Территориальные особенности развития рынка потребительских товаров (на примере Кашкадарьинской области) | Каталог авторефератов

Территориальные особенности развития рынка потребительских товаров (на примере Кашкадарьинской области)

inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
CC BY f
1-25
0

Скачивания

Данные скачивания пока недоступны.
Поделиться
Абдирашидов, А. (2023). Территориальные особенности развития рынка потребительских товаров (на примере Кашкадарьинской области). Каталог авторефератов, 1(1), 1–25. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/autoabstract/article/view/43112
0
Цитаты
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Объект исследования: территориальный состав рынка потребительских товаров Кашкадарьинской области
Цель работы: исследование территориальных особенностей и разработка научно обоснованных предложений и практических рекомендаций по определению приоритетных направлений развития рынка потребительских товаров Кашкадарьинской области.
Методы исследования: научная абстракция, экономический анализ, относительное сопоставление, SWOT анализ, статистическая группировка, научное обобщение, метод логической последовательности.
Полученные результаты и их новизна: разработаны предложения и рекомендации по совершенствованию методологии оценки рынка потребительских товаров с учетом особенностей региона; научно обоснованны региональные аспекты определения методов и направлений исследования рынка потребительских товаров; научно обоснованы основные направления оптимизации состояния спроса и предложения, а также, диспропорции на рынке потребительских товаров Кашкадарьинской области и разработаны целевые показатели; определена система факторов влияющих на формирование регионального рынка потребительских товаров, обоснованы рекомендации по прогнозированию тенденций развития рынка; даны рекомендации по организационным и экономическим направлениям развития рынка потребительских товаров области;
Практическая значимость: путем развития рынка потребительских товаров Кашкадарьинской области на основе практических рекомендаций приведенных в диссертационной работе, возможно дальнейшее усовершенствование целевых программ направленных на улучшение уровня жизни населения. Научно обоснованные предложения и рекомендации, приведенные в диссертации, могут быть использованы при разработке мер по стабильному развитию регионального рынка потребительских товаров, а также при разработке учебных пособий и методических наработок.
Степень внедрения и экономическая эффективность: Научно обоснованные предложения и рекомендации разработанные в ходе исследования были приняты для применения в практике в Министерстве сельского и водного хозяйства Республики Узбекистан, в Главном управлении по экономике Кашкадарьинской области. Материалы диссертации могут быть использованы при совершенствовании учебных программ по таким предметам, как «Региональная экономика», «Национальная экономика Узбекистана», «Макроэкономика».
Область применения: региональные управления Министерства Экономики Республики Узбекистан, высшие учебные заведения.


background image

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ

Қўлёзма ҳуқуқида

УДК: 332.12(575.172)

АБДИРАШИДОВ АШИРАЛИ АБДИРАШИДОВИЧ

ИСТЕЪМОЛ ТОВАРЛАРИ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ

ҲУДУДИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

(Қашқадарё вилояти мисолида)

08.00.12 – Минтақавий иқтисодиёт

Иқтисод фанлари номзоди

илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент – 2012


background image

2

Диссертация Тошкент ислом университетида бажарилган

Илмий раҳбар:

иқтисод фанлари доктори, профессор

Абдуллаев Равшан Вахидович

Расмий оппонентлар:

география фанлари доктори, профессор

Қаюмов Абдухаким Абдухамидович

иқтисод фанлари номзоди, доцент

Якубов Искандар Одилович

Етакчи ташкилот:

Ўзбекистон Республикаси Фанлар
академияси Иқтисодиёт институти

Ҳимоя Тошкент молия институти ҳузуридаги иқтисод фанлари доктори

илмий даражасини олиш учун диссертациялар ҳимояси бўйича Д.067.60.01
рақамли Бирлашган ихтисослашган кенгашнинг 2012 йил «___»___________
соат «___» да ўтадиган мажлисида бўлади.

Манзил:

100000, Тошкент шаҳри, Амир Темур кўчаси, 60-А уй

Диссертация иши билан Тошкент молия институти кутубхонасида

танишиш мумкин.

Автореферат 2012 йил «___» __________да тарқатилди.

Бирлашган ихтисослашган
кенгаш илмий котиби
география фанлари номзоди, доцент

Ш.А.Азимов


background image

3

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ

ТАВСИФИ

Мавзунинг

долзарблиги.

Мамлакатнинг

маъмурий-ҳудудий

бирликлари бўйлаб ишлаб чиқариш кучларининг жойлашуви аҳолини
истеъмол товарлари билан таъминлашда

муҳим ижтимоий-иқтисодий

аҳамият касб этади.

Жаҳон

молиявий-иқтисодий

инқирозининг

таъсири

ва

салбий

оқибатларини юмшатиш ва бартараф этиш шароитида ҳудудий истеъмол
товарлари бозорининг ривожланишини тадқиқ этиш кун тартибига бир қатор
ечилиши долзарб бўлган масалаларни қўяди.

Ўзбекистон

Республикаси

Президенти

И.А.Каримов

таъкидлаб

ўтганларидек: «Бундай шароитда аҳолининг ўсиб бораётган тўлов қобилияти
билан мамлакатимиз корхоналарида ишлаб чиқарилаётган истеъмол
товарлари ҳажми ўртасида ички бозорда мутаносибликни таъминлаш, бундай
маҳсулотлар турини кенгайтириш, бозорларимизни улар билан ишончли
тарзда тўлдириб бориш алоҳида аҳамият касб этади»

1

.

Республикада

амалга

оширилаётган

ислоҳотларнинг

янада

чуқурлаштирилиши

ва иқтисодиёт эркинлаштирилишининг кенгайиши

ҳудудий истеъмол товарлари бозорининг турли даражада ва ҳолатда
шаклланишига таъсир кўрсатмоқда. Жамият ҳаёти учун зарур маҳсулотларга
бўлган талабни қондириш ҳар қандай давлат учун муҳим масала ва
ҳудудлардаги аҳоли фаровонлигининг асоси ҳисобланади. Шу боис бозорни
шакллантириш ва унинг ривожланиши бўйича муаммоларга жиддий ёндашув
талаб этилади.

Ҳудудий истеъмол товарлар бозорининг шаклланиши ва амал қилиш

механизми мазкур ҳудуддаги маҳсулотларни ишлаб чиқариш, тақсимлаш,
айрибошлаш ҳамда истеъмол қилиш жараёнлари ва омиллари ўртасидаги
ўзаро муносабатларини тадқиқ этиш заруратини келтириб чиқаради.

