1
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
НИЗОМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ
ПЕДAГОГИКА УНИВЕРСИТЕТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК: 371.3:372.8796
Исмоилов Турабжон Умирзақович
БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ –
СОҒЛОМЛАШТИРИШ ТАДБИРЛАРИНИНГ ПЕДАГОГИК
ХУСУСИЯТЛАРИ
13.00.02 – Таълим ва тарбия назарияси ва методикаси
(жисмоний тарбия)
13.00.04 – Жисмоний тарбия, спорт машғулотлари,
соғломлаштирувчи ва адаптив жисмоний
тарбия назарияси ва методикаси
Педагогика фанлари номзоди илмий даражасини
олиш учун ѐзилган диссертация
А
А
В
В
Т
Т
О
О
Р
Р
Е
Е
Ф
Ф
Е
Е
Р
Р
А
А
Т
Т
И
И
Тошкент – 2010
2
Иш Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университетида
бажарилган
Илмий раҳбар:
педагогика фанлари номзоди, профессор
Маҳкамжонов Каримжон Маҳмутович
Расмий оппонентлар:
педагогика фанлари доктори
Кадирова Фатима Рашидовна
педагогика фанлари доктори
Халмухамедов Рустам Деканович
Ю
Етакчи ташкилот:
Термиз давлат университети
Ҳимоя Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети
ҳузуридаги К.067.18.03 рақамли ихтисослашган кенгашнинг 2010 йил
«____»_________соат____да ўтадиган мажлисида бўлади. Манзил: 100070,
Тошкент шаҳри, Яккасарой тумани, Юсуф Хос Ҳожиб кўчаси, 103-уй. Тел:
254-92-02, факс: 215-54-18, e-mail:
Диссертация билан Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика
университетининг ахборот ресурс марказида танишиш мумкин.
Автореферат 2010 йил “____”__________да тарқатилди.
Бирлашган ихтисослашган кенгаш илмий
котиби, педагогика фанлари номзоди, доцент Р.Г.Исянов
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
Ҳар томонлама етук, комил инсонни
тарбиялаш бугунги кунда жамиятимиз олдида турган долзарб масалалардан
биридир. Шу боис, Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримов
мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб диққат-эътиборини ѐш
авлод тарбиясига қаратиб келмоқда. Юртимизда 2010 йилнинг «Баркамол
авлод йили» деб эълон қилиниши мустақиллик даврида амалга оширилаѐтган
эзгу ишларимизнинг давомидир.
Мамлакатимизда «Таълим тўғрисида», “Жисмоний тарбия ва спорт
тўғрисида”ги Қонунлар, «Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури»нинг қабул
қилиниши, уларни ҳаѐтга татбиқ этиш йўл-йўриқларининг ишлаб
чиқилганлиги ҳам фикримизнинг ѐрқин далилидир.
Ёшларимизни миллий истиқлол мафкураси асосида тарбиялаш
республикамиздаги мактаблар олдида турган асосий вазифалардан бири
бўлиб, уни амалга оширишда бошланғич синфларда жисмоний тарбия –
соғломлаштириш тадбирларининг самарали усулларини аниқлаш долзарб
аҳамият касб этади.
Аҳоли турмуш фаровонлигини ошириш, соғлигини мустаҳкамлаш,
жисмоний тарбия ва спортни оммалаштириш, ўсиб келаѐтган ѐш авлодни
ақлан етук, руҳан тетик ва жисмонан баркамол кишилар қилиб тарбиялашни
жисмоний тарбия – соғломлаштириш тадбирларисиз тасаввур қилиб
бўлмайди. Айни шу ҳолат тадқиқот мавзусининг долзарблигини белгилайди.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.
Келажак авлод ҳақида
қайғуриш бугунги куннинг асосий вазифаларидан биридир. Болалар
саломатлигини мустаҳкамлашда жисмоний тарбиянинг ўрни каттадир.
Умумий ўрта таълим мактабларида жисмоний соғломлаштириш ишларини
ташкил қилиш, жисмоний ривожланиш ва тайѐргарлик масалалари бўйича
А.К.Атаев, К.М.Маҳкамжонов, Р.С.Саламов, А.Н.Абдиев, Ш.Х.Хонкелдиев,
А.К.Ҳамрақулов, Ф.Хўжаев, Т.С.Усмонхўжаев, Э.А.Сейтхалилов, Ф.А.
Керимов, Р.Д.Халмухамедовлар олиб борган илмий изланишлардан
маълумки, бошланғич синф ўқувчиларининг жисмоний ривожланиши ва
жисмоний тайѐргарлигининг кўрсаткичлари МДҲ даги тенгдошлариникидан
фарқ қилади.
Илмий-услубий
адабиѐтларнинг
таҳлили
бошланғич
синф
ўқувчиларининг жисмоний тайѐргарлиги дастурда берилган меъѐрлардан
паст бўлиб, бугунги куннинг талабларига тўлиқ жавоб бермаслигини
кўрсатди.
Хусусан
К.М.Маҳкамжонов,
Х.А.Мелиев,
М.Рахимов,
Х.М.Ражабов,
А.Т.Содиқов,
Ю.Ю.Арипов,
Ғ.М.Салимов,
М.А.
Арслоноваларнинг илмий ишларида бошланғич синф ўқувчиларининг
жисмоний ривожланиши ва жисмоний тайѐргарликлари паст эканлиги
алоҳида кўрсатиб ўтилган.
Ўқувчилар билан таълим-тарбия ва соғломлаштириш ишларини олиб
бориш ҳамда дарслар сифатини ошириш бўйича Р.Ш.Ахлидинов,
Ш.Э.Қурбонов, Ж.Ғ.Йўлдошев, Ж.Ҳасанбоев, М.Туронова, О.Ҳасанбоева,
Р.А.Мавлонова, А.Тўраева, К.Холиқбердиев, Н.Н.Азизходжаева, Д.Д.
