ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС
ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК 332.122.2.658.14(575.13)
ИБРАГИМОВ ХОЛМАТИЛЛО
МИНТАҚАНИНГ ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИГИНИ
ОШИРИШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ
08.00.12 - Минтақавий иқтисодиёт
Иқтисод фанлари номзоди
илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация
АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент-2012
2
Диссертация Фарғона давлат университетида бажарилган.
Илмий раҳбар:
иқтисод фанлари доктори, профессор
Хасанжонов Қобилжон Ахмаджонович
Расмий оппонентлар:
иқтисод фанлари доктори, профессор
Қодиров Абдурашид Мажидович
иқтисод фанлари номзоди
Мардонақулов Тўлқин Исмоилович
Етакчи ташкилот:
Тошкент давлат иқтисодиёт
университети
Ҳимоя Тошкент Молия институти ҳузуридаги иқтисод фанлари доктори
илмий даражасини олиш учун диссертациялар ҳимояси бўйича Д.067.60.01
рақамли Бирлашган ихтисослашган кенгашнинг 2012 йил «___» _________
соат ___да ўтадиган мажлисида бўлади.
Манзил: 100000, Тошкент шаҳри, А.Темур кўчаси, 60-А-уй.
Диссертация билан Тошкент молия институтининг кутубхонасида
танишиш мумкин.
Автореферат 2012 йил «_____» __________________ да тарқатилди.
Бирлашган ихтисослашган
кенгаш илмий котиби
география фанлари номзоди, доцент
Ш.А.Азимов
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг
долзарблиги.
Ўзбекистон
Республикасининг
барқарор
ижтимоий-иқтисодий ривожланиши ва дунё миқёсида рақобатбардошлигининг
ўсишига
мамлакат,
минтақалар,
иқтисодиёт
тармоқлари
ва
алоҳида
корхоналарнинг инвестицион жозибадорлигини оширишга йўналтирилган
давлатнинг самарали инвестиция сиёсатисиз эришиб бўлмайди. Мамлакатда
тадбиркорликнинг
ривожланаётганлиги,
барқарор
иқтисодий
ўсишга
эришилаётганлиги, хорижий инвесторларнинг миллий иқтисодиётимизга
бўлган
қизиқишларининг
ортиб
бориши
мамлакатдаги,
авваламбор,
иқтисодиётнинг реал секторидаги инвестиция жараёнларини фаоллаштирмоқда.
“Мамлакатимизда 2010 йилда 2009 йилга нисбатан 13,6 фоизга кўп, яъни 9
миллиард 700 миллион АҚШ долларига тенг миқдордаги инвестициялар
ўзлаштирилди, бу ялпи ички маҳсулотнинг қарийб 25 фоизини ташкил этади.
Ушбу инвестицияларнинг салкам 72 фоизи ишлаб чиқариш корхоналарини
барпо этишга, жумладан, 38 фоизга яқини асбоб-ускуна ва илғор технологиялар
сотиб олишга йўналтирилди. Шу борадаги умумий қўйилмалар ҳажмида
хорижий инвестициялар ва кредитлар улуши 28,8 фоизни, тўғридан-тўғри
хорижий инвестициялар миқдори эса 2 миллиард 400 миллион доллардан
зиёдни ташкил этди.
Барча молиявий манбалар
ҳисобидан техник ва технологик қайта
жиҳозлаш учун йўналтириладиган инвестициялар ҳажми 3 миллиард 800
миллион доллардан ошгани ёки 2010 йилдаги барча капитал қўйилмаларнинг
37,5 фоизини ташкил этгани принципиал муҳим аҳамиятга эгадир”
1
.
Шунинг
билан
бирга,
Ўзбекистон
Республикаси
минтақаларидаги
инвестицион жозибадорликнинг сезиларли даражада турличалиги, мамлакат
иқтисодиётининг ўзига хос хусусияти ҳисобланиб, бугунги куннинг долзарб
муаммоларига айланмоқда. Мамлакат минтақаларидаги ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш даражаларининг
фарқи
ҳамда давлатнинг янада самарали
инвестиция сиёсатини шакллантириш заруриятлари ушбу соҳада назарий ва
амалий тадқиқотларни олиб бориш заруриятини келтириб чиқармоқда.
Ўзбекистон шароитида инвестиция жараёнлари, инвестиция муҳити ва айнан
минтақаларнинг инвестицион жозибадорлиги каби муаммоларга бағишланган
илмий изланишларда тадқиқотчилар эътиборидан четда қолган бир қатор
долзарб масалалар мавжуд бўлиб, улар қуйидагилардан иборатдир:
- Ўзбекистон
Республикасидаги
турли
субъектларда
шаклланган
инвестиция
муҳитини
тавсифловчи
кўрсаткичлардан
бири
сифатида
минтақаларнинг инвестицион жозибадорлигини таҳлил қилиш ва истиқбол
кўрсаткичларини белгилаш услубиётини илмий жиҳатдан асослаш;
- мамлакат минтақалари инвестицион жозибадорлигининг жорий ва
истиқбол кўрсаткичларини маълум бир услубиёт орқали ҳисоб-китоб қилиш;
- фойдаланилган услубиётнинг асосланганлигини кўрсатувчи мезонларни
аниқлаш;
1
Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини
оширишга хизмат қилади. –Тошкент.: «Ўзбекистон», 2011. - 14 б.
4
- Ўзбекистон Республикаси минтақаларидаги инвестицион фаолликни
комплекс баҳолаш ва бошқалар.
Минтақаларнинг инвестицион жозибадорлигини баҳолашдаги мавжуд
услубиётларни таққослаш ва улардан фойдаланиш натижалари шуни
кўрсатмоқдаки, олинган ижобий натижалар билан бир қаторда ушбу услубий
ишланмаларнинг
деярли
барчасида
маълум
бир
номутаносибликлар
мавжуддир.
Натижада,
минтақаларнинг
инвестицион
жозибадорлигини
баҳолашда юқори даражадаги аниқ ва ишончли маълумотларни олиш
имкониятлари чекланмоқда.
Инвестиция жараёнларини башорат қилиш ва истиқбол кўрсаткичларини
ишлаб чиқишдаги тажрибаларнинг етишмаслиги ҳам билвосита минтақанинг
инвестицион жозибадорлигини баҳолаш масалалари борасида илмий ва амалий
ишланмаларнинг етарли эмаслигини кўрсатмоқда.
Айниқса, жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози оқибатларининг олдини
олиш шароитида минтақаларнинг инвестицион жозибадорлигини ошириш
борасида илмий изланишлар олиб бориш ва бу борада илмий-амалий жиҳатдан
асосланган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш муҳим аҳамият касб этади.
Муаммонинг
ўрганилганлик
даражаси.