Ҳудудий истеъмол товарлари бозори – ўзаро боғлиқликдаги турли хил

айрибошлаш институтларидан иборат бўлган мураккаб тизимдир. Бироқ,
унинг ҳар бир иштирокчиси ўз манфаатларига эга. Ишлаб чиқарувчилар сарф
қилинган маблағни

қайтариб олиш ва даромад кўришга уринади,

истеъмолчилар эса – эҳтиёжларни оптимал қондиришга интилади.

Сўнгги йилларда юз бераётган товар айланишининг монополиядан

чиқиши,

нархларнинг

эркинлаштирилиши,

савдо

корхоналарининг

хусусийлаштирилиши ва шу аснода рақобатнинг кучайиши республика
ҳудудларида истеъмол товарлари бозорининг барқарорлашувига, унинг
оммавий истеъмол товарлари билан тўйинишига, дефицит, қондирилмаган
талаб, навбат кутишлар каби ходисаларнинг тугатилишига олиб келувчи
омилга айланди. Буларнинг барчаси мазкур диссертация мавзусининг
долзарблигини белгилайди.

Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.

Ҳудудий истеъмол товарлари

бозорини шаклланиши ва ривожланиши масалалари кўплаб хориж ва

1

Каримов И.А. Жаҳон инқирозининг оқибатларини енгиш, мамлакатимизни модернизация қилиш ва

тараққий топган давлатлар даражасига кўтарилиш сари. – Т.: Ўзбекистон, 2010. Т.18. – 185 б.


background image

4

республика иқтисодчи олимларнинг илмий тадқиқотларида ўрганиб келинган
ва келинмоқда. Ҳудудий бозорлар назарияси ва услубиётлари хорижлик
олимлар

В.С.Бильчак,

С.Гейцман,

Р.Ф.Захаров,

О.А.Ломовцева,

Т.Г.Морозова, А.Надеин, М.А.Николаева, А.С.Новоселов, В.П.Орешин,
T.Toдa, М.Ю.Трубиц, И.М.Шабунина, Р.И.Шнипер, Г.Г.Фетисов, А.Чаплина

2

ва бошқаларнинг илмий ишларида тадқиқ этилган.

Ўзбекистонда

минтақавий

иқтисодиёт

ва

бозорлар

тизими

М.А.Абдусалямов,

Х.П.Абулқосимов,

А.М.Алимов,

И.В.Мусиенко,

А.В.Вахобов,

Т.М.Ахмедов,

Ҳ.М.Назарова,

Б.И.Норбоев, Д.Н.Рахимов,

А.М.Содиқов, А.Солиев, Н.Тўхлиев, А.Қаюмов, А.Қодиров, Қ.Ҳақбердиев,
Н.Холматов, Ф.Т.Эгамбердиев, Ш.Эрмаматов

3

кабиларнинг илмий ишларида

ўрганилган.

Иқтисодий ислоҳотларнинг чуқурлашуви шароитида республикада

молия бозори, истеъмол товарлари бозори, иқтисодий ҳавфсизлик, иқтисодий
интеграция ва бошқа шу каби бозор муносабатларининг шаклланиши ва
ривожланишига бағишланган илмий тадқиқот ишлари кундан-кунга ортиб
бормоқда. Лекин, ҳудудий истеъмол товарлари бозорининг шаклланиш ва
ривожланиш йўлларига тааллуқли масалалар яхлит тизимга келтирилган
ҳолда, махсус илмий-тадқиқот объекти сифатида етарлича ўрганилмаган.
Ушбу муаммонинг бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида долзарблиги ва
иқтисодий адабиётларда етарли даражада ўрганилмаганлиги тадқиқот
мавзусини танлашга асос бўлди.

Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан

боғлиқлиги.

Диссертация Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси

2

Бильчак В.С., Захаров Р.Ф. Региональная экономика. – Калининград: Янтарный сказ, 1998. – 238 с.,

Гейцман С. Современный механизм регулирования экономической деятельности на потребительском рынке.
– М.: Экономика, – 2001. – 151 с., Морозова Т.Г. Региональная экономика. – М.: ЮНИТИ, 2000. – 234 с.,
Надеин А. Государственное регулирование потребительского рынка. – М.: НИОКР, 2003 – 205 с., Николаева
М.А. Маркетинг товаров и услуг. – М.: Издательский дом «Деловая литература», 2001. – 448 с., Новоселов
А.С. Региональный потребительский рынок. Проблемы теории и практики. отв. ред. В.В. Кулешов. –
Новосибирск: Сибирское соглашение, 2002. – 364 с., Toda T. Improvement of Rapid Transport and Structural
Change of Regional Economy in Japan – based on comparison between central and local areas. «Studies on
Regional Economics Vol.4». Memoirs on Institute of Regional Economics, Faculty of Economics, Hiroshima
University, 1993. – pp. 3-19. Фетисов Г.Г., Орешин В.П. Региональная экономика и управление. Учебник. –
М.: Инфра, 2006. – 416 с., Чаплина А. Управление потребительским рынком в региональной экономике. –
М.: Мысль, 2001. – 167 с., Шабунина И.М., Ломовцева О.А., Трубиц М.Ю. Теория и практика региональной
экономики. – Волгоград: Изд-во Волгоград Гос. ун-та, 1996. – 65. с., Шнипер Р.И. Регион: экономические
методы управления. – Новосибирск: Наука, Сибирское отделение, 1991. – 308 с.

3 Абдусалямов М.А., Алимов А.М., Мусиенко И.В. Производительные силы и совершенствование

экономических связей Узбекистана. – Т.: Фан, 1986. – 141 с.; Абулқосимов Х.П., Вахобов А.В., Рахимов
Д.Н., Норбоев Б.И. Ўзбекистонда иқтисодий чуқурлаштириш ва иқтисодиётни эркинлаштириш йўллари. –
T.: TДТУ, 2001. – 112 б.; Ахмедов Т.М. Регулирование территориальной организации производительных
сил с комплексным развитием регионов Узбекистана. – Т.: 1992. – 120 с.; Кадыров А.М. Особенности
развития инновационных процессов в АПК республики в условиях формирования многоукладной
экономики // Научно-практический журнал «Экономика и финансы». – Ташкент, 2009. – № 4. С. 8; Садыков
А.М. Основы регионального развития: теория, методология, практика. – Т.: IQTISOD-MOLIYA, 2005. – 280
б.; Солиев А.С., Ахмедов Э.А. Минтақавий иқтисодиёт. – Т.: Университет, 2003. – 135 б.; Тўхлиев Н.,
Ҳақбердиев Қ., Эрмаматов Ш., Холматов Н. Ўзбекистон иқтисодиёти асослари. – Т.: ЎзМЭ, 2006. – 396 б.;
Қаюмов А.А., Назарова Ҳ.М., Эгамбердиев Ф.Т., Якубов Ў.Ш. Минтақавий иқтисодиёт. – Т.: Университет,
2004. – 115 б.


background image

5

ҳузуридаги Тошкент ислом университетининг илмий-тадқиқот ишлари
режалари ва К2-038-«Аҳолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлашга
қаратилган молия-кредит ва инвестицион сиёсатни такомиллаштириш бўйича
тавсиялар ишлаб чиқиш» мавзусидаги амалий тадқиқотлар давлат илмий-
техника дастурига мувофиқ бажарилди.