4
Шарипова, О.Мусурмонова, М.Тоирова, М.Тохтаходжаева, Р.Ҳ.Жўраев,
М.Э.Хайдаров, К.М.Маҳкамжонов, Ф.Р.Юзликаев, Ф.Р.Кадировалар илмий
изланишлар олиб борганлар.
Россия ва МДҲ мамлакатларида ҳам жисмоний ривожланиш ва
жисмоний тайѐргарлик, жисмоний тарбия ва соғломлаштириш тадбирлари
бўйича турли йилларда А.А.Гужаловский, В.К.Шурухина, А.М.Шлемин,
Г.Б.Мейксон, Л.Е.Любомирский, Б.Н.Миняев, Б.М.Шиян, А.П.Матвеев,
Г.Б.Мельников, Ж.К.Холодов, В.С.Кузнецовлар илмий тадқиқот ишлари
олиб боришган.
Ҳозирги кунда бошланғич синфларда жисмоний тарбия дарсларининг
самарадорлигини яхшилаш ва такомиллаштиришга доир замонавий илмий-
услубий ишларнинг кўлами ва сифати талаб даражасида эмас. Айниқса, кун
тартибидаги жисмоний тарбия тадбирлари, синфдан ташқари машғулотларга
нисбатан камроқ эътибор бериляпти. Ҳолбуки, ўқувчиларни ҳар томонлама
ривожлантириш, соғлиғини мустаҳкамлаш, ҳаѐтга ва фойдали меҳнатга
тайѐрлашда уларнинг жисмоний ривожланиши, тайѐргарлиги ва ҳаракат
фаоллигини ошириш муҳим ўрин тутади.
Республикамизнинг турли вилоятларидаги мактабларда олиб борилган
педагогик кузатишлардан маълум бўлдики, баъзи бир мактабларда жисмоний
тарбия дарслари сифатининг пастлиги ўқувчиларнинг жисмоний тарбия
бўйича чуқур назарий-амалий билимларни эгаллашига салбий таъсир
кўрсатмоқда. Ҳафтада ўтиладиган икки соатлик жисмоний тарбия дарслари
ҳаракатга бўлган эҳтиѐжга тўла жавоб бермайди. Шунинг учун бошланғич
синф ўқувчиларининг яшаш шароитини, иқлим хусусиятларини, миллий
анъана ва қадриятларни, ѐши ва жисмоний тайѐргарлигини ҳисобга олган
ҳолда жисмоний тарбия дарслари ва соғломлаштириш тадбирларини олиб
бориш бугунги куннинг энг долзарб муаммоларидан бўлиб қолади.
Шунга кўра тадқиқот мавзуси «Бошланғич синфларда жисмоний
тарбия – соғломлаштириш тадбирларининг педагогик хусусиятлари» деб
белгиланди.
Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Тадқиқот иши Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар
тайѐрлаш миллий дастури”ни амалга ошириш юзасидан Низомий номидаги
Тошкент давлат педагогика университети “Жисмоний тарбия методикаси ва
болалар спорти” кафедрасининг истиқболли режаси асосида тайѐрланган.
Тадқиқотнинг мақсади:
Бошланғич синф ўқувчиларини жисмоний
тарбиялаш, соғлигини мустаҳкамлаш, ҳаракат фаоллиги ва соғломлаштириш
тадбирларининг самарадорлигини оширишни илмий педагогик жиҳатдан
асослаш.
Тадқиқотнинг вазифалари:
- мавзуга оид илмий, назарий, услубий манбаларни ўрганиш ва таҳлил
қилиш, муаммонинг долзарблигини илмий жиҳатдан асослаш;
- жисмоний юклама асосида бошланғич синф ўқувчиларининг
жисмоний ривожланиши ва тайѐргарлиги даражасини аниқлаш;
- ўқувчиларнинг жисмоний тарбия ва спорт бўйича назарий
билимларини ўрганиш;
5
- бошланғич синф ўқувчиларининг ҳаракат фаоллигини ошириш
услубларини илмий-педагогик жиҳатдан асослаш;
- жисмоний тарбия – соғломлаштириш тадбирлари юзасидан педагогик
тажрибалар ўтказиш.
Тадқиқот объекти:
умумий ўрта таълим мактабларининг бошланғич
синфларида ўқув-соғломлаштириш жараѐни.
Тадқиқот предмети:
бошланғич синфларда жисмоний тарбия ва
соғломлаштириш тадбирлар жараѐни, машғулотлар мазмуни, методлари ва
воситалари.
Тадқиқот методлари:
назарий таҳлил ва умумлаштириш, педагогик
кузатиш, суҳбат, анкета, антропометрия, тест, математик статистика,
педагогик тажриба.
Тадқиқотнинг илмий фарази:
бошланғич синфларда жисмоний
тарбия дарслари ва кун тартибидаги соғломлаштириш тадбирларини
ўтказишда:
- жисмоний юкламалар ҳажми оширилса;
- ҳаракатга бўлган эҳтиѐж таъминланса;
- жисмоний ривожланиш ва тайѐргарлик оширилса;
- жисмоний тарбия дарсларида, ўқув кун тартибидаги жисмоний
соғломлаштириш тадбирларида ўқувчиларнинг ѐш хусусиятлари инобатга
олинса, таълим-тарбия ишлари самарали бўлади.
Ҳимояга олиб чиқилаѐтган асосий ҳолатлар:
- бошланғич синф ўқувчиларини жисмоний соғломлаштириш
ижтимоий-педагогик муаммо эканлиги;
- ўқувчиларнинг жисмоний тарбиядан назарий билимлари ҳолати;
- бошланғич синф ўқувчиларининг жисмоний ривожланиши ва
тайѐргарлиги ҳолати;
- ўқувчиларни жисмоний тарбиялашнинг замонавий технологиялари;
- жисмоний тарбия ва соғломлаштиришга доир педагогик тажриба
натижалари.
