ф

я

- Янги чиниктириш ва синаш режимларига сарфланадиган харажатлар

баланс киймати

Ф

яҳ

қ 120000 сум

S

й

-1 йилда босиб утилган йул, км.

Sйқ V

ур

. Д

ик

Т

см

.

Сам

э

қФос

э

*0,05/S

й

қФос

э

*0,05/V

ур

й

қФос

э

*0,05/V

ур

ик

см

қ

қ8000000*0,05/60*305*7қ 3,12 сум/км.

Сам

я

қФос*0,05/V

ур

ик

см

қ

(8000000Қ120000)*0,05/60*305*7 қ 3,17 сум/км.

Ёнилгига сарфланган харажатлар.

С

ё

қ Б

ё

*g

екм

, сум/км.

Бунда Б

ё

– ёнилги бахоси

бензин учун:

Б

ё

қ350 cум/л

g

екм

– хар 1 км йулга ёнилги сарфи, л/км

«Дамас» автомобили учун:
90 км/соат тезликда:
6,4 л/100 км
Сё

э

қ Б

ёэ

*g

екмэ

қ 350*0,064 қ 22,40 сум/км

Сё

я

қ Б

ёя

*g

екмя

қ 350*0,064 қ 22,40 сум/км

Материалларга сарфлар куйидаги формула оркали аникланади.

СмқNd*1000, сум/км.

Бунда Nd-хар 1000км йулга материал сарфи меёри.

Ndқ3700 сум/км,

См қ3700/1000қ 3,7 сум/км


Таъмирлаш ва ТХК ишларига сарфлар куйидаги формула оркали

аникланади.

С

рТХК

қ N

ртхк

/S

ртхк

, сум/км

Бунда
N

ртхк

- «Дамас» автомобили двигателини капитал таъмирлашига сарфлар,

сум

N

ртхкэ

қ250000 сум

S

ртхк

-«Дамас» автомобилининг 1- жорий таъмирлашгача босиб утган

йули, км

S

ртхкэ

қ172500 км

S

ртхкя

қ225000 км

С

рТХКэ

N

ртхкэ

/S

ртхкэ

қ 250000/172500қ 1,45 сум/км

С

рТХКя

қ

N

ртхкя

/S

ртхкя

қ 250000/225000қ 1,11 сум/км


background image

74


Хар 1 км йулга келтирилган жами сарфланган сарф харажатлар .
СэқСич

э

ҚСсоц

я

ҚСам

э

ҚСё

э

ҚС

м

ҚС

ртхкэ

қ4,04Қ1,62Қ3,12

Қ22,40

Қ3.7Қ1,45қ36,33 сум/км.

СяқСич

я

ҚСсоц

я

ҚСам

я

ҚСё

я

ҚСмҚС

ртхкя

қ4,04Қ1,62Қ3,17Қ

22,40

Қ

Қ3.7Қ1,11қ36,14 сум/км.

Йиллик иктисодий самарадорлик.
Эйқ(С

э

я

)*V

уря

ик

см

қ(36,33- 36,14)*60*305*7 қ 24339 сум/йил.

Копланиш муддати.
ЕрқФ

я

/Эйқ120000/24339 қ4,93 йил.

Самарадорлик коэффиценти.
ТоцқЭй/Ф

я

қ24339/120000қ0,20.

4.2. Техник иктисодий курсаткичлар

Курсаткичлар

Улчов

«Дамас» автомобили

Фарки

бирлиги

Бензинли

двигатель

Дизелли

двигатель

Қ,-

1.

Автомобилнинг
нархи

сум

8000000

8000000

-

2.

Янги чиниктириш
ва

синаш

режимларига
сарфланадиган
харажатлар

сум

-

120000

Қ120000

3.

И/ч ишчилар иш
хаки

сум/км

4,04

4,04

-

4.

Ижтимоий сугирта сум/км

1,62

1,62

-

5.

Амартизация
харажатлари

сум/км

3,12

3,17

Қ 0,05

6.

Ёнилгига сарфлар сум/км

22,40

22,40

-

7.