Тадқиқотнинг мақсади:

Қашқадарё вилоятида истеъмол товарлари

бозори ривожланишининг ҳудудий хусусиятларини тадқиқ этиш ва унинг
устувор йўналишларини белгилаш бўйича илмий таклиф ва амалий тавсиялар
ишлаб чиқишдан иборат.

Тадқиқотнинг вазифалари.

Тадқиқот мақсадидан келиб чиқиб

қуйидаги вазифалар белгилаб олинди ва улар ўз ечимини топди:

– ҳудудий истеъмол товарлари бозорининг мазмун-моҳиятини очиб

бериш ва унга хос хусусиятларни аниқлаш;

– ҳудудий бозорлар тизимида истеъмол товарлар бозорининг ўрни ва

аҳамиятини тадқиқ этиш;

– ҳудудий истеъмол товарлари бозорини таҳлил қилиш ва уни

ривожлантиришнинг услубий асосларини ишлаб чиқиш;

– Қашқадарё

вилояти

истеъмол

товарлари

бозорини

ривожлантиришнинг асосий омилларини тадқиқ этиш;

– иқтисодий ислоҳотлар чуқурлашуви шароитида вилоят истеъмол

товарлари

бозори

ривожланишининг

илмий

асосланган

истиқбол

кўрсаткичларини ишлаб чиқиш;

– вилоят

истеъмол

товарлари

бозорини

ривожлантиришнинг

йўналишларини шакллантириш.

Тадқиқот объекти:

Қашқадарё вилояти истеъмол товарлари бозорининг

ҳудудий таркиби.

Тадқиқот предмети:

Истеъмол товарлари бозори ривожланишининг

ҳудудий хусусиятлари, қонуниятлари ҳамда иқтисодий муносабатлар тизими.

Тадқиқот методлари.

Илмий абстракция, иқтисодий таҳлил, қиёсий

таққослаш, SWOT-таҳлил, статистик гуруҳлаш, илмий умумлаштириш ва
мантиқий изчиллик усуллари қўлланилди.

Тадқиқот гипотезаси:

ҳудудий

истеъмол товарлари бозорининг

ривожланиш йўналишларига бағишланган илмий таклиф ва амалий
тавсиялар мамлакатимизда ушбу бозор турининг иқтисодий ва ҳуқуқий
механизмларини такомиллаштиришга хизмат қилади.

Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар

:

– ҳудуднинг ўзига хос хусусиятларини эътиборга олган ҳолда истеъмол

товарлари бозорини баҳолаш услубиятини такомиллаштириш бўйича
таклифлар ишлаб чиқилган;

– ҳудудий истеъмол товарлари бозорини тадқиқ қилиш услуби ва унинг

йўналишлари илмий асослаб берилган;

– Қашқадарё вилоятида истеъмол товарларига бўлган талаб ва таклиф

барқарорлиги ҳамда номутаносибликларини оптималлаштиришнинг асосий
йўналишлари асослаб берилган ва мақсадли кўрсаткичлари ишлаб чиқилган;


background image

6

– ҳудудий истеъмол товарлари бозорининг шаклланишига таъсир

этувчи омиллар тизими аниқлаштирилган ҳамда бозорнинг ривожланиш
тенденцияларини прогноз қилиш каби тавсиялар асосланган;

– вилоятда

истеъмол

товарлари

бозорини

ривожлантиришнинг

ташкилий ва иқтисодий йўналишлари бўйича таклифлар тавсия этилган.

Ишнинг илмий янгилиги

қуйидагиларда ўз аксини топган:

– ҳудуднинг ўзига хос хусусиятларини эътиборга олган ҳолда истеъмол

товарлари бозорини баҳолаш услубиятини такомиллаштириш бўйича
таклифлар ишлаб чиқилган;

– ҳудудий истеъмол товарлари бозорини тадқиқ қилиш услуби ва унинг

йўналишлари илмий асослаб берилган;

– Қашқадарё вилоятида истеъмол товарларига бўлган талаб ва таклиф

барқарорлиги ҳамда номутаносибликларини оптималлаштиришнинг асосий
йўналишлари асослаб берилган ва мақсадли кўрсаткичлари ишлаб чиқилган;

– ҳудудий истеъмол товарлари бозорининг шаклланишига таъсир

этувчи омиллар тизими аниқлаштирилган ҳамда бозорнинг ривожланиш
тенденцияларини прогноз қилиш каби тавсиялар асосланган;

– вилоятда

истеъмол

товарлари

бозорини

ривожлантиришнинг

ташкилий ва иқтисодий йўналишлари бўйича таклифлар тавсия этилган;

Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.

Тадқиқот

ишининг таҳлилий хулосалари ва амалий тавсияларидан ҳудудий истеъмол
товарлар бозори ривожланишининг стратегик йўналишларини ишлаб
чиқишда фойдаланиш мумкин.

Диссертацияда келтирилган амалий тавсиялар асосида Қашқадарё

вилоятида

истеъмол

товарлари

бозорини

ривожлантириш

бўйича

дастурларни такомиллаштиришда қўлланилиши мумкин.

Шунингдек, илмий таклиф ва тавсиялар ҳудудий истеъмол товарлари

бозорини барқарор ривожланишига доир чора-тадбирларни ишлаб чиқишда,
ўқув қўлланмалар ва услубий ишланмаларни тайёрлашда қўл келади.

Тадқиқот натижаларининг амалиётга жорий қилиниши.

Тадқиқотчи

томонидан диссертация ишида ишлаб чиқилган илмий таклиф ва амалий
тавсиялар Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигида
(№02-15/437, 17.11.2011 й., далолатнома),

Ўзбекистон Республикаси

Қашқадарё вилояти Иқтисодиёт бош бошқармасида ҳудуднинг ижтимоий-
иқтисодий ривожлантириш дастурини тайёрлашда (№04/53-1, 08.02.2010 й.,
маълумотнома) амалиётга татбиқ қилиш учун қабул қилинган.