Ишнинг илмий янгилиги:
-
жисмоний тарбия ва соғломлаштириш тадбирлари тизими илмий
асосланди;
- жисмоний юклама асосида ўқувчиларнинг жисмоний ривожланиши
ва жисмоний тайѐргарлиги даражаси аниқланди;
- ўқувчиларга жисмоний тарбия ва спорт бўйича назарий билим
беришнинг самарадор усуллари кўрсатилди;
-
ҳафтада уч соатлик жисмоний тарбия дарси жараѐнида
ўқувчиларнинг жисмоний ривожланиши, жисмоний тайѐргарлиги, маънавий
ва ахлоқий тарбияси, назарий, амалий билимлари, шунингдек, жисмоний
тарбия машғулотларини ўтиш тизими илмий асосланди.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти:
бошланғич
синф жисмоний тарбия дарсларида, ўқув кун тартибидаги жисмоний
6
соғломлаштириш тадбирларида самарали услублардан фойдаланиш
аниқланди. Диссертациянинг хулосалари ва тавсияларидан, бошланғич синф
жисмоний тарбия ишларини режалаштиришда, ўрта махсус ва олий ўқув
юртларидаги талабаларга маърузалар ўқишда, жисмоний тарбия ва жисмоний
маданият йўналишига оид ўқув адабиѐтларининг янги авлодини яратишда,
жисмоний тарбия дастурини такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Олинган натижа ва хулосалар
Андижон вилоятининг Балиқчи, Улуғнор, Наманган вилоятининг Косонсой,
Поп туманларидаги умумий ўрта таълим мактабларидаги бошланғич
синфларнинг жисмоний тарбия дарслари ва ўқув кун тартибидаги жисмоний
соғломлаштириш тадбирларида қўлланилди.
Ишнинг синовдан ўтиши.
Диссертациядаги асосий натижалар
республика илмий анжуманларида,
Низомий номидаги Тошкент давлат
педагогика университети “Жисмоний тарбия методикаси ва болалар спорти”
кафедрасида, Андижон давлат университети “Педагогика” ва “Жисмоний
тарбиянинг назарий асослари” кафедраларининг қўшма йиғилишида,
Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университетининг
К.067.18.03. рақамли Бирлашган ихтисослашган кенгаш қошидаги
методологик ҳамда Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти
ҳузуридаги К.050.10.01. рақамли ихтисослашган кенгаш қошидаги илмий
семинарларда маъруза қилинган ва муҳокамадан ўтган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Муаллиф томонидан
диссертация материаллари асосида “Соғлом авлод учун”, “Фан спортга”,
“Педагогик таълим”, “Бошланғич таълим” журналлари, анжуман ва илмий-
методик тўпламларда 14 та мақола нашр эттирилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация кириш, уч боб,
хулоса, фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати ва иловалардан иборат бўлиб,
150 бетни ташкил қилади. Унга 9 та расм, 21 та жадвал, 2 та далолатнома ва 4
та илова киради.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Диссертациянинг
кириш қисмида
тадқиқотнинг долзарблиги,
муаммонинг ўрганилганлик даражаси, мақсади, вазифалари, объекти,
предмети, илмий фарази, методлари, илмий янгилиги, назарий ва амалий
аҳамияти, шунингдек, химояга олиб чиқиладиган асосий ҳолатлар баѐн
қилинди.
Диссертациянинг
«Бошланғич синф ўқувчиларининг жисмоний
ривожланиши ва тайѐргарлик ҳолатининг педагогик таҳлили»
деб
номланган биринчи бобида бошланғич синфларда жисмоний тарбия
дарсларининг сифатини яхшилаш, ўқувчилар соғлигини мустаҳкамлаш,
уларнинг ҳаракат фаоллигини ҳамда соғломлаштириш тадбирларининг
самарадорлигини ошириш каби масалалар ѐритилган.
7
Адабиѐтлар таҳлили жисмоний тарбиянинг кўп қирралилигини
кўрсатади, унинг самарадорлигини ошириш ҳақидаги фикрлар ҳам
турличадир.
Ю.А.Кулаков, А.А.Рихсиева, О.М.Жегалло каби бир гуруҳ олимлар ўз
тадқиқотларида жисмоний тарбиянинг тиббий - педагогик муаммоларига
катта эътибор қаратганлар. Лекин мазкур ишларнинг аксариятида
Ўзбекистон шароити ва бугунги кун талаблари тўла инобатга олинмаган.
А.Т.Содиқов, Ю.Ю.Арипов, Ғ.М.Салимов, М.А.Арслоноваларни
бошланғич синф ўқувчиларининг жисмоний ривожланиши бошқа
минтақалардаги тенгдошларига нисбатан паст эканликлиги юзасидан
чиқарган хулосалари ўринли эканлиги асосланди.
Бошланғич синф ўқувчиларининг жисмоний тайѐргарлиги ва ҳаракат
фаоллиги ишчанликнинг асосий белгиси бўлиб, уни тарбиялаш йўллари кўп
қирралидир. Шу боисдан А.К.Атаев, Д.Д.Шарипова каби бир гуруҳ олимлар
ўқувчиларнинг жисмоний тайѐргарлиги, саломатлиги болага нисбатан оилада
бўлган муносабат иқтисодий муҳит билан боғлиқлигини кўрсатиб ўтганлар.
Ш.Х.Хонкелдиев, Е.Я.Бондаревский, Л.Б.Корчагиналар бошланғич
синф ўқувчиларининг жисмоний тайѐргарлиги Москва, Киев, Эстония
шаҳарларидаги тенгдошларига нисбатан фарқи борлигини асослаганлар.
Ҳар хил услублардан тўғри фойдаланиш таълимий, тарбиявий ва
соғломлаштириш вазифаларини самарали ҳал этиш жисмоний тарбия
дарслари сифатини яхшилаш тўғрисида К.М.Махкамжонов, Р.С.Саламов,
А.Н.Абдиев, Ф.Хўжаевларнинг илмий хулосалари ҳам эътиборга лойиқдир.