Материалга
сарфлар

сум/км

3,70

3,70

-

8.

Тамирлаш

ва

ТХКга сарфлар

сум/км

1,45

1,11

- 0,34

9.

Келтирилган
харажатлар

сум/км

36,33

36,14

- 0,19

10.

Йиллик иктисодий
самарадорлик

сум/йил

-

24339

Қ24339

11.

Копланиш
муддати

йил

4,93

12.

Самарадорлик
коэффиценти

0,20

АДАБИЁТЛАР

1. И.А.Каримов Узбекистон буюк келажак сари. Тошкент, Узбекистон, 1998


background image

75

1.

Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ1 аср бўса\асида: ҳавфсизликка тахдид,

барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997,

328 б.

2.

Каримов И.А.. Узбекистон иљтисодий ислохатларни чукурлаштириш

йулида Тошкент: Узбекистон 1995 йил.

3.

Каримов У.К. Трактор ва автомобиль двигателлари назарияси. Тошкент:

Мехнат, 1989.

1.

Голубев И.Р., Новиков Ю.В. Окружаюҳая среда и транспорт. – М.:

Транспорт, 1987.

2.

http://

www.carpoint.сom

- сервер для автолюбителей.

3.

http://

www.autoreview

. ru - научно-популянўй журнал «Авторевю».

4.

http://

www.auto.msk.

ru – Всё об автомобилях.

5.

http://

www.carmarket

. ru – Запчасти для твоего авто.

6.

http://

www.auto.well

. ru – Автодумў.

7.

http://

www.colibri

.avto. ru – Книги для автомобилистов.

8.

http://

www.moto.

ru – Всё о двигателах.

9.

http://

www.daewoo.com

. – Сайт компании на английском язўке.

10.

http://

www.zr.

ru – Научно-популянўй журнал «За рулём».

11.

http://

www.masla.

ru – Двигателнўе масла для автомобилей.

12.

Scoot. D. F. World’s biggest wind machine is a one-armed monster. New York,

1999.

13.

Energi.W. Q. Ford energie-report. London, 2001.

14.

Giessel R. S. Desing of the 4-215 D. A. Automotive stirling engine. SAE

London, 1999.

15.

Акопов В.А., балондин С.Л. Измерение расхода топлива на отечественнўх

и зарубежнўх автомобилях. Ташкент: ТАДИ, 2002г.

16.

Алматаев Т.О., Носиров И.З. Транспорт воситалари ички ёнув

двигателлари. Андижон: Ҳаёт, 2002.-96 с.

17.

Шугуров Л.М. Автомобили России и СССР. Ч-1 – М.: Прострэкс,

1993.

18.

Яковлев Н.А. Развитие отечественной автомобильной техники. Ч-1 –

М.: 1955.

19.

Носиров И.З. Транспорт воситалари ички ёнув двигателлари. Андижон:

Анд.МИИ, 2000.


background image

76

20.

Х.М.Маматов. Автомобиллар. “Узбекистон”, Т.,1995,336 бет.

21.

Х.М.Маматов, Ю.Т.Турдиев ва бошкалар. Автомобиллар. “Укитувчи”, Т.,

1982 , 398 бет.

22.

В.Л.Роговцев и др. Устройство и эксплуатация автотранспортнўх

средств.”Транспорт”, Москва.,1991., 432 стр.

23.

Х.М.Маматов. Автомобили. “Узбекистан”, Т.,1992., 238 стр.

24.

Х.И.Кирше. Легковой автомобиль от А до Я “Транспорт”М., 1988 г., 176

стр.

25.

П.С.Яресько, и др. Автомобили КАМАЗ вопросў и ответў. “Транспорт” М.

1989 г., 288 стр.

26.

Учебное пособие по техническому обслуживанию “Дамас, Лабо” ДЭУ, 283

стр.

27.

Л. ГОЛОВАНОВ: Оо крэш-тесте ВАЗ 2109 обозреватель журнала "Авто-

ревю" №6 2003г.

28.

Носиров И.З, Тўланов Ж. Автомобиллар кузовларини таъмирлаш.