Диссертация хулосалари ва назарий

қоидалари

Тошкент ислом

университетида ўқитилаётган

«Минтақавий иқтисодиёт»,

«Ўзбекистон

миллий иқтисодиёти», «Макроиқтисодиёт» фанларининг ўқув дастурларни
такомиллаштиришда ва ўқитишда (№01-395, 24.03.2010 й., маълумотнома)
қўлланилмоқда.

Ишнинг синовдан ўтиши.

Диссертациянинг асосий ғоя ва хулосалари

«Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларнинг чуқурлашиши шароитларида
барқарор иқтисодий ривожланиш муаммолари» (Тошкент, 2004), «Ўтиш
иқтисодиёти шароитида Ўзбекистон иқтисодиёти ва ташқи иқтисодий


background image

7

алоқаларни эркинлаштириш хусусиятлари» (Тошкент, 2004), «Управление
персоналом в государственных организациях и коммерческих структурах»
(Москва, 2004), «Жаҳон хўжалигининг глобаллашуви шароитида миллий
иқтисодиётнинг рақобатбардошлиги» (Тошкент, 2005), «Ўзбекистоннинг
иқтисодий салоҳияти: ҳозирги ҳолати ва ундан фойдаланиш истиқболлари»
(Тошкент, 2006), «Ўзбекистон иқтисодиётига хорижий инвестициялар ҳамда
трансмиллий корпорацияларни жалб қилиш муаммолари» (Тошкент, 2007),
«Аҳоли бандлиги ва фаровонлигини оширишда кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликнинг

ўрни»

(Тошкент,

2008),

«Миллий

иқтисодиётни

модернизация

қилиш шароитида минтақа бозор инфратузилмасининг

ривожланиш муаммолари» (Тошкент, 2008), «Жаҳон молиявий-иқтисодий
инқирозининг Ўзбекистон иқтисодиётига таъсирини юмшатиш омиллари ва
уни

бартараф

этиш

йўлллари»

(Тошкент,

2009),

«Ўзбекистон

иқтисодиётининг барқарорлиги ва мутаносиблигини мустаҳкамлаш бугунги
куннинг устувор вазифаси» (Тошкент, 2009), «Жаҳон молиявий-иқтисодий
инқирози шароитида хорижий мамлакатларнинг ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш

хусусиятлари»

(Тошкент, 2010),

«Иқтисодий ўсиш ва

иқтисодиётни мувозанатли ривожлантиришнинг муҳим омиллари» (Тошкент,
2011)

мавзуларидаги

халқаро

ва

республика

илмий-амалий

конференцияларида маъруза кўринишида баён этилган ва маъқулланган.

Диссертация иши Тошкент ислом университети «Халқаро иқтисодий

муносабатлар»

кафедраси йиғилишида ва Тошкент молия институти

ҳузуридаги Бирлашган ихтисослашган кенгаш қошиидаги илмий семинар
мажлисида муҳокама қилинган ва ҳимояга тавсия этилган.

Натижаларнинг эълон қилинганлиги.

Илмий ишнинг асосий ғояси ва

натижалари нашр этилган 16 та илмий мақола ва тезисларда ўз аксини
топган.

Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.

Ушбу тадқиқот иши таркибий

жиҳатдан кириш, уч боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан
иборат. Унда

20

та жадвал, 19 та расм келтирилган. Умумий ҳажми

139

бетни

ташкил этади.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлашуви ҳудудий истеъмол товарлар

бозори

субъектлари

ҳисобланган

аҳоли

даромадлари

шаклланиши

манбалари,

истеъмол

даражаси,

улар

талабининг

ривожланиш

тенденциялари, истеъмол бозори динамикаси ва уни импорт ўрнини босувчи,
рақобатбардош товарлар билан тўлдириш масалаларини мажмуавий тадқиқ
этилиши аҳолининг фаровонлигини ошириш, маъмурий-ҳудудий бирликнинг
ижтимоий-иқтисодий тараққий этишини таъминлашда муҳим аҳамият касб
этади.

Ҳудудий

истеъмол товарлар бозори иқтисодий моҳиятига кўра

маъмурий-ҳудудий тузилманинг талаб ва таклиф хусусиятлари таъсирида


background image

8

шаклланган, айрибошлаш соҳасида қисман маҳаллийлашган ижтимоий-
иқтисодий жараён ва муносабатларни ўз ичига қамраб олади.

Товар ва хизматларга бўлган эҳтиёж ҳудуддаги моддий ва номоддий

ишлаб чиқаришнинг ривожланиши ва тўловга қодир талабига тўғридан-тўғри
боғлиқдир. Аҳолининг тўловга қодир талаби у сотиб олаётган товар ва
хизматларга кетган молиявий ресурслари суммаси билан характерланади.
Мамлакат

ҳудудларидаги аҳолининг ижтимоий-иқтисодий гуруҳлари

талабларининг таркиби мазкур ҳудудлардаги ишлаб чиқариш кучларининг
ривожланганлик даражаси билан белгиланади. Маҳсулотлар ва хизматлар
ҳудудий бозорнинг ривожланишига хос бўлган белгилардан бири ушбу бозор
сиғимининг

мунтазам

равишда

кенгайиб

бориши

ва

сифат

кўрсаткичларининг ошиб боришидир.

Ҳар бир маъмурий-ҳудудий бирлик истеъмол товарлари бозори ўзаро

чамбарчас боғлиқликда эканлиги бу тур бозорнинг республика миқёсида
шаклланиши ва ривожланиши босқичларини даставвал тадқиқ этишни талаб
этади.

Республикада истеъмол товарлари бозори ривожланишининг янги

даврини макроиқтисодий вазият, бозор муносабатларини шакллантириш,
таркибий ўзгаришларнинг тавсифи, ички бозорни маҳаллий истеъмол
товарлари билан тўйинтириш чора тадбирлари, жаҳон молиявий-иқтисодий
инқирози кабиларни эътироф этган ҳолда қуйидаги босқичларга ажратиш
мумкин.

Биринчи босқич

(1991-1994 йиллар) мавжуд истеъмол товарлари ишлаб

чиқариш салоҳиятини сақлаб қолиш, сотувчилар ва харидорлар ўртасида
муомала воситаси вазифасини бажариб турган собиқ иттифоқ рублидан воз
кечиб миллий пул бирлигини жорий этиш, ғалла мустақиллиги дастурини
амалга оширишга киришиш, импорт қилинаётган истеъмол товарлари ўрнини
эгаллайдиган ишлаб чиқарувчи корхоналарни ривожлантириш каби чора-
тадбирлари билан тавсифланади.