Ижтимоий-иқтисодий
ривожланишда инвестиция жараёнлари, инвестиция муҳити ва минтақаларнинг
инвестиция фаолиятларини ривожлантириш муаммолари бўйича хорижий
иқтисодчи олимлардан
С.Фрайзер, М.Н.Световцев, А.А.Шайхалисламов,
Н.Нурланова, Я.Бергер, А.В.Кирин, Я.Кваши, А.В.Печенкина
2
ва бошқаларнинг
илмий изланишларида инвестиция жараёнлари масалалари ўз ифодасини
топган. Минтақа хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда инвестиция фаолиятини
ривожлантириш ва инвестиция ресурсларидан самарали фойдаланишнинг
назарий ва амалий масалалари билан республикамизнинг бир қатор иқтисодчи
олимлари А.Хикматов, Д.Ғ.Ғозибеков, Қ.Х.Абдурахмонов, К.А.Хасанджанов,
А.В.Ваҳобов,
А.М.Қодиров,
Ф.Т.Эгамбердиев,
Н.Тўхлиев,
А.Содиқов,
Т.М.Ахмедов, Ш.Юлдашев, К.К.Исмоилов, Т.Мардонақулов
3
ва бошқалар
илмий изланишлар олиб борган. Бироқ, юқорида таъкидлаб ўтганимиздек,
2
Фрейзер С. Перспективы инвестиций в постсоветской экономике. –М.: МИМО. Выпуск 5, 1993., Световцев М.Н.
Управление развитием региона с учетом интегральных оценок уровня инвестиционной привлекательности муниципальных
образований. Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. эконом. наук. Курск ГТУ. Россия. г. Орел, 2006,
с. 24., Шайхалисламов А.А. Анализ критериев рейтинговой оценки инвестиционной привлекательности региона.
http://www.anrb.ru/isei/cf2006/d909.rtf., Нурланова Н.К. Формирование и использование инвестиций в экономике Казахстана:
стратегия и механизм. Алматы, «Гылым», 1998., Бергер Я.М. Использование иностранных инвестиций в Китае. //
Внешнеэкономический бюллетень, 2004, №1, Кирин А.В. и др. Регулирование иностранных инвестиций в экономически
развитых странах. -М.: Изд-во МГУ, 2001, 72 с., Кваши Я. Анализ финансового состояния и инвестиционной
привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. –М.: МВ-Центр, 1994, 256 с.,
Печенкина А.В. Методы оценки привлекательности региона для субъектов бизнеса. Автореферат диссертации на соискание
ученой степени канд. эконом. наук. Байкал ГУ. Россия. г. Иркутск. 2008, 24 с.
3
Хикматов А. Инвестиционная политика в условиях либерализации экономических реформ в Узбекистане //Рынок, деньги и
кредит, –Т.: 2000, №6, с. 44-45., Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. –Тошкент, 2003, 332 б.
Абдурахмонов Қ.Х., Хасанджанов К.А. и др. Региональная экономика и управление. Ташкент, 2007, с. 750., Ваҳобов А.В.
Хорижий инвестицияларни миллий иқтисодиётга киритиш муаммолари. –Т.: Молия, 2003, 374 б., Кодиров А.М., Эгамбердиев
Ф.Т., Марданакулов Т.И. Особенности развития региональной инфраструктуры в условиях модернизации национальной
экономики. –Т.: 2011, с. 136., Тўхлиев Н. Ўзбекистон республикасининг иқтисодиёти. Тошкент. 1998., Содыков А.М. Основы
регионального развития: теория, методология, практика. Ташкент, «IQTISOD-MOLIYA», 2005, с. 279., Ахмедов Т.М.
Регулирование территориальной организации производственных сил и комплексного развития регионов Узбекистана. Ташкент.
Фан, 1992, 80 с., Юлдашев Ш. Иностранные инвестиции как фактор экономического роста и либерализации национального
воспроизводства Республики Узбекистан, автореф. докт. дисс. – Ташкент, 2001., Исмоилов К.К. Инвестиционный рынок
Узбекистана и пути его совершенствования. Автореферат дис. к.э.н., –Т.: 2003, 24 с.
5
минтақанинг инвестицион жозибадорлигини ошириш масалаларига қаратилган
назарий ва амалий ёндашувларни кенг ва батафсил ўрганиш талаб этилмоқда.
Диссертация ишининг илмий-тадқиқот режалари билан боғлиқлиги
.
Диссертация иши Фарғона Давлат университетида Давлат грантлари доирасида
олиб борилаётган илмий-тадқиқотлар режаларига киритилган.
Тадқиқот мақсади.
Миллий иқтисодиётни модернизациялаш шароитида
минтақаларнинг инвестицион жозибадорлигини оширишга қаратилган илмий
таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқот вазифалари
. Диссертация ишида қўйилган мақсадга эришиш
учун қуйидаги вазифалар белгилаб олинди:
- алоҳида минтақада инвестиция, инвестиция фаолияти ва инвестицион
жозибадорлик тушунчалари мазмуни ва моҳиятининг назарий жиҳатларини
асослаш;
- давлат инвестиция сиёсати ва унинг минтақаларни ривожлантиришдаги
ролини ўрганиш;
- инвестиция
жараёнларини
давлат
томонидан
тартибга
солиш
механизмларини тадқиқ қилиш;
- минтақаларнинг
инвестицион
жозибадорлигини
баҳолашнинг
заруриятини асослаб бериш;
- минтақаларнинг инвестицион жозибадорлигини баҳолашнинг замонавий
услубиётини таҳлил қилиш;
- минтақаларнинг инвестицион жозибадорлигини баҳолаш борасидаги
мавжуд услубиётлар ва мезонларни ўрганиш ва уларни тизимлаштириш;
- Фарғона вилоятининг инвестицион жозибадорлигини баҳолашнинг
асосий кўрсаткичларини шакллантириш ва таҳлил қилиш;
- Фарғона
вилоятининг
инвестицион
жозибадорлигини
интеграл
баҳолашни амалга ошириш;
- минтақадаги инвестицион жозибадорлик
ва инвестицион
фаоллик
ўртасидаги боғлиқликни баҳолаш.
Тадқиқот объекти:
Ўзбекистон Республикаси минтақаларидан бири
бўлган Фарғона вилоятидаги иқтисодий тизим тадқиқот объекти ҳисобланади.
Тадқиқот
предмети:
Фарғона
вилоятининг
ижтимоий-иқтисодий
ривожланишидаги иқтисодий муносабатлар, инвестиция жараёнлари ва
вилоятнинг инвестиция фаоллиги кабилар тадқиқот предмети ҳисобланади.
Тадқиқот методлари
. Диссертацияда иқтисодий-математик, тизимли ва
таққослама таҳлил, статистик гуруҳлаш, монографик кузатиш, макро ва
микроиқтисодий таҳлил, абстракт фикрлаш усулларидан кенг фойдаланилди.
Тадқиқот гипотезаси.
Тадқиқот ишида ишлаб чиқилган илмий таклиф ва
амалий тавсиялар истиқболда минтақаларнинг инвестицион жозибадорлигини
оширишнинг
устувор йўналишларини аниқлашда ва инвестициялардан
фойдаланиш самарадорлигини оширишда хизмат қилиши мумкин.
Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар
:
- минтақада
инвестицион
муносабатларнинг
шаклланиши
ва
ривожланишида
инвестицион
жозибадорликни
оширишнинг
назарий
жиҳатлари тадқиқ этилди;
6
- минтақанинг
инвестицион
жозибадорлигини
баҳолашнинг
илмий
асосларини ишлаб чиқиш орқали инвестицион жозибадорликнинг асосий
тамойиллари белгилаб берилди ва мезонлари тизими шакллантирилди;
- минтақада
инвестицион
жозибадорликни
оширишнинг
асосий
йўналишлари, механизмлари ҳамда минтақада инвестиция жараёнларнинг
мақсадли кўрсаткичлари ишлаб чиқилди ва илмий жиҳатдан асослаб берилди.
Ишнинг илмий янгилиги
қуйидагилардан иборат:
- алоҳида минтақада инвестицион жозибадорлик тушунчасининг мазмуни
ва моҳияти илмий жиҳатдан ёритилди;
- бозор
муносабатлари
шароитида
минтақаларнинг
инвестицион
жозибадорлигини баҳолашнинг объектив зарурияти ва ўзига хос хусусиятлари
илмий-назарий жиҳатдан асосланди;
- минтақанинг инвестицион жозибадорлигини ошириш илмий концепцияси
таклиф этилди ва уни амалиётга жорий этишга оид тавсиялар тайёрланди;
- минтақада
инвестицион
жозибадорликни
оширишнинг
асосий
йўналишлари ва механизмлари ишлаб чиқилди;
- минтақа доирасида инвестицион жараёнларнинг мақсадли кўрсаткичлари
ишлаб чиқилди ва илмий жиҳатдан асосланди.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти
шундан
иборатки, тадқиқот натижалари бўйича ишлаб чиқилган таклиф ва тавсиялар
иқтисодиётни
модернизациялаш
шароитида
минтақанинг
инвестицион
жозибадорлигини оширишда ҳамда маҳаллий ва чет эл инвестицияларига қулай
шароитлар яратиш орқали иқтисодий соҳа ва тармоқларни ривожлантириш,
минтақанинг рақобатбардошлилигини, аҳолининг ижтимоий фаоллигини
ошириш ҳисобига Фарғона минтақасининг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланишини таъминлашга хизмат қилади.
Тадқиқот натижаларидан минтақа иқтисодиёти соҳа ва тармоқлари,
тадбиркорлик субъектлари, инвестициявий институтлари, минтақа ижтимоий ва
иқтисодий соҳаларига жалб қилинган инвесторлар фаолиятида, шунингдек
олий ўқув юртларида дарслик сифатида фойдаланиш мумкин.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Илмий иш натижалари бўйича ишлаб
чиқилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар Фарғона вилояти Иқтисодиёт Бош
бошқармаси (Маълумотнома №355/1, 02.04.2010 йил), Фарғона вилояти Солиқ
бошқармаси (Маълумотнома №01-3013, 02.04.2010 йил) ва Фарғона Давлат
Университети (Маълумотнома
№07-02-594,
05.04.2010 йил)
томонидан
амалиётга жорий қилиш учун қабул қилинган.
Ишнинг синовдан ўтиши
. Тадқиқотнинг асосий натижалари бўйича
Россия иқтисодиёт академиясининг “Двадцатые международные Плехановские
чтения” (Москва, 2007);
“Аграр иқтисодиёт тармоқларида кооперация
жараёнини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари” (Тошкент, 2008);
“Ҳудудларни
ижтимоий-иқтисодий
ривожланишида
молиянинг
роли”
(Тошкент, 2008); “Кичик бизнес ва тадбиркорлик: ижтимоий омиллар,
натижалар ва муаммолар” (Фарғона, 2009); “Ўзбекистон Республикасида кичик
бизнесни ривожлантириш муаммолари ва уларни ҳал қилиш йўллари”
7
(Тошкент, 2009) мавзуларида ўтказилган халқаро ва республика илмий-амалий
конференцияларида баён этилган ва маъқулланган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Диссертация иши натижалари 8 та
илмий мақола ва маъруза тезиси кўринишида нашр қилинган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация таркиби кириш, уч
боб, хулоса ва таклифлар ҳамда фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат.
Унинг ҳажми 151 бетдан иборат бўлиб, 31 та жадвал, 10 та расмни ўз ичига
олган.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Минтақанинг
барқарор
ривожланишини
таъминлашдаги
муҳим
жараёнлардан бири инвестиция фаолияти, муҳити, салоҳияти ва жозибадорлиги
ҳисобланади. Ушбу жараёнларни объектив зарурияти ва ўзига хос хусусиятлари
минтақа иқтисодиётининг барқарор иқтисодий ўсишини таъминлашдаги
ролини янада ошириш учун инвестицияларга бўлган талаби ва таклифи
ўртасидаги мутаносиблик, инвестициялардан фойдаланиш даражаси ва
самарадорлиги,
инвестиция
фаоллиги,
пировардида
эса
инвестицион
жозибадорликни назарий ва амалий жиҳатдан таҳлил этиш муҳим масаладир.
Инвестиция, инвестиция фаолияти, инвестицион жозибадорликка доир
кўплаб олимларнинг илмий ишланмаларини ўрганиш ва таҳлил қилиш
натижасида минтақанинг инвестицион жозибадорлиги тушунчасига қуйидагича
таъриф берилди:
Минтақанинг инвестицион жозибадорлиги – бу инвесторлар учун алоҳида
минтақага ёки ушбу минтақада жойлашган объектларга инвестицияларни
жойлаштиришнинг мақсадга мувофиқлиги ва самарадорлиги, шунингдек
инвестиция таваккалчилиги тўғрисидаги маълумотларни шакллантирувчи
табиий-географик, ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, ташкилий ва бошқа
омилларнинг йиғиндисидир.
Қуйида келтирилган 1-расмдан кўриниб турибдики, инвестицион
жозибадорлик инвестиция жараёнларининг асосий таркибий бўғини бўлмоқда,
шунинг учун ижтимоий-иқтисодий тизимнинг инвестицион жозибадорлигини
аниқлаш инвестиция жараёнларини бошқаришнинг асосий дастакларидан бири
ҳисобланади.
Ижтимоий-иқтисодий тизимнинг инвестиция ресурсларига бўлган талаби
капитал оқими билан максимал даражада таъминлангандагина инвестиция
жараёнларини бошқариш самарали
ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан
инвестиция жараёнларини бошқаришга қуйидаги икки жиҳатдан ёндашиш
мақсадга мувофиқдир: биринчидан, айнан кўриб чиқилаётган тизим
компонентларининг йиғиндиси сифатида; иккинчидан, турли даражадаги
бўғинларнинг табақаланиши нуқтаи назаридан – мамлакат, минтақалар,
тармоқлар ва корхоналар даражалари бўйича.
8
1-расм. Инвестицион жараёнларнинг таркибий тизими
4
Бугунги кунда ишлаб чиқилаётган ва амалга оширилаётган минтақаларни
ижтимоий-иқтисодий
ривожлантириш
дастурлари
бир
қатор
услубий
камчиликларга эга бўлган ҳолда минтақанинг молиявий, ресурслар ва
ташкилий салоҳиятларидан, мавжуд инвестицион механизмлар, технологиялар
ва дастакларнинг барча имкониятларидан оптимал даражада фойдаланиш
имкониятини бермаяпти, яъни минтақага қўшимча инвестиция ресурсларини
жалб
қилиш ва
ҳудудий дастурларни молиялаштиришнинг нобюджет
манбаларидан фойдаланиш пастлигича қолмоқда.