«Мафкуравий жараёнлар ва Ўзбекистонда фанлар ривожининг долзарб

муаммолари» мавзусидаги илмий- амалий анжуман материаллари.

Андижон: Андижон, 2002, 580 б.

29.

Т.Алматаев, Тожибоев Б. “Дамас” автомобили базасида кўчма Рентген-

ташхис марказини яратиш муаммолари. «Мафкуравий жараёнлар ва

Ўзбекистонда фанлар ривожининг долзарб муаммолари» мавзусидаги

илмий- амалий анжуман материаллари. Андижон: Андижон, 2002, 580 б.

30.

Юрковский И.М. Автомобиль в личном пользовании. М.: Транспорт, 1989-

304 с.

31.

Носиров И.З., Сибгатуллин М. Замонавий енгил автомобилларга ТҲК ва

таъмирлаш даврийлигини ошириш. «Мафкуравий жараёнлар ва

Ўзбекистонда фанлар ривожининг долзарб муаммолари» мавзусидаги

илмий- амалий анжуман материаллари. Андижон: Андижон, 2002, 580 б.

32.

Автомобили «Мерседец- Бенц» М.: 2002.-58 с.

33.

Учебное пособие по техническому обслуживанию “Дамас, Лабо” ДЭУ, 283

стр.

34.

Учебное пособие по техническому обслуживанию “Тико двигатель” ДЭУ,

114 стр.


background image

77

35.

Учебное пособие по техническому обслуживанию “Тико шасси” ДЭУ, 107

стр.

36.

Учебное

пособие

по

техническому

обслуживанию

“Тико

электрооборудование” ДЭУ, 132 стр.

37.

Васильева Л.С. Автомобильнўе эксплуатационнўе материалў. М.:

Транспорт, 1986г., 280с.

38.

Манусаджянц О.И., Смаль Ф.В. «Автомобильнўе эксплуатационнўе

материалў». М.: Транспорт, 1989 г.

39.

Гуреев

А.А.,

Иванова

Р.Я.,

Ҳеголев

Н.В.

«Автомобильнўе

эксплуатационнўе материалў». М., Транспорт, 1974, 280 с.

40.

Милушкин А.А., Черняйкин В.А. Справочник водителя автомобиля. М.:

Транспорт,1987 –238 с.

41.

Авдонкин Ф.Н. Теоретические основў технической эксплуатации

автомобилей. М.: Транспорт, 1985., 216 с.

42.

Қодиров С.М. «Трактор двигателларини унумли ишлатиш». Т.: Меҳнат,

1989 й.

43.

Артемьев Ю.Н. Качество ремонта и надежность машин в сельском

хозястве.М.: Колос, 1981., 240 с.

44.

С.М.Қодиров, О.В.Лебедев, К.М.Сидикназаров. Трибология асослари. Т.:

2000, 180 бет.

45.

У.А.Икрамов, М.А.Левитин. Основў трибоники. Т.: Укитувчи, 1984, 182

бет.

46.

Йўлдошев Ш.У. Машиналар ишончлилиги ва уларни таъмирлаш асослари.

Тошкент: Ўзбекистон. 1994, 480 б.

47.

Кадўров С.М., Никитин С.Е. Рабочий процесс и эксплуатация дизелей в

условиях Средней Азии. Ташкент: Узбекистан. 1976, 148 с.

48.

Гилицкий Ф.И. Технико- экономические обоснования в дипломнўх

проектах. Минск: Вўсҳа школа, 1985,-133 с.

49.

Жумабоев А.Б., Каюмов Б.А. "УзДЭУ авто" автомобиллари ёнилги

таъминоти системасининг Узбекистон шароитида пухта-пишик ишлашини

таъминлаш йуллари. "Мустакилликнинг зафарли етти йили" Институт ёш

олимлари ва иктидорли талабаларнинг илмий маколалар туплами;

Андижон, 1998 й., 145-146 бетлар


background image

78

50.