Иккинчи

босқич

(1995-2000

йиллар)

иқтисодий

мустақиллик

асосоларини ташкил этувчи истеъмол маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи
тармоқларни устун ривожлантириш, импорт ўрнини босувчи ишлаб чиқариш
стратегиясини кенг миқёсли амалга ошириш, ноозиқ-овқат товарлари ишлаб
чиқаришга инвестициялар оқимини кўпайтириш, хусусан, республика
аҳолисининг енгил автомобилларга бўлган талабини маҳаллий ишлаб
чиқариш ҳисобидан қондиришга йўналтирилган амалий ишлар билан
тавсифланади.

Учинчи босқич

(2001-2007 йиллар) импортнинг ўрнини босувчи

истеъмол товарлари ишлаб чиқарувчи тармоқларни такомиллаштириш
негизида

экспортга

йўналтирилган

соҳаларини

барпо

этиш

ва

ривожлантирига эътибор қаратилган. Бу босқич йирик корхоналарни
хусусийлаштириш, давлат корхоналарининг монопол мавқеини чегаралаш,
хусусий секторни истеъмол товарлари ишлаб чиқаришдаги ролини ошиши,
самарасиз фаолият юритаётган корхоналарни тугатиш жараёнларининг
тезлашиши, корхоналарни бошқаришнинг ташкилий тузилмасини ислоҳ


background image

9

қилиш,

ишлаб

чиқаришни

маҳаллийлаштириш

жараёнларининг

жадаллашиши билан тавсифланади.

Тўртинчи босқич

(2008 йилдан бошланган) жаҳон молиявий-иқтисодий

инқирозини Ўзбекистон шароитида юмшатиш, бартараф этиш чоралари,
мамлакатни модернизация қилиш ҳамда ривожланган давлатлар даражасига
кўтариш бўйича

дастурларнинг ишлаб чиқилиб амалиётга тадбиқ

этилаётганлиги билан тавсифланади.

Муаллифнинг фикрича ҳудудий истеъмол товарлар бозори

бу муайян

ҳудуддаги аҳолининг товар ва хизматларга бўлган эҳтиёжларини қондирувчи
узлуксиз жараённи таъминловчи яхлит механизмдир.

Вазифасига кўра ўрганилаётган бозор сегментини турли белгилар бўйича

туркумлаш мумкин. Истеъмол бозорини туркумлашда қуйидаги белгиларга
алоҳида эътибор қаратилади: тур, товарлар таркиби, ташкилий шакли,
субъектлар таркиби, географик чегараси, иқтисодий-ҳуқуқий тавсифи,
демографик тавсифи.

Кўриб чиқилган туркумланишдан истеъмол бозорини тизимчалар

мажмуасидан иборат мукаммал, яхлит тизим эканлиги тўғрисида тўлиқ
тасаввур ҳосил бўлади. Тадқиқотнинг мақсади эса ушбу тизимнинг асосий
таркиби ҳисобланган ҳудудий истеъмол товарлари бозори шаклланиши ва
ривожланишидаги ўзига хос хусусиятларни тадқиқ этишдан иборат.

Ҳудудий истеъмол товарлар бозорининг ўзига хос хусусиятлари:
– ички,

ташқи

иқтисодий,

ижтимоий,

сиёсий

вазиятлардан

таъсирланиши (яъни, ҳудудлараро товарлар оқими, ишчи кучи миграцияси,
сармоя ҳаракати каби);

– товар айрибошлаш қонун-қоидалари ва анъаналарида ўз ифодасини

топаётган нисбий алоҳидалашув;

– ҳудуд аҳолисининг турли эҳтиёжларини қондира оладиган товарлар

хилма-хиллиги;

– нисбатан кўп бўлмаган истеъмол товарларини сотувчилар мавжуд

шароитда кўп сонли тармоқларнинг бўлиши;

– истеъмолга мўлжалланган товарларга узлуксиз (кунлик) талабнинг

мавжудлиги;

– ҳудуддаги

ижтимоий-иқтисодий

вазиятга

таъсир

кўрсатувчи

стратегик аҳамиятга эга бўлган маҳсулотлар мавжудлиги;

– истеъмол товарлар бозорининг асосий субъектлари чакана савдо

корхоналари, товарларни ташиш, уларни сақлашни таъминлаб берувчи
ташкилотлар шаклланганлиги;

– ҳудудда ўзаро бир-бирига яқин

истеъмол товарларини ишлаб

чиқарувчилар ўртасидаги рақобатнинг нисбатан юқорилиги каби жиҳатларда
намоён бўлади.

Ҳудудий истеъмол товарлари бозорининг ўзига хос хусусиятларидан

кўриниб турибдики, ушбу бозор тури мураккаб иқтисодий категория
сифатида ҳудудлардаги ижтимоий-иқтисодий вазиятга сезиларли даражада
таъсир кўрсатади ва такрор ишлаб чиқариш жараёнида муҳим ўрин
эгаллайди.


background image

10

Ҳудудий истеъмол товарлар бозорининг амал қилиши аҳоли эҳтиёжлари

ва ишлаб чиқариш орасидаги фарқ, маҳсулот ва хизматларга бўлган
ҳудуддаги

талаб

ва

таклиф

ўртасидаги

мувозанат,

даромадлар

дифференциацияси ва истеъмол характери ўртасидаги тафовут, истеъмол
даражаси ва таркиби орасидаги фарқ, жорий истеъмол ва жамғариш
ўртасидаги тафовут, истеъмолнинг умумий ва индивидуал шакллари
ўртасидаги тафовут каби муносабатлар орқали аниқланади.

Ҳудудий истеъмол товарлар бозорини ўрганиш услублари ўз ичига

аҳолининг алоҳида товар гуруҳларига бўлган умумий талаби ҳажми ва шу
товарларининг таклиф

ҳажмини; чакана товар айланмаси, истеъмол

товарлари савдо ҳажми, шунингдек, миллий бозордаги миллий ва импорт
товарлари нисбатини аниқлаш; истеъмол бозорига келиб тушаётган товарлар
сифатини таҳлил қилиш, ҳудуд чакана савдо тармоқлари тавсифини барпо
этиш, пуллик хизматлар тизимини ўрганиш кабиларни олади.