Н.Т.Лебедева маълумотларига қараганда, ҳафтада 2 соат ўтказиладиган
жисмоний тарбия дарси болаларда ҳафталик ҳаракатга бўлган эҳтиѐжни 11
фоизга таъминлайди. Агар кун тартибида ўтказиладиган соғломлаштириш
тадбирлари, ҳаракатли ўйинлар, спорт тўгараклари ва мусобақалари
мунтазам ўтказилиб борилсагина болаларнинг ҳафталик ҳаракатга бўлган
эҳтиѐжи 60 фоизга таъминланади.
А.А.Иванов, К.М.Махкамжонов, Ф.Н.Насриддинов, А.В.Косоновская,
А.С.Пьявкин, Е.Н.Ворсин, И.А.Казиков, А.В.Крестяниковларнинг фикрича,
ҳафтада 3-4 соатли жисмоний тарбия дарси ва қўшимча машғулотлар
ўтказилиши болаларнинг саломатлигини мустаҳкамлашда, жисмоний
тайѐргарлиги ва ҳаракат фаоллигини оширишда яхши натижалар беради.
Ўзбекистон шароитида ҳам ҳафтада уч соатли жисмоний тарбия дарси
ва соғломлаштириш тадбирларининг мунтазам ўтказилиши асосида
ўқувчиларнинг жисмоний тайѐргарлик ҳолатини илмий асослаш лозим.
“Бошланғич синф ўқувчиларининг тажрибагача жисмоний
ривожланиши ва тайѐргарлигининг ҳозирги кундаги ҳолати”
номли
иккинчи бобда тадқиқот ишининг ташкил этилиши ва услублари, жисмоний
тарбия ва спортни ривожлантиришда давлат директив ҳужжатларининг
аҳамияти: “Таълим тўғрисида”ги Қонун, “Кадрлар тайѐрлаш миллий
дастури”, “Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисида”ги Қонун ва “Ўзбекистон
8
болалар спортини ривожлантириш жамғармаси фаолиятини ташкил этиш
тўғрисида”ги қарорларнинг ҳаѐтий моҳияти баѐн этилган. Шунингдек, Шарқ
мутафаккирлари Абу Али ибн Сино, Амир Темур, Алишер Навоий, Абдулла
Авлоний, Ҳамза Ҳакимзодаларнинг жисмоний тарбия ҳақидаги фикрлари
умумлаштирилган.
Ушбу бобда жисмоний тарбия бўйича ўтказилган сўров варақалари
ҳамда Андижон, Наманган, Тошкент вилоятлари ва Тошкент шаҳридаги
мактабларнинг 952 та бошланғич синф ўқувчисидан жисмоний ривожланиш
ва тайѐргарлик бўйича олинган тест натижаларининг математик-статистик
таҳлили келтирилади.
Андижон вилояти Балиқчи туманидаги 1- ва 48-сонли умумий ўрта
таълим мактабларининг бошланғич синфларида тажриба-синов ўтказишдан
олдин болаларнинг дастлабки жисмоний ривожланиши ва тайѐргарлик
кўрсаткичлари аниқланди.
Тажриба учун Андижон вилояти Балиқчи туманидаги 1-, 48-сонли
умумий ўрта таълим мактабларининг бошланғич синф ўқувчилари танланди.
48-сонли умумий ўрта таълим мактаби тажриба гуруҳи, 1-сонли умумий ўрта
таълим мактаби назорат гуруҳи деб белгиланди.
Бошланғич синф ўқувчиларининг гавда узунлиги бўйича тажриба ва
назорат гуруҳидагиларни таққослаганимизда фақат 3-синфда t=2,49 P<0,05
га, гавда оғирлигида 4-синф қиз болалари ўртасида t=2,23 P<0,05 га, кўкрак
қафаси кенглиги кўрсаткичида фақат 3-синф қизлари ўртасида нафас олганда
t=2,15 P<0,05 га фарқ борлиги аниқланди. Кўкрак қафасининг кенглиги, қўл
кучи ҳамда ўпканинг тириклик сиғими кўрсаткичлари бўйича тажриба ва
назорат гуруҳи ўқувчилари орасидаги фарқ бир-бирига яқин P>0,1
эканлигини кўрсатди.
30 м. масофага югуришда тажриба ва назорат гуруҳлари орасида 1-
синф қиз болалар ўртасида t=2,26 Р<0,05 га, турган жойидан узунликка
сакрашда 3-синфларнинг ўғил болаларида t=2,18 Р<0,05 га, қизларида t=2,09
Р<0,05 га, теннис коптогини отишда 2-синфларнинг қизларида t=2,51 Р<0,05
га, оѐқларни узатиб ўтирган ҳолда тиззаларни букмасдан олдинга энгашишда
2-синфларнинг қиз болалари ўртасида t=2,69 Р<0,01 га статистик жиҳатдан
фарқ борлиги аниқланди. 4х10 м.га моккисимон югуриш, 1600 м.га югуриш,
ўтирган ҳолда гавдани 1 дақиқа давомида эгиш ва ѐзиш ҳамда турникда
тортилиш (ўғил болалар), турникда осилиб туриш (қиз болалар) тестларида
тажриба ва назорат гуруҳи ўқувчиларида статистик жиҳатдан фарқ бўлмади.
Олиб борилган илмий изланишлардан маълум бўлдики, тажриба ва
назорат гуруҳларининг натижалари ўртасидаги фарқ катта эмас.
Диссертациянинг учинчи боби
“Бошланғич синфларда жисмоний
тарбия – соғломлаштириш тадбирларини ташкил қилиш бўйича
тажриба-синов ишлари натижаси”
деб номланган. Тажриба-синов майдони
қилиб танланган 48-сонли умумий ўрта таълим мактаби бошланғич синф
ўқувчиларининг жисмоний тарбия дарси ҳафтасига 3 соат ўтказилиши билан
9
биргаликда, ўқув кун тартибидаги жисмоний соғломлаштириш ишлари
самарали воситалардан фойдаланган ҳолда мунтазам олиб борилди.