Бизнингча,
минтақаларни
ижтимоий-иқтисодий
ривожлантириш
дастурлари минтақавий бюджет ва молиявий режалаштиришга, мақсадли
ҳудудий ва ҳудудлараро дастурларни молиялаштиришнинг реал манбалари (шу
жумладан, нобюджет манбаларга) ва
уларни реал амалга ошириш
механизмларини таъминлашда дастурий ва инвестицион ёндашишга асосланган
бўлиши лозим.
Минтақаларга инвестицияларни жалб қилиш учун юқори имкониятга эга
бўлган инвесторлар томонидан биринчи навбатда минтақаларнинг инвестицион
жозибадорлиги рейтингига эътибор қаратилади. Рейтинг эса минтақаларнинг
объектив имкониятлари (инвестиция салоҳияти) ва инвесторларнинг фаолият
юритишлари учун шарт-шароитлардан (инвестиция таваккалчилиги) келиб
4
Муаллифнинг илмий-тадқиқот натижалари асосида тузилган.
Кутилаётган даромад
Мумкин бўлган йўқотишлар
Инвестицион жараён
Минтақадаги
инвестицион муҳит
Инвестицион муҳит
тўғрисида маълумот
Инвестицион жараён тўғрисида
маълумот
Маҳаллий ҳокимият ва бошқарув
органи
Минтақанинг
инвестицион салоҳияти
Минтақанинг
инвестицион
жозибадорлиги
Инвесторларнинг
иқтисодий,
ижтимоий-сиёсий ва
бошқа хавфсизлиги
Хатарлар
Минтақа ташқи муҳити
Ташқи муҳит
омиллари:
сиёсий
ресурс ва хомашё
ишлаб чиқариш
истеъмол
инфратузилма
инвестицион
экологик
макроиқтисодий
молиявий
кадрлар
ижтимоий
инновацион
Инвестор
Ижтимоий-
иқтисодий
тизимга
инвестициялар
Келгусидаги
Бугунги
Аввалги
Минтақадаги
инвестицион
фаоллик
9
чиққан ҳолда ҳисоб-китоб қилинади.
Минтақаларнинг инвестицион жозибадорлигини баҳолаш ишларини
амалга оширишда, бизнингча
қуйидагилар асосий тамойиллар бўлиши
лозимдир: ишончлилик, мажмуавийлик, долзарблик, қиёсийлик ва барқарорлик,
қулайлик, очиқ-ойдинлик, минтақаларнинг инвестицион жозибадорлигини
баҳолаш мезонларининг ўзаро мувофиқлиги ва ўзаро боғлиқлиги.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда биз минтақанинг инвестицион
жозибадорлигини баҳолаш учун зарур бўлган қўйидаги кўрсаткичлар таркибини
таклиф қиламиз. Ушбу таркибда минтақанинг инвестицион жозибадорлигини
деярли тўлиғича акс эттирувчи кўрсаткичлар танлаб олинди ва улар гуруҳларга
ажратилди (1-жадвал).
1-жадвал
Минтақанинг инвестицион жозибадорлигини аниқлаш учун зарур
бўлган асосий кўрсаткичларнинг таркиби
5
№
Кўрсаткичлар номи
I. Минтақанинг ишлаб чиқариш-молия салоҳияти кўрсаткичлари
1
Саноат ишлаб чиқариши ҳажми
2
Саноат ишлаб чиқариши ҳажмининг ўзгариши суръатлари
3
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ҳажми
4
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ҳажмининг ўзгариши суръатлари
5
Кичик тадбиркорликнинг ривожланиши суръатлари
6
Зарар билан фаолият юритаётган корхоналарнинг улуши
7
Корхоналар ички инвестиция ресурсларининг умумий миқдори
8
Чакана товар айирбошлаш ҳажми
9
Маҳсулотлар экспорти ҳажми
10
Бозор ва ишлаб чиқариш инфратузилмалари фаолиятининг ривожланганлиги
даражаси
II. Минтақанинг ижтимоий салоҳиятини белгиловчи кўрсаткичлар
11
Аҳолининг уй-жой билан таъминланганлиги даражаси
12
Аҳолининг енгил автомобил билан таъминланганлиги даражаси
13
Аҳолининг телефон алоқалари, интернет тармоқлари ва информацион ахборотлар
билан таъминланганлиги даражаси
14
Минтақанинг қаттиқ қатлам қопланган автомобил йўллари билан таъминланганлик
даражаси
15
Аҳолига пуллик хизмат кўрсатиш ҳажми
16
Табиий газ билан таъминланганлик даражаси
17
Ичимлик суви билан таъминланганлик даражаси
III. Табиий-географик салоҳият кўрсаткичлари
18
Минерал-хомашё ресурслари табиий захирасининг мавжудлиги
19
Ташқи савдо нуқтаи назаридан минтақанинг транспорт-географик жойлашуви
IV. Минтақавий ижтимоий-сиёсий ва экологик хавфсизлик даражаларини
белгиловчи кўрсаткичлар
20
Ишсизлик даражаси
21
Минтақадаги экологик ҳолат ва иқлимнинг қулайлиги даражаси
22
Аҳолининг бозор муносабатларига бўлган муносабати
23
Минтақада ижтимоий-сиёсий барқарорлик даражаси
Жами: Минтақа инвестицион жозибадорлигининг интеграл даражаси
5
Муаллифнинг илмий-тадқиқот натижалари асосида тузилган.
10
Мазкур танлаб олинган кўрсаткичлардан келиб чиққан ҳолда айтиш
мумкинки,
бизнингча
бу
кўрсаткичлар
минтақанинг
инвестицион
жозибадорлигини комплекс баҳолаш имкониятини беради.
Инвестицион жозибадорликни баҳолаш тарихига назар ташлайдиган
бўлсак, бундай тадқиқотлар 1970 йиллардан бошланганлигини кўришимиз
мумкин. Гарвард бизнес мактабида дунё мамлакатларининг инвестицион
жозибадорлиги бўйича ўтказилган тадқиқотлар ушбу соҳада амалга оширилган
дастлабки изланишлардан бири ҳисобланади. Шунингдек, бугунги кунда
«Euromoney», «Fortune», «Тhe Есоnomist» каби халқаро иқтисодий журналларда
ҳам доимий равишда инвестицион муҳит бўйича рейтинг баҳолари эълон қилиб
борилмоқда. Ушбу айтиб ўтилган рейтинглар асосан мамлакатларнинг
инвестицион
жозибадорлигини
баҳолашга
қаратилгандир,
яъни
макроиқтисодий даражадаги таҳлиллардир. Ваҳоланки, инвесторлар томонидан
аниқ
бир инвестицион лойиҳа бўйича инвестиция
қарорларини
қабул
қилишлари учун инвестицион жозибадорликнинг макроиқтисодий даражалари
каби микроиқтисодий – тармоқлар, минтақалар, ташкилотлар даражаларини
ҳам ҳисобга олишлари керакдир.