Ҳудудий истеъмол товарлар бозорини таҳлил қилиш ва баҳолашда

маҳсулот ва хизматларга бўлган талабни белгилаб берувчи аҳоли
даромдлари, тўловга қодирлик даражаси; ҳудудда оммавий истеъмол
товарларини ишлаб чиқариш динамикаси, бошқа ҳудуд ва хориждан олиб
келинадиган маҳсулотлар салмоғи, ассортименти; аҳолига кўрсатилаётган
хизматлар характери ва сифати, маҳсулотлар нархи, уларнинг динамикаси;
маҳсулотни сотиш; сервис хизмати каби омилларни тадқиқ этиш катта
аҳамият касб этади.

Муаллиф томонидан ҳудуд иқтисодиётининг ҳам ишлаб чиқариш

борасидаги, ҳам савдо сотиқ соҳасидаги тўлақонли, самарали ҳолатини акс
эттирувчи таҳлил қилиш услубининг қуйидаги кетма-кетликдаги босқичлари
таклиф қилинган:

Биринчи босқичда ҳудудий истеъмол товарлар бозорининг кенг кўламли

таҳлили амалга оширилади. Бу ўз ўрнида товарлар ишлаб чиқариш
динамикаси ва таркиби, уларнинг ҳудудий истеъмол бозорига етиб келиш
манбалари ҳақидаги маълумотларни олишга имкон беради. Шунингдек,
олинган маълумотлар

ҳудуд

аҳолисининг

ҳарид

қобилияти

ҳақида

маълумотлар бериши таъкидланган.

Иккинчи босқичда ҳудуд истеъмол товарлар бозори таъминотининг

ташқи манбаларга нисбатан таъсирчанлигига баҳо берилиб, ҳудудлараро
самарали

алоқаларни

ривожлантиришга

қаратилган

йўналишларни

белгилаши назарда тутилган.

Учинчи босқичда ўтказилган таҳлил натижаларини ҳисобга олган ҳолда

ҳудудий истеъмол бозорининг ҳажми аниқланиши кўзда тутилган.

Ҳудудий истеъмол товарлари бозорининг таҳлили бўйича асосий

йўналишлар танлаб олинган (1-расм).

Муаллиф ҳудудий истеъмол товарлар бозорини мажмуавий таҳлил

қилишни учта асосий қисмга ажратган, яъни:

1. Товарлар таклифининг таркиби. Бунда товарлар захираси ва чакана

савдо айланмаси (чакана савдо айланмасининг яхлит тузилмаси, чакана савдо


background image

11

айланмасининг товарлар таркиби,

товарларни

сотиб олиш учун уй

хўжаликлари харажатларининг таркиби) таҳлил қилиниши назарда тутилган.

1-расм. Ҳудудий истеъмол товарлари бозорини таҳлил қилиш

йўналишлари

4

2. Товарлар таъминотининг манбалари. Бунда товарлар таъминотининг

импорт

(экспорт)

таркиби

ва

ишлаб

чиқарувчилар

томонидан

4

Муаллиф томонидан тузилган

Қишлоқ

хўжалиги

маҳсулотлари

ишлаб

чиқариш

Ноозиқ-

овқат

товарлари

Озиқ-овқат товарлари

Саноат

маҳсулот-

лари ишлаб

чиқариш

Ёрдамчи ва

шахсий

хўжаликларда

маҳсулотлар

ишлаб чиқариш

Ички ишлаб чиқарувчилар томонидан

товарларнинг етказиб берилиши

Товар ресурсларининг импорт (экспорт)

таркиби

Товарлар таъминотининг манбалари

Товарларнинг олиб кирилиши ва

чиқилиши бўйича ҳудудий

алоқаларни баҳолаш

Ўрта муддат фойдаланила-

диган товарлар

Узоқ муддат фойдаланила-

диган товарлар

Аҳоли жон бошига тўғри

келувчи даромадлар ва

харажатлар нисбати

Аҳоли жон бошига тўғри

келувчи даромаднинг

ҳарид қилиш қуввати

ҲИТБда товарлар таъминоти ҳажми

ва аҳолининг ҳарид қилиш қуввати

билан боғлиқлиги

Аҳолининг истеъмол даражасини белгилаб берувчи кўрсаткичлар

Чакана

таварлар

савдосининг

яхлит

тузилмаси

Товарларни

сотиб олиш

учун уй

хўжаликлари

харажатлари-

нинг таркиби

Чакана савдо

айланмасининг

товарлар

таркиби

Товарлар

захираси

Давлат

бюджетига

тушган солиқ

ва йиғимлар

Истеъмол

фонди

Жамғарма

фонди

Айирбошлаш

Истеъмол

Ишлаб чиқариш

Қайта

тақсимлаш

Ч

ак

ан

а с

авд

о ай

л

ан

м

ас

и


background image

12

истеъмолчиларга саноат, қишлоқ хўжалиги, ёрдамчи, шахсий хўжаликларда
озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат маҳсулотлар ишлаб чиқарилиши ҳамда уларни
етказиб берилиши тадқиқ этилиши белгилаб олинган.

3. Аҳолининг пул даромадлари ва уларнинг ҳарид қобилияти. Аҳоли жон

бошига тўғри келувчи даромадлар ва харажатлар нисбати, даромаднинг
ҳарид қилиш қувватининг товарлар таъминоти ҳажми билан боғлиқлиги
ўрганилиши белгиланган.

Тўртинчи (якуний) босқичда қўлга киритилган маълумотларга таянган

ҳолда ҳудудий истеъмол товарлар бозорининг истиқболда ривожланиш
тенденциялари аниқланади.

Ҳудудий

истеъмол

товарлар

бозори

ривожланишининг

асосий

қонуниятлари ҳам истеъмол товарлари етказиб берувчилар ҳам уларнинг
истеъмолчилари ўртасида шиддатли рақобат курашининг мавжудлиги; кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг тез қисқа давр ичида ҳар қандай
шароитга мослашувчанлиги истеъмол бозорининг ривожланишида муҳим
аҳамиятга эга; истеъмол товарлар бозорига давлатнинг қисман бўлсада
аралашуви зарурияти; бозор муносабатларининг чуқурлашиб бориши ишлаб
чиқарувчилар истеъмол товарлари бозорида янги мижозларни жалб қилиш ва
мавжудларини сақлаб қолиш бўйича мураккаб механизмлар қўллашини талаб
қилади; ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар сифати устидан назора ўрнатиш;
бозорда миллий ишлаб чиқарувчилар улушини кўпайтириш; маҳсулотни
экспорт қилишга шарт-шароитлар яратиш кабиларда ўз аксини топади.