Назорат майдони қилиб танланган 1-сонли умумий ўрта таълим
мактаби бошланғич синф ўқувчиларининг ҳафталик жисмоний тарбия
дарсига ҳеч қандай ўзгартириш киритилмади ҳамда жисмоний тарбия
дастури асосида дарслар ўтказилди.
Тажриба-синов майдонида ўқувчиларининг кунлик ҳаракат фаоллигини
ошириш, жисмоний тарбия бўйича назарий билимлар бериш, жисмоний
ривожланиш ва тайѐргарлигини оширишга қаратилган тадбирлар ташкил
этилди (1-расм).
Мазкур бобда I-IV синф ўқувчиларининг тажрибадан кейинги
жисмоний ривожланиши ва тайѐргарлиги холати келтирилган.
Жисмоний ривожланиш кўрсаткичлари асосида олинган дастлабки ва
якуний натижалар 1-жадвалда берилган.
1-2-синф ўқувчиларининг гавда узунлиги Р<0,05 га, 3-синф ўғил ва
қизларида, 4-синф ўғил болаларида Р<0,01 ва Р<0,001 га тенг бўлди, 4-синф
тажриба ва назорат гуруҳларининг қизларида Р>0,1 бўлиб, ўсиш кузатилди.
Гавда оғирлиги 1-2-3-синфларнинг қизларида Р<0,01 ва Р<0,001 га,
4-синф қизларининг тажриба гуруҳида Р<0,05га, назорат гуруҳида t=1,81
Р>0,1 га, 1-3-синф ўғил болаларида Р<0,05, Р<0,01га, 2-синф тажриба
гуруҳида Р<0,01га статистик жиҳатдан фарқ қилди, бошқа синфларда Р>0,1
натижа қайд этилди.
Қўл панжа кучи тажриба гуруҳида Р<0,05 га, назорат гуруҳининг
1-синф ўқувчиларида ҳамда 2-синф ўғил болалар ўнг қўл панжа кучида
Р<0,05 га фарқ бўлди, қолган синфларда Р>0,1 га тенг бўлиб ўсиш кузатилди.
Кўкрак қафасининг кенглиги тинч ҳолатда 1-2-синф ўқувчиларида,
3-синф тажриба гуруҳи қизларида ва назорат гуруҳи ўғил болаларида ҳамда
4-синф тажриба гуруҳида Р<0,05га, нафас олганда тажриба гуруҳининг 1-
синфидаги ўқувчиларда, 2-синф тажриба ва назорат гуруҳидаги қизларда
Р<0,05га, 3-синф тажриба гуруҳи қизларида Р<0,01га, назорат гуруҳи ўғил
болаларида Р<0,001га, 4-синф тажриба гуруҳининг ўғил болалари ва назорат
гуруҳи ўғил ва қизларида Р<0,05га, нафас чиқарганда тажриба гуруҳининг 1-
синфидаги ўқувчиларда, 2-синф тажриба гуруҳи қизлари ва назорат гуруҳи
ўғил болаларида Р<0,05га, 3-синф тажриба гуруҳи ўғил болалари ва назорат
гуруҳида Р<0,01га, 3-синф тажриба гуруҳи қизларида ва 4-синфларда
Р<0,05га статистик фарқ қилди, бошқа синфларда Р>0,1га тенг бўлди.
Ўпканинг тириклик сиғими кўрсаткичида тажриба ва назорат
гуруҳлари ўқувчиларининг ўсиш тезлиги Р>0,1 га кузатилди, лекин статистик
жиҳатдан фарққа эришилмади.
Натижалардан кўриниб турибдики, бошланғич синфларда ҳафталик
жисмоний тарбия дарслари сонининг кўпайтирилиши, ўқув кун тартибидаги
жисмоний соғломлаштириш тадбирларининг режа асосида ташкил қилиниши
уларнинг жисмоний ривожланишига ижобий таъсир этиши маълум бўлди.
10
1
-р
асм
. Б
ош
л
ан
ғи
ч
си
н
фл
ард
а жи
смон
и
й
та
рб
и
я
–
со
ғл
омлаш
ти
ри
ш
та
дб
и
рл
ари
.
Бош
л
ан
ғи
ч си
н
фл
арда
жисм
он
и
й
т
ар
би
я
–
со
ғл
омлаш
ти
ри
ш
т
ад
би
рл
ари
Жи
см
он
ий
т
ар
би
я
да
рслар
и
Ҳ
афт
ад
а
2 с
оат
жи
см
он
ий
тар
би
я
да
рслар
и
(н
азо
рат г
ур
уҳ
и)
Ҳ
афт
ад
а
3 с
оат
жи
см
он
ий
тар
би
я
да
рслар
и
(тажр
иб
а-
си
но
в
гу
ру
ҳи
)
Ку
н т
ар
ти
би
да
жи
см
он
ий
т
ар
би
я
Машғу
ло
тга
ча
ги
мн
асти
ка
Уму
мт
аъ
ли
м
да
рслар
ид
а қ
увн
оқ
дақ
иқ
ала
р
Катта
тана
фф
ус
даг
и
ўй
ин
ла
р
К
ун
и
уз
ай
ти
ри
лг
ан
гу
ру
ҳл
ар
да
с
по
рт
со
ат
и
Си
нфд
ан
т
аш
қа
ри
ўтказ
ил
ад
ига
н
жи
см
он
ий
т
ар
би
я
О
ил
ад
а ж
исм
он
ий
тар
би
я
Т
ашвиқ
от
ва
тар
ғи
бо
т
ишл
ар
и
Эрталаб
ки
ги
мна
сти
ка
О
чи
қ ҳ
аво
да
ўй
ин
ла
р
Т
ур
ли
э
ст
ефетала
р
Со
ғл
омл
ашти
ри
ш
тад
би
рл
ар
и:
ту
рл
и мус
об
ақала
р;
со
ғл
омл
ашти
ри
ш
гу
ру
ҳл
ар
и;
сп
ор
т
тў
га
ракла
ри
;
дастл
аб
ки
т
ур
изм
-
сай
рл
ар
;
сп
ор
т
бай
рамл
ар
и;
ту
рл
и
танл
ов
лар
.