Таклиф этилаётган тизимда омилларни кўрсатувчи мутлоқ кўрсаткичлар
асосида ҳар бир кўрсаткичнинг республика бўйича жамига нисбатан улуши ва
уларнинг тегишли ўртача кўрсаткичга нисбатан нисбати ҳисоб-китоб қилинади.
Кўрсаткичларни умумлаштириш орқали юқорида келтирилган тўрт йўналишнинг
интеграл кўрсаткичлари
ҳисобланади.
Мазкур
интеграл кўрсаткичларни
умумлаштириш асосида эса минтақа инвестицион жозибадорлигининг интеграл
даражаси аниқланади.
Минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишида ва табиий-иқтисодий
ресурсларнинг таъминланганлиги даражасига кўра, инвестициялар ҳажмини
ортиб бориши кузатилди. Фарғона вилояти республикамизнинг нисбатан
саноати ривожланган минтақаларидан бири ҳисобланади.
2-жадвал
Республиканинг инвестицион жозибадорлигини баҳолашда Фарғона
вилоятининг ўрни, (2000-2010 йилларда ўртача)
6
№
Кўрсаткичлар
Республика
миқёсида
Фарғона
вилояти
миқёсида
1
Республика бўйича инвестицияларнинг умумий
ҳажмида инвестицияларнинг улуши, %
100,0
6,0
2
Ўтган йилга нисбатан инвестицияларнинг ўсиш
суръати
104,9
102,1
3
Республика минтақалари ўртасида
инвестицияларни жалб қилиш ҳажми бўйича
вилоятнинг ўрни
х
5
4
Ўтган йилга нисбатан қурилиш ишларини ўсиш
суръати, %
106,0
108,5
5
Республика минтақалари ўртасида қурилиш
ишлари ҳажми бўйича вилоятнинг ўрни
х
5
6
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари.
11
2-жадвал маълумотларига кўра, республика миқёсида инвестициялардан
фойдаланиш даражаси республиканинг жами инвестициялар ҳажмига нисбатан
Фарғона вилоятининг инвестициялардаги улуши 2000-2010 йилларда ўртача 6,0
фоизни ташкил этмоқда.
Жалб қилинган инвестиция ресурслари вилоятнинг ижтимоий-иқтисодий
ривожланишига
йўналтирилган.
Шунингдек,
минтақа
инвестиция
ресурсларидан фойдаланиш даражаси бўйича 5-ўринни эгалламоқда. Тадқиқот
йиллари давомида вилоятга киритилган инвестицияларнинг ўртача ўсиши 102,1
фоизни ташкил этгани ҳолда республика кўрсаткичлари ўсиши даражасидан 2,8
фоизга ортда қолмоқда. Фарғона вилоятида қурилиш ишларини ўсиш суръати
эса республика миқёсига нисбатан 2,5 фоизга юқори бўлиб, ўртача ўсиш
суръати 108,5 фоизни ташкил этган.
Фарғона
вилоятининг
ижтимоий-иқтисодий
ривожланиши
шуни
кўрсатмоқдаки, минтақада ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг ўрта ва
узоқ муддатли стратегик дастурлар ишлаб чиқиш ва уни амалга оширишнинг
муҳим йўналишлари қуйидаги тамойилларда ўз аксини топади:
-
умуммиллий
манфаатларни
ва
мамлакат
миқёсида
иқтисодий
ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг устувор йўналишларини ҳисобга олиш;
-
ягона иқтисодий ҳудудни ташкил этиш ва минтақалараро иқтисодий
интеграцияни ривожлантириш;
-
ҳар
бир
ҳудуд
табиий-иқтисодий
салоҳиятларининг
ўзига
хос
хусусиятларини,
уларнинг
рақобат
устуворликларини,
минтақавий
иқтисодиётни кластерлаштириш имкониятларини ҳисобга олиш;
-
ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш стратегиясини амалга оширишнинг
қонуний-ҳуқуқий, иқтисодий ва ташкилий механизмларини шакллантириш,
турли минтақавий даражаларда рақобатбардошликни кучайтириш.
Минтақанинг
ижтимоий-иқтисодий
ривожланиши
кўп
жиҳатдан
инвестицион жозибадорлик билан белгиланади. Вилоятнинг инвестицион
жозибадорлиги
молиялаштириш
манбаларини
марказлаштирилган
ва
марказлаштирилмаган инвестициялар ҳажми ва уларни ўзлаштирилиши билан
ифодаланади (3-жадвал).
3-жадвал маълумотлари таҳлили шуни кўрсатадики,
минтақанинг
инвестицион жозибадорлиги марказлаштирилмаган инвестициялар улушини
кўпайишида кузатилди. Бу эса минтақада хусусий тармоқларни ривожланиш
даражасини ўсиб бораётганлиги ва умуман олганда, структуравий ўзгаришлар
минтақада инвестиция муҳитини яхшиланганлиги
ҳамда инвестицион
жозибадорликнинг ортганлигидан далолат беради.
Фарғона вилояти шаҳар ва туманларида 2000-2010 йиллар даврида
инвестицияларнинг ўсиш суръати ўртача 112,2 фоизни ташкил этди.
Инвестицияларнинг ўсиш суръати вилоятнинг барча шаҳар ва туманларида
кузатилди. Жумладан, Фарғона шаҳрида ўртача 12,6 фоизга, Қўқон шаҳрида
33,9 фоизга, Қувасой шаҳрида 75,0 фоизга, Марғилон шаҳрида 48,0 фоизга
ошган.
12
3-жадвал
Фарғона вилоятида молиялаштириш манбалари бўйича
инвестициялар динамикаси
7
Кўрсаткичлар
Йиллар
2005
2007
2008
2009
2010
млн.
сўм
%
млн.
сўм
%
млн.
сўм
%
млн.
сўм
%
млн.
сўм
%
Жами
162315,2
100,0
258705,1
100,0 471768,9 100,0 663391,5 100,0
934710,5 100,0
Марказлаштирилган
инвестициялар:
37437,4
23,1
66181,9
25,6 129077,6
27,4
102825,6
27,8
230873,5
24,7
-давлат бюджети маблағлари
25982,6
16,0
39884,5
15,4
47865,9
10,1
332359,1
10,3
89532,2
9,6
-ҳукумат кафолати остида
чет эл инвестициялари ва
кредитлари
2097,5
1,3
1542,7
0,6
31479,7
6,7
135331,8
6,9
37821,1
4,0
-бюджетдан ташқари
фондлар маблағлари
9357,3
5,8
24754,7
9,6
49732,0
10,6
31179,4
10,6
103520,2
11,1
Марказлаштирилмаган
инвестициялар
124877,7
76,9
192523,2
74,4 342691,3
72,6
478968,6
72,2
703837,0
75,3
-корхоналар маблағлари
73106,8
45,0
102978,8
39,8 173151,7
36,7
246118,2
37,1
369210,6
39,5
-тижорат банклари
кредитлари ва бошқа заём
маблағлари
9281,2
5,7
9199,5
3,6
22930,0
4,8
26535,6
4,0
59864,4
6,4
-тўғридан-тўғри чет эл
инвестициялари ва
кредитлари
14345,5
8,8
30805,5
11,9
75866,9
16,1
106142,6
16,0
117580,6
12,6
-аҳоли маблағлари
28144,2
17,3
49539,4
19,1
70742,7
15,0
100172,2
15,1
157181,4
16,8
Бироқ,
шундай бўлсада, вилоятнинг инвестицион жозибадорлигини
оширишдаги қатор муаммолар учрамоқда, жумладан вилоятнинг шаҳарларига
кўпроқ эътибор қаратилгани ҳолда айрим туманларга маҳаллий ва чет эл
инвестицияларини жалб қилиш даражаси ўта пастлигича қолиб кетмоқда. Бу
эса минтақанинг ушбу туманлари ижтимоий ва иқтисодий жиҳатдан
ривожланишига тўсқинлик қилмоқда.