Каримходжаев Н.Т., Жумабоев А.Б. Каюмов К., Солиев К.Автотранспорт

воситаларининг эксплуатацион ишончлилигини ошириш. "Кишлок

хужалиги ишлаб чикаришини механизациялаш, кишлок хужалиги

машиналари мустахкамлигини ошириш, таъмирлаш ва улардан унумли

фойдаланиш муаммолари" Республика илмий-амалий конференцияси

материаллари туплами; Наманган, 15-16 май 1998 й., 54-55 б

51.

Каримходжаев Н.Т., Алматаев Т.А., Носиров И.З., Маъмиров Ё.

Исследование отказов системў питания автомобилей "Nexia" в

климатических условиях Узбекистана "Развитие и эффективность

автомобильно-дорожного комплекса в Центрально-азиатском регионе",

сборник трудов международной научно-технической конференции;

Ташкент, 1-3 ноября 2000 г., стр. 53-55.

52.

Каюмов Б.А. "Nexia" автомобилларининг ёнилги таъминот тизимидаги

асосий носозликлар тахлили "Миллий истиклол гояси ва Узбекистонда фан

истикболлари" Узбекистон Республикаси мустакиллигининг 10 йиллигига

багишланган профессор-укитувчилар, истеъдодли ёш олимлар ва

иктидорли талабаларнинг илмий-амалий анжумани материаллари;

Андижон, 2001 й., 422-424 б

53.

Эргашев О.Т., Носиров И.З. изучение эксплуатационнўх характеристик

двигателя автомобиля «Матиз». Журн. «Техника юлдузлари. Ташкент:

Малая академия им. Беруни. 2003, №4 с. 66…69.

54.

Учебное пособие по автомобилю «Матиз». Андижан: «УзДЭУ авто». с.

40…41.

55.

Оборудование для электронного управления впрўском. NEXIA, ESPERO,

MATIZ. Учебное пособие для технического обслуживания. 1995 – 07 ДЭУ

256 с.

56.

Г.В.Крамеренко, А.У.Салимов, Н.Т.Каримхаджаев, К.К.Каюмов Качество

топлива и надежность автотракторнўх двигателей. Ташкент «Фан»

Академии Наук Республики Узбекистан 1992,120 с.

57.

Т.С.Худайбердиев Повўшение герметичности камерў сгорание двигателя

тракторов сельскохозяйственного назначение при изготовлении и

ремонте.Ташкент «МЕХНАТ» 1992. cтр.190.

58.

М. М. Тошпулатов. Обеспечение работоспособности топливоподаюҳей

аппаратурў дизелей. Ташкент ”Фан” 1990 стр.128.


background image

79


background image

80


background image

81

Библиографические ссылки

И.А.Каримов Узбекистон буюк келажак сари. Тошкент, Узбекистон, 1998

Каримов И.А. Узбекистан XXI аср бўсаасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тарақкиёт кафолатлари. Т.: Узбекистан, 1997, 328 б.

Каримов И.А.. Узбскистон ил>тисодий ислохатларни чукурлаштириш йулида Тошкент: Узбскистон 1995 йил.

Каримов У.К. Трактор ва автомобиль двигателлари пазарияси. Тошкент: Мсхнат, 1989.

Голубев И.Р., Новиков Ю.В. Окружаюхая среда и транспорт. - М.: Транспорт, 1987.

http:// www.carpoint.com - сервер для автолюбителей.

http:// www.autoreview, ru - научно-популянўй журнал «Авторевю».

http:// www.auto.msk. ru - Всё об автомобилях.

http:// www.carmarket, ru - Запчасти для твоего авто.

http:// www.auto.wcll. ru - Автодумў.

http:// www.colibri.avto. ru - Книги для автомобилистов.

http:// www.moto. ru - Всё о двигателах.

http:// www.dacwoo.com. - Сайт компании на английском язўке.

http:// www.zr. ru - Научно-популянўй журнал «За рулём».

http:// www.masla. ru - Двигателнўе масла для автомобилей.

Scoot. D. F. World’s biggest wind machine is a one-armed monster. New York, 1999.

Encrgi.W. Q. Ford cncrgic-rcport. London, 2001.