Сай
рл
ар
11
1- жадвал
Бошланғич синф ўқувчиларининг жисмоний ривожланиши бўйича дастлабки ва якуний натижалар.
№
Антропометрик
кўрсаткичлар
Гу
ру
ҳи
Жин
си
I синфлар
II синфлар
n
Дастлабки
Якуний
t
p
n
Дастлабки
Якуний
t
p
x±m
x±m
x±m
x±m
1.
Гавда узунлиги (см)
Т
ў
17
124±0,84
126±0,51
2,20
<0,05
35
125±0,81
127±0,47
2,13
<0,05
қ
11
121±0,74
123±0,69
2,00
<0,05
23
125±0,89
128±0,81
2,49
<0,05
Н
ў
16
125±0,67
127±0,56
2,29
<0,05
32
126±0,80
128±0,59
2,03
<0,05
қ
13
123±0,81
125±0,60
2,10
<0,05
27
126±0,99
129±0,97
2,16
<0,05
2.
Гавда оғирлиги (кг)
Т
ў
17
22,0±0,38
23,8±0,58
2,59
<0,05
35
23,0±0,32
25,2±0,60
3,23
<0,01
қ
11
21,4±0,44
23,9±0,54
3,59
<0,01
23
23,2±0,53
26,3±0,45
4,46
<0,001
Н
ў
16
22,2±0,52
24,0±0,52
2,4
<0,05
32
24,1±0,76
26,3±0,82
1,96
>0,1
қ
13
22,1±0,50
24,8±0,51
3,78
<0,001
27
23,0±0,52
26,2±0,43
4,74
<0,001
3
.
Қўл кучи
(кг)
ўнг
Т
ў
17
10,6±0,60
12,2±0,49
2,06
<0,05
35
11,7±0,51
13,1±0,46
2,03
<0,05
қ
11
8,2±0,49
9,7±0,47
2,21
<0,05
23
10,0±0,28
10,8±0,27
2,05
<0,05
Н
ў
16
10,4±0,33
12,0±0,48
2,74
<0,05
32
12,4±0,44
13,8±0,46
2,19
<0,05
қ
13
9,4±0,36
10,4±0,30
2,13
<0,05
27
11,2±0,66
11,7±0,38
0,65
>0,1
чап
Т
ў
17
10,1±0,38
11,3±0,36
2,29
<0,05
35
11,2±0,45
12,6±0,50
2,08
<0,05
қ
11
8,8±0,46
10,1±0,43
2,06
<0,05
23
9,9±0,19
10,6±0,28
2,07
<0,05
Н
ў
16
10,0±0,43
11,1±0,44
1,79
>0,1
32
12,5±0,56
13,4±0,56
1,13
>0,1
қ
13
9,0±0,49
10,0±0,41
1,41
>0,1
27
10,5±0,89
10,9±0,66
0,36
>0,1
4
.
Кўкрак
қафаси
кенглиги
(см)
тинч
ҳолатда
Т
ў
17
60,1±0,71
62,0±0,62
2,01
<0,05
35
61,1±0,72
63,4±0,76
2,19
<0,05
қ
11
58,1±0,64
60,1±0,59
2,29
<0,05
23
61,0±0,40
62,2±0,28
2,46
<0,05
Н
ў
16
60,0±0,44
61,8±0,64
2,32
<0,05
32
61,2±0,54
63,1±0,51
2,58
<0,05
қ
13
59,1±0,64
61,0±0,61
2,14
<0,05
27
60,3±0,55
62,0±0,61
2,06
<0,05
нафас
олганда
Т
ў
17
63,1±0,62
65,0±0,64
2,13
<0,05
35
66,1±0,79
67,4±0,72
1,21
>0,1
қ
11
63,0±0,60
64,8±0,61
2,10
<0,05
23
63,6±0,41
65,4±0,58
2,53
<0,05
Н
ў
16
63,4±0,62
64,5±0,62
1,25
>0,1
32
65,0±0,59
66,2±0,48
1,57
>0,1
қ
13
63,1±0,65
64,0±0,60
1,24
>0,1
27
63,2±0,66
65,1±0,59
2,14
<0,05
нафас
чиқарганда
Т
ў
17
59,0±0,79
61,1±0,59
2,13
<0,05
35
61,0±0,68
62,3±0,74
1,29
>0,1
қ
11
58,0±0,58
59,5±0,45
2,04
<0,05
23
59,2±0,38
61,5±0,86
2,44
<0,05
Н
ў
16
59,2±0,78
61,0±0,55
1,88
>0,1
32
60,3±0,53
62,0±0,46
2,42
<0,05
қ
13
59,0±0,56
59,7±0,51
0,92
>0,1
27
60,0±0,66
61,1±0,60
1,23
>0,1
5.
Ўпканинг тириклик
сиғими (мл)
Т
ў
17
1494±54,88
1536±45,11
0,59
>0,1
35
1550±44,76
1594±39,26
0,73
>0,1
қ
11
1410±47,49
1450±46,42
0,60
>0,1
23
1431±35,14
1473±33,30
0,86
>0,1
Н
ў
16
1531±30,88
1560±49,15
0,49
>0,1
32
1622±51,83
1647±49,25
0,34
>0,1
қ
13
1420±35,02
1435±36,20
0,29
>0,1
27
1504±48,45
1543±40,21
0,62
>0,1
11
12
давоми
№
Антропометрик
кўрсаткичлар
Гу
ру
ҳи
Жин
си
III синфлар
IV синфлар
n
Дастлабки
Якуний
t
p
n
Дастлабки
Якуний
t
p
x±m
x±m
x±m
x±m
1.