Вилоятда киритилган умумий инвестицияларнинг асосий қисми ишлаб
чиқариш соҳаларига йўналтирилган бўлиб, 2000-2010 йилларда ўрта ҳисобда 60,8
фоизни ташкил этган. Ишлаб чиқариш тармоқларини инвестициялардаги
улушининг кўпроғи саноат тармоғи ҳиссасига тўғри келади, бу кўрсаткич ўртача
38,0 фоизни ташкил қилмоқда (4-жадвал).
Таҳлил натижаларидан келиб чиққан
ҳолда вилоят инвестицион
жозибадорлигини оширишнинг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат
деб топилди:
- саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаб чиқарувчи
корхоналарни жаҳон андозаларида маҳсулотларни тайёрлашни таъминлаш
орқали инвестиция жараёнини фаоллаштириш;
- минтақанинг юқори сифатли мева-сабзавот етиштириш ҳамда қайта
ишлашдаги салоҳиятлари ва афзалликларидан самарали фойдаланиш;
инвестиция битимлари тузиш тажрибасидан фойдаланган ҳолда аниқ
объект ва тармоқларга тўғридан-тўғри чет эл инвестицияларини йўналтиришни
фаоллаштириш.
7
Фарғона вилоят статистика бошқармаси маълумотлари.
13
4-жадвал
Фарғона вилоятидаги иқтисодиёт соҳаларининг инвестицион
жозибадорлиги (фоиз ҳисобида)
8
Кўрсаткичлар
Йиллар
2000-2010
йилларда
ўртача
2000
2005
2007
2008
2009
2010
Жами инвестициялар,
шундан:
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
Ишлаб чиқариш соҳаларида,
шу жумладан:
55,0
60,5
60,3
60,2
53,5
71,1
60,8
-саноат
34,5
39,9
37,4
35,6
26,3
24,7
38,0
-қишлоқ хўжалиги
8,5
8,5
7,5
6,0
3,8
5,3
7,5
-қурилиш
0,3
0,1
0,5
0,7
0,9
2,0
0,4
-транспорт ва алоқа
4,5
5,1
7,7
8,3
14,1
14,4
7,6
-бошқалар
6,2
6,9
7,2
9,6
8,4
24,7
7,5
Ноишлаб чиқариш соҳаларида
45,0
39,5
39,7
39,8
46,5
28,9
39,2
Минтақада инвестицион жозибадорликни оширишда инвестицияларни жалб
этиш учун яратилган инвестиция муҳитига боғлиқлиги сабабли маҳаллий ва
хорижий инвестицияларни минтақа иқтисодиётига кенг жалб этиш учун қулай
инвестиция шарт-шароитларини яратилиши, жумладан сиёсий, иқтисодий,
ҳуқуқий, ташкилий, ишлаб чиқариш, ижтимоий, табиий-географик, ижтимоий-
сиёсий ва экологик хавфсизлик омиллар даражаси билан белгиланади.
Вилоят
иқтисодиётининг
асосий
тармоқлари
ривожланиши
тенденцияларининг таҳлиллари натижасида, минтақани ривожлантиришнинг
истиқболли йўналишлари белгилаб берилди.
Бунда Фарғона вилоятининг инвестицион устуворликларини белгилаш бир
неча босқичда амалга оширилди (2-расм).
2-расм.
Фарғона
вилоятининг
инвестицион
устуворликларини
белгилаш босқичлари
9
8
Фарғона вилоят статистика бошқармаси маълумотлари.
9
Муаллифнинг илмий-тадқиқот натижалари асосида тузилди.
Фарғона вилоятининг инвестицион устуворликларини
белгилаш босқичлари
Фарғона вилояти иқтисодиётининг етакчи тармоқларини
ривожлантиришнинг асосий йўналишлари белгиланди
2015 йилгача бўлган даврда инвестицияларни жалб қилиш
учун устувор бўлган тармоқлар аниқланди
Устувор
тармоқлар
орасидан
тўғридан-тўғри
инвестицияларни жалб қилиш учун истиқболли ҳисобланган
тармоқлар белгилаб олинди
I-босқичда
II-босқичда
III-босқичда
14
Ривожланган давлатлар тажрибаси ва амалга оширилган таҳлиллар шуни
кўрсатмоқдаки,
истиқболда
инвестицион
фаолиятни
ривожлантиришнинг
концептуал асосларини акс эттирувчи мажмуавий дастурий ҳужжатларнинг
мавжудлиги келгусида минтақаларни янада барқарор ривожлантириш учун асосий
омиллардан бири ҳисобланади. Вилоят иқтисодиётидаги мавжуд шаклланган
ҳолат асосида ва инвестицион фаолиятларни фаоллаштириш заруриятини ҳисобга
олган ҳолда Фарғона вилоятининг инвестицион жозибадорлигини ошириш
Концепциясини таклиф этамиз.
Концепциянинг
моҳиятига
кўра,
минтақа
ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш стратегиясини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, инновацион
фаолиятларни
ривожлантириш,
инвестицион
жараёнларни
бошқариш
тизимини такомиллаштириш, инвестицион қонунчиликни такомиллаштириш,
инвестицион жамғармаларини ташкил этиш, инвестицион маркетинг тизимини
шакллантириш,
бизнес
инфратузилмаларни
ривожлантириш,
устувор
инвестиция лойиҳаларини кадрлар билан таъминлаш, инвестицион фаолиятни
давлат томонидан қўллаб-қувватлаш каби йўналишлар белгилаб олинди.
Таклиф этилаётган концепция ўрта муддатли истиқболга мўлжалланган
бўлиб, бу минтақанинг инвестицион жозибадорлигини ошириш ва инвестицион
соҳани фаоллаштириш муаммоларини ҳал этишга мажмуавий ёндашувнинг
зарурияти билан изоҳланади.
Концепциянинг асосий вазифаларини амалга оширилиши қуйидагилар
орқали минтақанинг инвестицион муҳитини сифат жиҳатдан яхшилаш
имкониятини беради:
- халқаро меъёрлар талаби бўйича прогрессив инвестицион қонунчилигини
ва қулай солиқ режимларини шакллантириш;
- юқори имкониятли инвесторларда инвестицияларни жойлаштириш учун
жозибадор макон сифатида вилоятнинг минтақавий имидж сиёсатини
босқичма-босқич амалга ошириш;
- инвесторлар, бизнес ва Фарғона вилояти маҳаллий бошқарув органлари
эҳтиёжларини таъминловчи малакали мутахассисларни тайёрлаш.