Gicsscl R. S. Dcsing of the 4-215 D. A. Automotive Stirling engine. SAE London, 1999.

Акопов В.А., балондин С.Л. Измерение расхода топлива на отечсствсннўх и зарубсжнўх автомобилях. Ташкент: ТАДИ, 2002г.

Алматаев Т.О., Носиров И.З. Транспорт воситалари ички ёнув двигателлари. Андижон: Ҳаёт, 2002.-96 с.

Шугуров Л.М. Автомобили России и СССР. 4-1 - М.: Прострзкс, 1993.

Яковлев Н.А. Развитие отечественной автомобильной техники. 4-1 -М.: 1955.

Носиров И.З. Транспорт воситалари ички ёнув двигателлари. Андижон: Анд.МИИ, 2000.

Х.М.Маматов. Автомобиллар. “Узбекистан”, Т.,1995,336 бет.

Х.М.Маматов, Ю.Т.Турдисв ва бошкалар. Автомобиллар. “Укитувчи”, Т., 1982,398 бет.

В.Л.Роговцев и др. Устройство и эксплуатация автотранспортнўх средств.’’Транспорт”, Москва., 1991., 432 стр.

Х.М.Маматов. Автомобили. “Узбекистан”, Т.,1992., 238 стр.

Х.И.Киршс. Легковой автомобиль от А до Я “Транспорт”М., 1988 г., 176 стр.

П.С.Яресько, и др. Автомобили КАМАЗ вопросў и отвстў. “Транспорт” М. 1989 г., 288 стр.

Учебное пособие по техническому обслуживанию “Дамас, Лабо” ДЭУ, 283 стр.

Л. ГОЛОВАНОВ: Оо крэш-тесте ВАЗ 2109 обозреватель журнала "Авторевю " №6 2003г.

Носиров И.З, Тўланов Ж. Автомобиллар кузовларини таъмирлаш. «Мафкуравий жараенлар ва Узбскистонда фанлар ривожининг долзарб муаммолари» мавзусидаги илмий- амалий анжуман материаллари. Андижон: Андижон, 2002, 580 б.

Т.Алматасв, Тожибоев Б. “Дамас” автомобили базасида кўчма Рентгсн-ташхис марказини яратиш муаммолари. «Мафкуравий жараёнлар ва Узбскистонда фанлар ривожининг долзарб муаммолари» мавзусидаги илмий- амалий анжуман матсриаллари. Андижон: Андижон, 2002, 580 б.

Юрковский И.М. Автомобиль в личном пользовании. М.: Транспорт, 1989-304 с.

Носиров И.З., Сибгатуллин М. Замонавий енгил автомобилларга ТҲК ва таъмирлаш даврийлигини ошириш. «Мафкуравий жараёнлар ва Узбскистонда фанлар ривожининг долзарб муаммолари» мавзусидаги илмий- амалий анжуман матсриаллари. Андижон: Андижон, 2002, 580 б.

Автомобили «Мерседец- Бенц» М.: 2002.-58 с.

Учебное пособие по техническому обслуживанию “Дамас, Лабо” ДЭУ, 283 стр.

Учебное пособие по техническому обслуживанию “Тико двигатель” ДЭУ, 114 стр.

Учебное пособие по техническому обслуживанию “Тико шасси” ДЭУ, 107 стр.

Учебное пособие по техническому обслуживанию “Тико электрооборудование” ДЭУ, 132 стр.

Васильева Л.С. Автомобильнўе эксплуатационнўе материалў. М.: Транспорт, 1986г., 280с.

Манусаджянц О.И., Смаль Ф.В. «Автомобильнўе эксплуатационнўе матсриалў». М.: Транспорт, 1989 г.

Гуреев А.А., Иванова Р.Я., Ҳеголев Н.В. «Автомобильнўе

эксплуатационнўе материалу». М., Транспорт, 1974, 280 с.

Милушкин А.А., Чсрняйкин В.А. Справочник водителя автомобиля. М.: Транспорт,1987 -238 с.