Гавда узунлиги (см)
Т
ў
35
129±0,82
134±0,84
4,26
<0,001
27
133±0,69
136±0,66
3,14
<0,01
қ
23
130±0,51
133±0,69
3,49
<0,01
21
132±0,81
134±0,70
1,87
>0,1
Н
ў
32
132±0,88
136±0,88
3,21
<0,01
19
134±0,71
137±0,69
3,03
<0,01
қ
27
131±0,67
134±0,80
2,87
<0,01
28
133±0,70
135±0,72
1,99
>0,1
2.
Гавда оғирлиги (кг)
Т
ў
35
27,0±0,70
29,2±0,62
2,35
<0,05
27
28,5±0,63
31,0±0,59
1,73
>0,1
қ
23
27,1±0,46
30,0±0,55
4,04
<0,001
21
27,4±0,88
30,7±0,88
2,65
<0,05
Н
ў
32
28,0±0,60
30,3±0,61
2,68
<0,01
19
31,0±1,47
33,6±0,97
1,47
>0,1
қ
27
26,0±0,49
29,1±0,49
4,47
<0,001
28
30,2±0,89
32,5±0,90
1,81
>0,1
3
.
Қўл кучи
(кг)
ўнг
Т
ў
35
14,4±0,35
15,5±0,39
2,09
<0,05
27
15,3±0,44
16,8±0,54
2,15
<0,05
қ
23
11,6±0,45
12,8±0,38
2,03
<0,05
21
13,5±0,52
15,1±0,55
2,11
<0,05
Н
ў
32
14,2±0,42
14,8±0,42
1,01
>0,1
19
15,4±0,47
16,6±0,57
1,62
>0,1
қ
27
11,8±0,40
12,6±0,44
1,34
>0,1
28
13,2±0,77
15,0±0,49
1,97
>0,1
чап
Т
ў
35
13,7±0,21
14,4±0,24
2,19
<0,05
27
14,8±0,41
16,4±0,47
2,56
<0,05
қ
23
11,1±0,30
12,1±0,36
2,13
<0,05
21
13,2±0,55
15,3±0,64
2,48
<0,05
Н
ў
32
13,2±0,45
13,5±0,44
0,47
>0,1
19
14,6±0,46
15,4±0,46
1,22
>0,1
қ
27
11,2±0,51
11,9±0,47
1,00
>0,1
28
12,6±0,72
14,1±0,52
1,68
>0,1
4
.
Кўкрак
қафаси
кенглиги
(см)
тинч
ҳолатда
Т
ў
35
63,0±0,79
65,0±0,79
1,79
>0,1
27
64,5±0,62
66,1±0,27
2,36
<0,05
қ
23
62,2±0,34
63,3±0,39
2,12
<0,05
21
63,3±0,56
65,0±0,57
2,12
<0,05
Н
ў
32
64,1±0,39
65,2±0,38
2,02
<0,05
19
65,0±0,68
66,0±0,54
1,15
>0,1
қ
27
63,0±0,42
64,1±0,40
1,89
>0,1
28
63,4±0,59
64,7±0,48
1,71
>0,1
нафас
олганда
Т
ў
35
68,1±0,76
70,1±0,85
1,75
>0,1
27
69,1±0,76
71,4±0,47
2,57
<0,05
қ
23
66,1±0,33
68,2±0,54
3,32
<0,01
21
67,4±0,59
69,0±0,56
1,97
>0,1
Н
ў
32
68,0±0,33
70,0±0,45
3,58
<0,001
19
69,0±0,76
71,1±0,57
2,21
<0,05
қ
27
67,2±0,39
68,3±0,42
1,92
>0,1
28
67,5±0,58
69,2±0,53
2,16
<0,05
нафас
чиқарганда
Т
ў
35
62,0±0,44
64,0±0,40
3,36
<0,01
27
63,6±0,85
65,9±0,29
2,56
<0,05
қ
23
62,0±0,32
63,0±0,31
2,24
<0,05
21
62,4±0,73
64,8±0,55
2,62
<0,05
Н
ў
32
63,2±0,41
65,0±0,39
3,18
<0,01
19
64,1±0,68
66,0±0,57
2,14
<0,05
қ
27
62,1±0,45
64,0±0,41
3,12
<0,01
28
62,5±0,58
64,2±0,48
2,25
<0,05
5
.
Ўпканинг тириклик
сиғими (мл)
Т
ў
35
1659±44,19
1744±41,76
1,30
>0,1
27
1754±50,78
1844±50,23
1,26
>0,1
қ
23
1519±46,18
1577±40,67
0,94
>0,1
21
1591±59,09
1677±90,60
0,79
>0,1
Н
ў
32
1734±29,31
1794±27,74
1,49
>0,1
19
1793±72,72
1839±42,33
0,54
>0,1
қ
27
1581±37,74
1633±32,24
1,04
>0,1
28
1605±40,51
1670±35,75
1,20
>0,1
12
13
Бошланғич
синф
ўқувчиларининг
жисмоний
тайѐргарлик
кўрсаткичлари асосида олинган дастлабки ва якуний натижаларни фоиз
ҳисобида ортиши 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 расмларда берилган.
Олинган маълумотдан кўриниб турибдики, тажриба гуруҳи ўғил ва
қизларидан дастлабки ва якуний жисмоний тайѐргарлик бўйича олинган
тестларнинг барчасида натижалар Р<0,05, Р<0,01, Р<0,001га статистик
жиҳатдан фарқли ўсган.
Назорат гуруҳидаги тенгдошларида 4х10 м.га моккисимон югуришда
Р<0,05га статистик фарқ қилди.
30 м.га югуришда 1-2-синф ўқувчиларида Р>0,1га, 3-синф ўғил-қизлари
ва 4-синф ўғил болаларида Р<0,05га, 4-синф қизларида Р>0,1га тенг бўлди.