Вилоят табиий ресурс салоҳияти республиканинг бошқа минтақаларидан

табиий газ, газ конденсати, нефт захиралари; минерал хом ашё ресурслари;
серунум тоғ, тоғ олди ҳудудлари ва чўл яйловларининг кенглиги; юқори ер-
сув ресурслари салоҳияти; қишлоқ хўжалигида иссиқсевар экинларни экиш
учун қулай агроиқлимнинг мавжудлиги каби ўзига хос хусусиятлари билан
ажралиб туради.

Қашқадарё вилояти республика иқтисодиётида ўзига хос ўрнига эга.

Макроиқтисодий кўрсаткичлар бўйича 2010 йил ЯҲМнинг 7,9 фоизи (2000
йил 6,4 фоизи), саноат маҳсулотларининг 11,8 фоизи (8,5 фоизи), истеъмол
товарлари ишлаб чиқаришнинг 3 фоизи (5,5 фоизи), қишлоқ хўжалиги
маҳсулотларининг 8.4 фоизи (8,4 фоизи), чакана саво айланмасининг 6,1
фоизи (5,9 фоизи), аҳолига пуллик хизматлар кўрсатишнинг 4,8 фоизи (4,1
фоизи) уни улушига тўғри келган. Ҳудуд юқоридаги кўрсаткичлар бўйича
умумреспублика миқёсида 2000-2010 йилларда барқарор улушга эга бўлган.

2000-2010 йилларда вилоят ялпи ҳудудий маҳсулотининг тармоқ

таркибида ижобий силжишлар рўй берган. Жумладан, саноатнинг ЯҲМдаги
улуши 2000 йилда 17,8 фоизни ташкил этган бўлса, 2010 йил ушбу кўрсаткич
40,7 фоизга етди. Шунингдек, қишлоқ хўжалиги 33,3 фоиздан 18,4 фоизга,
қурилиш ишлари 8,1 фоиздан 7 фоизга, чакана савдо ва умумий овқатланиш
6,9 фоиздан 4,3 фоизга ҳамда бошқа тармоқлар солиқ билан биргаликда 29
фоиздан 29,5 фоизга ўзгарган.

2000-2010 йиллар давомида истеъмол товарлари ҳисобланган ўсимлик

ёғи, гўшт ва гўшт маҳсулотлари, колбаса маҳсулотлари, нон ва нон


background image

13

маҳсулотлари, макарон маҳсулотлари, минерал сувлар, ун ва ун
маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми ортган. Бироқ, истеъмол товарларининг
қатор турларини ишлаб чиқаришда барқарор тенденция кузатилмайди.
Жумладан, пишлоқ, тухум, сут ва сут маҳсулотлари, хўжалик совунлари,
консервалар, гўшт яримфабрикатлари, қандолат маҳсулотлари, алкоголсиз
напиткалар, балиқ ва балиқ консервалари, узум виноси, ароқ ва бошқа
спиртли ичимликлар ишлаб чиқариш беқарор ва пасайиш тенденциясига эга
бўлган.

2000-2010 йиллар оралиғида истеъмол товарлари ишлаб чиқаришнинг

қўшимча ўсиш суръатлари ўртача 13,2 фоизни ташкил этган бўлсада, бироқ,
республикага нисбатан аҳоли жон бошига ҳисобланган индекс 2000 йилдаги
0,616 дан 20

10

йилда 0,325 га ҳамда шу йилларда ушбу турдаги товарлар

ишлаб чиқариш бўйича Қашқадарё вилоятининг республикадаги улуши ҳам
тушиб кетди. Бу ҳолат истеъмол товарлари турларини ишлаб чиқаришда
аҳолининг ўсишга нисбатан унинг кўлами секин кенгаяётганлиги ва бошқа
вилоятлар улушининг ортиб бориши билан изоҳланади (2-расм).

2-расм. Истеъмол товарлари ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръатлари

5

Вилоят истеъмол товарлари бозорини тўйинтириш долзарб масала бўлиб

турган бир шароитда унинг шаклланишини иқтисодий таҳлил қилиш ҳам
муҳим вазифалардан ҳисобланади.

Қашқадарё вилояти истеъмол товарлари бозорининг товарлар таъминоти

вилоятдаги

истеъмол

товарлари

ишлаб

чиқаришга

ихтисослашган

корхоналар, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш корхоналари,
вилоятга бошқа ҳудудлардан ва хориждан келтириладиган товарлар асосида
шаклланган.

Вилоятда истеъмол товарлар бозорини маҳаллий ишлаб чиқарилган

товарлар билан тўлдириш бўйича бир қатор тадбирлар амалга оширилмоқда.
Ҳудуд товар ишлаб чиқарувчилари ва савдо ташкилотлари ўртасидаги ўзаро

5

Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси ва Қашқадарё вилояти статистика бошқармаси

маълумотлари асосида муаллиф ҳисоб-китоблари

1

3

,1

6

,2

1

2

,7

7

,6

8

,5

1

2

,7

8

,5

8

,4

1

7

,1

1

3

,4

1

3

,4

1

7

,1

1

6

,7

2

0

,6

1

5

,9

1

8

,8

1

7

,3

1

7

,7

1

1

,5

1

3

,9

1

1

,1

1

2

,0

0

5

1 0

1 5

2 0

2 5

2 0 0 0 й . 2 0 0 1 й . 2 0 0 2 й . 2 0 0 3 й . 2 0 0 4 й . 2 0 0 5 й . 2 0 0 6 й . 2 0 0 7 й . 2 0 0 8 й . 2 0 0 9 й . 2 0 1 0 й .

Қ а ш қ а д а р ё в и л о я т и

Ў з б е к и с т о н Р е с п у б л и к а с и


background image

14

муносабатлар механизми такомиллаштирилиб,

истеъмол товарларини

харидорларги арзон нархларда тақдим этишга эришилмоқда.

Истеъмол товарлари бозорида товарлар икки гуруҳга ажратилади: озиқ-

овқат

товарлари

ва

ноозиқ-овқат

товарлари.

Бу

иккала

гуруҳ

маҳсулотларнинг истеъмолчилари аҳоли ҳисоблансада бироқ, унинг ишлаб
чиқарувчилари бир биридан фарқлидир. Шу нуқтаи назарда истеъмол
товарлари бозори шаклланишни тадқиқ этишда таклиф қилувчи томонларини
алоҳида-алоҳида ўрганиш лозим.

Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда вилоятнинг асосий истеъмол

товарлари шаклланиши таҳлил этилган. Вилоят иқтисодиёти Республика
иқтисодиёти каби истеъмол товарларини ишлаб чиқариш бўйича ҳудудлар,
мажмуалар, тармоқ ва тармоқ бўғинлари, корхона ва фирмаларни ўз ичига
олган мураккаб ишлаб чиқарувчи тузилмага эга.