Ўзбекистоннинг ҳар бир минтақаси, хусусан Фарғона вилояти ҳам ўзининг
инвестицион жозибадорлигини белгиловчи ўзига хос омилларига эгадир. Бу
ерда, қандай қилиб ушбу омиллардан самарали фойдаланиш ва уларни
бошқаришни билиш муҳим аҳамият касб этади.
Бизнингча, ўрганилаётган вилоятда бир қатор инвестицион жозибадорлик
омиллари мавжуд бўлиб, улар минтақада инвесторларни жалб этувчи ўзига хос
хусусиятларнинг мавжудлигини, бу ерда янги ишлаб чиқаришларни
жойлаштириш
ва
хизматлар
соҳасини
ривожлантириш
имкониятлари
борлигини кўрсатади.
Вилоятнинг ушбу санаб ўтилган ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан
ҳолда айтиш жоизки, улардан оқилона фойдаланиш, вилоятда қулай инвестиция
муҳитини шакллантириш, мавжуд инвестицион салоҳиятдан самарали
фойдланиш ва энг асосий инвестицион жозибадорликни ошириш асосида
республика инвестиция жараёнларида Фарғона вилоятининг улушини
сезиларли даражада ошириш имкони мавжуддир.
15
Хусусан, мавжуд ички имкониятлардан фойдаланган ҳолда вилоятга
киритилаётган инвестициялар
ҳажмининг ўсиш суръатларини 2000-2010
йиллардаги ўртача 102,1 фоиздан 2015 йилда 115,0 фоизгача кўтариш мумкин.
Бунинг натижаси ўлароқ, республика бўйича жами инвестицияларнинг умумий
миқдорида вилоятнинг улуши мос равишда 6,0 фоиздан 10,0 фоизгача,
минтақалар ўртасида инвестицияларни жалб қилиш ҳажми бўйича вилоятнинг
ўрни эса 5 дан 3 гача кўтарилиши таъминланади (5-жадвал).
5-жадвал
Республикадаги жами инвестиция фаолиятида Фарғона вилояти ўрнининг
истиқбол кўрсаткичлари
10
№
Кўрсаткичлар
2000-2010
йилларда
ўртача
Йиллар
2011
2012
2013
2014
2015
1
Республика бўйича
инвестицияларнинг умумий ҳажмида
вилоятнинг улуши, %
6,0
7,5
8,0
9,0
9,5
10,0
2
Инвестицияларнинг ўтган йилга
нисбатан ўсиш суръатлари, %
102,1
107,0 109,0 112,0 113,0 115,0
3
Республика минтақалари ўртасида
инвестицияларни жалб қилиш ҳажми
бўйича вилоятнинг ўрни
5
5
5
4
4
3
4
Қурилиш ишларининг ўтган йилга
нисбатан ўсиш суръатлари, %
108,5
109,0 111,0 112,0 113,0 114,0
5
Республика минтақалари ўртасида
қурилиш ишлари ҳажми бўйича
вилоятнинг ўрни
5
5
5
4
4
4
Келажакда вилоятни ижтимоий-иқтисодий ривожланишини таъминлаш
бўйича тавсия этилаётган иқтисодий, ташкилий, ҳуқуқий механизмлари
мамлакат
бўйича
амалга
оширилаётган
иқтисодий
ислоҳотлар
ва
эркинлаштиришни янада чуқурлаштириш жараёни билан боғлиқликда
босқичма-босқич амалга оширилиши лозим. Уларнинг айримлари вилоят,
туман ва шаҳар ҳокимиятлари ташаббускорлигида республика бошқарув
ташкилотлари билан келишилган ҳолда амалга оширилиши мумкин.
Хулоса қилиб таъкидлаш лозимки, минтақа даражасидаги инвестиция
сиёсати истиқболда минтақа реал устуворликка эга бўлган соҳаларда
инвестицион ресурсларнинг концентрациялашуви, минтақавий хўжалик
юритиш тизимларида таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, ишлаб
чиқаришни кенгайтиришни таъминловчи даромад олишга имконият берувчи
инновацион технологияларни инвестициялаш тамойиллари асосида ташкил
топиши лозим.
ХУЛОСА
Танланган мавзу доирасида амалга оширилган тадқиқот жараёнида
қуйидаги
илмий хулосалар
олинди:
10
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси ва мамлакатимизда амалга оширилаётган тегишли
мақсадли давлат дастурлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланди.
16
1.
Иқтисодиётни
модернизациялаш
шароитида
табиий-географик,
иқтисодий,
ижтимоий-сиёсий,
ҳуқуқий, ташкилий ва бошқа омиллар
инвестицион
жозибадорликни
оширишга
бевосита
таъсир
кўрсатади.
Инвестицион жозибадорлик инвестиция жараёнларининг асосий таркибий
бўғини ҳисобланиб, бу жараёнларни бошқаришнинг асосий дастакларидан
биридир.
2.
Бугунги
кунда ишлаб чиқилаётган ва амалга оширилаётган
минтақаларнинг
ижтимоий-иқтисодий
дастурларида
қатор
услубий
камчиликлар мавжуд бўлиб, минтақада қўшимча инвестиция ресрусларини
жалб
қилиш ва
ҳудудий дастурларни молиялаштиришнинг нобюджет
манбаларидан
фойдаланиш
имкониятлари
паст
даражададир.
Мазкур
камчиликларни бартараф этишда минтақаларнинг ижтимоий-иқтисодий
ривожлантириш дастурлари минтақавий бюджет ва молиявий режалаштиришга,
мақсадли ҳудудий ва ҳудудлараро дастурларни молиялаштиришнинг реал,
жумладан нобюджет манбаларига ва уларни амалга ошириш механизмларини
таъминлашда дастурий ва инвестицион ёндашишга асосланган бўлишини талаб
этади.
3. Минтақаларнинг инвестицион жозибадорлигини оширишнинг асосий
омилларидан бири, бу фан-техника ютуқларини ўзида мужассамлаштирувчи
инновацион жараёнлар ҳисобланади. Минтақаларда инновацион жараёнларни
кенг кўламда жорий этиш минтақанинг барқарор иқтисодий ривожланишини
таъминлаган ҳолда инвестицион жозибадорликни тасвирлаб беради.
4. Минтақанинг инвестициялардан фойдаланш даражаси, республика
миқёсидаги инвестицияларнинг вилоят инвестициялардаги улуши ўрганилиб,
Фарғона вилоятида инвестицион жозибадорликни баҳолашда ва республика
даражасидаги ўрнини белгилаб олинди.
Минтақада хусусий тармоқларни инвестициялардаги ҳиссасини ошиб
бориши ҳисобига минтақанинг инвестицион жозибадорлиги ортаётганлигини
кўрсатди.
Диссертация
ишида
минтақанинг
инвестицион
жозибадорлигини
оширишнинг асосий йўналишларини такомиллаштиришга қаратилган қуйидаги
илмий таклиф ва амалий тавсиялар
ишлаб чиқилди:
1. Минтақавий инвестицион жозибадорликни баҳолаш натижасида давлат
инвестиция сиёсатини шакллантириш ва амалга ошириш, инвестиция жалб
қилинадиган
объектларни
танлаш,
оптимал
инвестиция
портфелини
шакллантириш, минтақаларнинг инвестицион жозибадорлиги тўғрисидаги
рейтингни шакллантиришга эришилди.