1600 м.га югуришда 1-синф ўғил-қизларида, 2-синф қизларида,
3-4-синф ўғил болаларида Р>0,1га ўсиш кузатилди, бошқа синфлардаги
ўғил ва қизларда Р<0,05 га, 4-синф қизларида Р<0,01га статистик жиҳатдан
фарқ борлиги аниқланди.
Турган жойидан узунликга сакрашда 1-синф ўқувчиларида, 2-синф
қизларида Р>0,1га ўсиш кузатилган бўлса, қолган синфларда Р<0,05га ва
4-синф ўғил болаларида Р<0,01га статистик жиҳатдан фарқли ўсган.
Теннис коптогини отишда 1-синф қизлари ва 4-синф ўғил болаларида
Р<0,05га статистик фарқ қилган бўлса, қолган синфларда Р>0,1 бўлиб ўсиш
кузатилди.
Ўтирган ҳолда гавдани эгиш ва ѐзишда ва оѐқларни узатиб ўтирган
ҳолатда тиззаларини букмасдан олдинга энгашишда Р>0,1 га тенг бўлиб
ўсиш борлиги маълум бўлди.
Турникда тортилишда 1-3-синф болаларида Р>0,1 га, 2-4-синфдаги
ўғил болаларда Р<0,05 га, 1-синф қизларида эса Р<0,05 га, 2-3-4-синфдаги
қизларда Р>0,1 га натижалар қайд қилинди.
Бобда бошланғич синфларда жисмоний тарбия – соғломлаштириш
тадбирларининг педагогик хусусиятлари бўйича услубий кўрсатмалар
келтирилган. Унда: кун тартибидаги жисмоний соғломлаштириш ишларини
ташкил қилиш; ўқув ишлари бўйича хафтасига уч мартадан жисмоний тарбия
дарсини ташкил қилиш; синфдан ташқари ишлар; I-IV синф ўқувчиларининг
жисмоний ривожланиши ва тайѐргарлигини аниқлаш; тиббий педагогик
назорат; ота-оналар билан ишлаш кўрсатиб берилган.
Олинган маълумотларнинг таҳлилларидан аѐн бўлдики, умумий ўрта
таълим мактабларидаги I-IV синфларнинг жисмоний тарбия дарсларида
вақтдан тўғри фойдаланиш, ҳафталик жисмоний тарбия дарслари сонини
кўпайтириш, дарсларда самарали методларни, ўйин ва мусобақа
услубларини қўллаш, ўқув кун тартибидаги жисмоний соғломлаштириш
тадбирлари ва синфдан ташқари спорт тўгаракларининг режа асосида
мунтазам ўтказилиши натижасида ўқувчиларнинг жисмоний тайѐргарлиги,
ҳаракат фаоллиги ошди ҳамда назарий билимлари яхшиланди.
14
0
,0
5
,0
1
0
,0
1
5
,0
2
0
,0
2
5
,0
ўғ
ил
8
,0
4
,3
1
0
,2
5
,7
2
2
,7
9
,0
1
0
,7
4
,8
қиз
9
,3
4
,8
9
,2
3
,5
1
8
,4
8
,1
6
,2
5
,2
тажр
иб
а
назор
ат
тажр
иб
а
назор
ат
тажр
иб
а
назор
ат
тажр
иб
а
назор
ат
1
-си
нфлар
2
-си
нфлар
3
-си
нфлар
4
-си
нфлар
0
,0
2
,0
4
,0
6
,0
8
,0
1
0
,0
1
2
,0
ўғи
л
7
,5
1
,9
2
,8
2
,3
3
,8
1
,3
4
,3
0
,9
қи
з
2
,9
2
,0
6
,0
2
,5
1
0
,8
3
,7
1
0
,0
8
,0
тажр
иб
а
назор
ат
тажр
иб
а
назор
ат
тажр
иб
а
назор
ат
тажр
иб
а
назор
ат
1-си
нфлар
2-си
нфлар
3-си
нфлар
4-си
нфлар
4
-р
ас
м
. 1600 м. мас
оф
аг
а ю
гур
и
ш
(
дақ
и
қ
а, с
он
и
я)
.
5
-р
ас
м
. Тур
ган
ж
ой
и
дан
узунли
к
к
а с
ак
р
аш
(с
м)
.
0
,0
2
,0
4
,0
6
,0
8
,0
1
0
,0
1
2
,0
1
4
,0
1
6
,0
1
8
,0
2
0
,0
ўғ
ил
1
3
,7
7
,1
1
1
,0
3
,0
1
0
,9
1
0
,6
9
,6
8
,6
қиз
1
8
,9
8
,0
1
1
,4
3
,6
4
,6
3
,9
1
0
,0
6
,8
тажр
иб
а
назор
ат
тажр
иб
а
назор
ат
тажр
иб
а
назор
ат
тажр
иб
а
назор
ат
1
-си
нфлар
2
-си
нфлар
3
-си
нфлар
4
-си
нфлар
2
-р
ас
м
. 4х10 м. мокк
и
си
мон
ю
гур
и
ш
(
сон
и
я)
.
0
,0
5
,0
1
0
,0
1
5
,0
2
0
,0
2
5
,0
ўғ
ил
6
,9
2
,5
7
,4
2
,5
2
0
,9
1
4
,8
2
1
,3
1
1
,5
қиз
7
,8
4
,2
7
,3
3
,0
1
9
,9
1
2
,7
1
8
,0
4
,5
тажр
иб
а
назор
ат
тажр
иб
а
назор
ат
тажр
иб
а
назор
ат
тажр
иб
а
назор
ат
1
-си
нфлар
2
-си
нфлар
3
-си
нфлар
4
-си
нфлар
3
-р
ас
м
. 30 м. мас
офа
га
ю
гур
и
ш
(
сон
и
я)
.