Истеъмол товарлари ишлаб чиқаришда вилоят туманлари ўртасида

кескин нотекслик мавжудлиги кўзга ташланади. Жумладан, 2010 йил Қарши
шаҳри, Шаҳрисабз, Косон туманлари вилоятда ишлаб чиқарилаётган ушбу
турдаги маҳсулотларнинг 75,4 фоизини (2000 йил 83,5 фоиз), Қамаши, Китоб,
Яккабоғ, Чироқчи туманлари 17 фоизни (2000 йил 11,1 фоиз) ва қолган 7 та
туман эса атига 7,6 фоизини (2000 йил 5,4 фоиз) ишлаб чиқарган (3-расм).

2000 йил

2010 йил

Қарш и ш .;

41,44

Яккабоғ;

4,33

Косон;

13,83

Қарш и; 1,37

Ғузор; 0,47

Деҳқонобод

; 0,36

Муборак;

1,19

Касби; 0,34

Китоб; 2,46

Қамаш и;

2,13

Мириш кор;

0,97

Ниш он;

0,64

Шахрисабз;

28,21

Чироқчи;

2,24

Қарш и ш .;

40,94

Яккабоғ;

4,11

Косон;

12,70

Қарш и; 2,06

Ғузор; 0,99

Деҳқонобод

; 0,36

Муборак;

1,51

Касби; 0,75

Китоб; 4,72 Қамаш и;

2,78

Мириш кор;

1,24

Ниш он;

1,49

Шахрисабз;

22,56

Чироқчи;

3,60

3-расм. Қашқадарё вилоятида истеъмол товарлари ишлаб

чиқаришда ҳудудларнинг улуши (фоиз ҳисобида)

6

Юқоридаги 3 та ҳудуднинг йирик ишлаб чиқариш улушига эга бўлиши

Қарши шаҳрининг вилоят маркази сифатида турли хил корхоналар, ёғ-мой
экстракция заводи, Шаҳрисабзда спиртли ичимликлар ишлаб чиқарувчи
завод, Косонда ҳам ёғ-мой экстракция заводининг жойлашганлиги билан
изоҳланади. Бироқ, вилоятда маҳаллийлаштириш дастурини амалиётга
татбиқ этиш борасида олиб борилган ишлар кам улушга эга бўлган
туманларда ҳам ишлаб чиқариш ҳажмининг кенгайишига олиб келмоқда.

6

Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси ва Қашқадарё вилояти статистика бошқармаси

маълумотлари асосида муаллиф ҳисоб-китоблари


background image

15

Бунинг натижасида 2010 йилда 2000 йилга нисбатан маҳсулот ишлаб
чиқаришда Чироқчи (2,24 фоиздан 3,6 фоизга), Китоб (2,46 фоиздан 4,72
фоизга), Миришкор (0,97 фоиздан 1,24 фоизга), Қамаши (2,13 фоиздан 2,78
фоизга) туманларининг улуши ортган.

Вилоят аҳолисини ҳудудда ишлаб чиқарилмайдиган ёки етишмайдиган

истеъмол товарлари балан таъминлаш ва ишлаб чиқарувчиларнинг ортиқча
бу турдаги товарларини ҳуддуддан ташқаридагиларга етказиб беришда
ташқи савдонинг ўзига хос ўрни бор.

2000-2010 йилларда Қашқадарё вилоятида озиқ-оқват маҳсулотларининг

ташқи савдоси ўзининг беқарор тенденциясига эга бўлган. Жумладан, 2000,
2005 ва 2008 йиллар савдо сальдоси мос равишда -10,8; -6,3; -12,3 млн. АҚШ
долларини ташкил этган бўлса, бу кўрсаткич 2002, 2007 ва 2009 йилларда 6,1;
17; 49,1 млн. АҚШ долларини ташкил этди. Бундай нобарқарор ҳолатни
вилоят қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши унинг эса об-ҳавонинг қай
даражада қулай келишига боғлиқлиги билан изоҳлаш мумкин (4-расм).
Чунки, ҳудуднинг қишлоқ хўжалиги озиқ-овқат маҳсулотлари етиштириб
берувчи йирик манба ҳисобланади. Унда ушбу турдаги маҳсулотнинг асосий
турларидан бўлган картошка, сабзавотлар, полиз экинлари, мева ва
резаворлар, узум, тухум, сут ҳамда гўшт кабилар тайёрланади.

5,4

4,6

11,2

5,1

3,5

1,9

16,8

21,8

14,8

53

16,2

4,3

5,1

8,2

6,3

4,7

27,1

3,8

-10,8

0,4

6,1

-1,5

-0,6

-6,3

10,5

17

-12,3

49,1

4,1

1,9

4,1

6,5

2,2

-20

-10

0

10

20

30

40

50

60

2

0

0

0

й

.

2

0

0

1

й

.

2

0

0

2

й

.

2

0

0

3

й

.

2

0

0

4

й

.

2

0

0

5

й

.

2

0

0

6

й

.

2

0

0

7

й

.

2

0

0

8

й

.

2

0

0

9

й

.

2

0

1

0

й

.

Э кспорт

И мпорт

С аль до

4-расм. Озиқ-овқат товарларининг ташқи савдоси

(млн. АҚШ доллари ҳисобида)

7

2000 йилда 1999 йилга нисбатан чакана савдо айланмаси 9,9 фоизга

ўсган бўлса, бу кўрсаткич 2010 йилга келиб 20,6 фоизни ташкил этди.
Вилоятнинг барча ҳудудларида савдонинг ўсишига эришилган.

2000-2010 йиллар мобайнида савдо хизматларининг цивилизациялашган

шаклида ҳаридорларга хизмат кўрсатиладиган шакллар орқали товарлар
савдосини амалга ошириш жадал суръатларда ривожланмоқда ва уларнинг

7

Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси ва Қашқадарё вилояти статистика бошқармаси

маълумотлари асосида муаллиф ҳисоб-китоблари


background image

16

айланмаси 17,5 фоиздан 42,9 фоизга етди. Савдонинг умумий ҳажмида
деҳқон бозорларининг улуши 60 фоиздан 44,2 фоизга, норасмий секторнинг
улуши эса 22,5 фоиздан 12,9 фоизгача камайган. Ушбу ҳолат чакана савдо
айланмасининг йилдан-йилга такомиллашиб, аҳолининг ҳарид қилишида
қулайликларнинг ортиб бораётганлигини билдиради (1-жадвал).

1-жадвал

Қашқадарё вилояти истеъмол товарлар бозорида чакана савдо

8

Йиллар

Р

ес

п

уб

ли