Авдонкин Ф.Н. Теоретические основў технической эксплуатации автомобилей. М.: Транспорт, 1985., 216 с.

Қодиров С.М. «Трактор двигателларини унумли ишлатиш». Т.: Мсхнат, 1989 й.

Артемьев Ю.Н. Качество ремонта и надежность машин в сельском хозяствс.М.: Колос, 1981., 240 с.

С.М.Қодиров, О.В.Лебедев, К.М.Сидикназаров. Трибология асослари. Т.: 2000, 180 бст.

У.А.Икрамов, М.А.Левитин. Основў трибоники. Т.: Укитувчи, 1984, 182 бст.

Иўлдошсв Ш.У. Машиналар ишончлилиги ва уларни таъмирлаш асослари. Тошкснт: Узбекистан. 1994, 480 б.

Кадўров С.М., Никитин С.Е. Рабочий процесс и эксплуатация дизелей в условиях Средней Азии. Ташкент: Узбекистан. 1976, 148 с.

Гилицкий Ф.И. Технике- экономические обоснования в дипломнўх проектах. Минск: Вўсха школа, 1985,-133 с.

Жумабосв А.Б., Каюмов Б.А. "УзДЭУ авто" автомобиллари ёнилги таъминоти системасининг Узбекистан шароитида пухта-пишик ишлашини таъминлаш йуллари. "Мустакилликнинг зафарли стти Йили" Институт ёш олимлари ва иктидорли талабаларнинг илмий маколалар туплами; Андижон, 1998 й., 145-146 бстлар

Каримходжасв Н.Т., Жумабосв А.Б. Каюмов К., Солиев К.Автотранспорт воситаларининг эксплуатацией ишончлилигини ошириш. "Кишлок хужалиги ишлаб чикаришини мсханизациялаш, кишлок хужалиги машиналари мустахкамлигини ошириш, таъмирлаш ва улардан унумли фойдаланиш муаммолари" Республика илмий-амалий конфсрснцияси матсриаллари туплами; Наманган, 15-16 май 1998 й., 54-55 б

Каримходжасв Н.Т., Алматаев Т.А., Носиров И.З., Маъмиров Ё. Исследование отказов систему питания автомобилей "Nexia" в климатических условиях Узбекистана "Развитие и эффективность автомобильно-дорожного комплекса в Центрально-азиатском регионе", сборник трудов международной научно-технической конференции; Ташкент, 1-3 ноября 2000 г., стр. 53-55.

Каюмов Б.A. "Nexia" автомобилларининг ёнилги таъминот тизимидаги асосий носозликлар тахлили "Миллий истиклол гояси ва Узбекистонда фан истикболлари" Узбскистон Республикаси мустакиллигининг 10 йиллигига багишланган профессор-укитувчилар, истеъдодли ёш олимлар ва иктидорли талабаларнинг илмий-амалий анжумани матсриаллари; Андижон, 2001 й., 422-424 б

Эргашсв О.Т., Носиров И.З. изучение эксплуатационнўх характеристик двигателя автомобиля «Матиз». Журн. «Техника юлдузлари. Ташкент: Малая академия им. Бсруни. 2003, №4 с. 66...69.

Учебное пособие по автомобилю «Матиз». Андижан: «УзДЭУ авто», с. 40...41.

Оборудование для электронного управления впрўском. NEXIA, ESPERO, MATIZ. Учебное пособие для технического обслуживания. 1995 - 07 ДЭУ 256 с.

Г.В.Крамсренко, А.У.Салимов, Н.Т.Каримхаджасв, К.К.Каюмов Качество топлива и надежность автотракторнўх двигателей. Ташкент «Фан» Академии Наук Республики Узбекистан 1992,120 с.

Т.С.Худайбердиев Повўшснис герметичности камерў сгорание двигателя тракторов сельскохозяйственного назначение при изготовлении и ремонте.Ташкент «МЕХНАТ» 1992. стр. 190.

М. М. Тошпулатов. Обеспечение работоспособности топливоподаюхей аппаратуру дизелей. Ташкент ”Фан” 1990 стр. 128.