Минтақаларнинг
инвестицион
жозибадорлигини
баҳолашнинг
кўрсаткичлар таркиби асосланди ва гуруҳларга ажратилди. Натижада минтақа
инвестицион жозибадорлигининг интеграл даражасини аниқлаш имконияти
яратилди.
2.
Минтақанинг
барқарор
ижтимоий-иқтисодий
ривожланишини
таъминлашда инвестицион устуворликларни 3 босқичда амалга ошириш таклиф
этилди.
17
3. Ривожланган мамлакатлар даражасида Фарғона вилоятининг инвестиция
жараёнларини шакллантириш ва ривожлантириш асосида минтақанинг
инвестиция фаолиятларига
қулайликлар яратиш мақсадида инвестицион
жозибадорликни
оширишга
қаратилган
минтақани
ривожлантириш
концепциясини ишлаб чиқиш тавсия этилди.
Концептуал йўналишларни амалга ошириш натижасида Фарғона вилоятида
инвестицион муҳитни шакллантириш ва ривожлантириш бўйича юқорида
кўрсатиб ўтилган барча босқичларни амалга оширилиши минтақанинг
инвестицион жозибадорлигини ошириш имконини беради ва инвестицион
фаолликнинг сезиларли даражада ўсишини таъминлайди, замонавий ишлаб
чиқаришларни ташкил этишга маблағлар жалб қилиш имкониятлари кенгаяди,
самарали ишчи ўринлари сонининг ортишига олиб келади, бу эса ўз навбатида,
ижтимоий соҳанинг мустаҳкамланишига ижобий таъсир кўрсатади, аҳоли пул
даромадларининг ва уларнинг тўлов қобилиятига эга бўлган талабларининг
ортишини таъминлайди.
4.
Минтақани
ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришда инвестицион
жозибадорликни
босқичма-босқич
амалга
оширишнинг
стратегиясини
шакллантириш мақсади ва вазифаларининг устувор йўналишларидан келиб
чиққан ҳолда минтақанинг инвестицион жозибадорлигини белгилаб берувчи
мақсадли кўрсаткичларни таҳлил этиш асосида таклиф ва тавсиялар ишлаб
чиқилди, бу эса вилоятнинг инвестицион жозибадорлигини оширишдаги ўрта
муддатли истиқболдаги вазифаларни белгилаб олиш имкониятлари яратилади.
Шунингдек, тадқиқот жараёнида амалга оширилган таҳлиллар натижалари
минтақа иқтисодиёти ва унинг алоҳида секторларини ривожлантиришнинг
қатор мақсадли кўрсаткичларини аниқлаш имконини беради.
ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ
1. Ибрагимов Х. Денежно-кредитная политика – элемент регулирования
экономики.// Двадцатые международные Плехановские чтения “Актуальные
проблемы экономического развития в соврменных условия”, 6 апреля 2007 г.,
Москва 2007, ст.251-252.
2. Ибрагимов Х. Қишлоқ хўжалигини ривожлантиришда унинг инвестиция
жозибадорлигини ошириш йўллари.//
“Аграр иқтисодиёт тармоқларида
кооперация жараёнини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари” мавзусидаги
илмий-амалий конференция маърузалар тўплами. ЎзБИИТИ, 2008. Б. 107-108.
3. Ибрагимов Х. Аграр соҳани барқарор ривожланишини таъминлашда
инвестицион жозибадорлик даражаси.// ЎзБИИТИ, Ж//“Аграриқтисодиёт”–
Тошкент, 2008. №3-4.
4. Ибрагимов Х. Инвестицион жозибадорлик – ижтимиой-иқтисодий
ривожланишнинг асосий манбаи.// Биржа Эксперт журнали №2, 2009 й., Б. 3-6.
5. Ибрагимов Х. Фарғона вилоятининг инвестицион жозибадорлиги.//
“Ҳудудларни
ижтимоий-иқтисодий
ривожланишида
молиянинг
роли”
мавзусидаги республика ўқув юртлариаро ўтказилган конференция тўплами.
Тошкент Молия институти, Т.: “IQTISOD-MOLIYA” 2009 й., Б. 128-131.
18
6. Ибрагимов Х. Минтақалар инвестицион жозибадорлигини оширишнинг
хорижий тажрибаси.// Биржа Эксперт журнали №9, 2009 йил, 3-5 бетлар.
7. Ибрагимов Х. Кичик бизнес ва тадбиркорликни ривожлантиришда
инвестиция жозибадорлиги масалалари.// Фарғона Давлат Унивеситети “Кичик
бизнес ва тадбиркорлик: ижтимоий омиллар, натижалар ва муаммолар”
мавзусидаги илмий-амалий конференцияси материаллари. Фарғона, 2009. Б.
125-128.
8. Ибрагимов Х. Кичик бизнес ва тадбиркорликни ривожлантиришнинг
инвестицион жозибадорлиги.// Абу Райҳон Беруний номидаги Тошкент давлат
техника университети “Иқтисодиёт ва менежмент” факультети “Ўзбекистон
Республикасида кичик бизнесни ривожлантириш муаммолари ва уларни ҳал
қилиш йўллари” мавзусидаги республика илмий-амалий анжумани маърузалари
тўплами. Тошкент, 2009.
19
Иқтисод фанлари номзоди илмий даражасига талабгор Ибрагимов
Холматиллонинг 08.00.12-“Минтақавий иқтисодиёт” ихтисослиги бўйича
“Минтақанинг
инвестицион
жозибадорлигини
оширишнинг
асосий
йўналишлари ва хусусиятлари” мавзусидаги диссертациясининг
РЕЗЮМЕСИ
Таянч сўзлар:
минтақа, минтақа иқтисодиёти, инвестицион жозибадорлик,
инвестиция жараёнлари, инвестицион фаоллик, маҳаллий ва хорижий
инвестициялар, инвесторлар, молиялаштириш манбалари, ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш, модернизациялаш, таркибий ўзгаришлар, стратегия.
Тадқиқот объекти:
Ўзбекистон Республикаси минтақаларидан бири
бўлган Фарғона вилоятидаги иқтисодий тизим тадқиқот объекти ҳисобланади.
Ишнинг мақсади:
миллий иқтисодиётни модернизациялаш шароитида
минтақаларнинг инвестицион жозибадорлигини оширишга қаратилган илмий
таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқот методлари:
иқтисодий-математик, тизимли ва таққослама
таҳлил, статистик гуруҳлаш, монографик кузатиш, макро ва микроиқтисодий
таҳлил, абстракт фикрлаш.
Олинган натижалари ва уларнинг янгилиги:
алоҳида минтақада
инвестиция, инвестиция жарёнлари, инвестиция фаоллиги ва инвестицион
жозибадорлик
тушунчаларининг мазмуни ва моҳияти илмий жиҳатдан
ёритилган; бозор муносабатлари шароитида минтақаларнинг инвестицион
жозибадорлигини баҳолашнинг объектив зарурияти ва ўзига хос хусусиятлари
асосланган; инвестицион ривожланишнинг асосий омилларини ҳисобга олган
ҳолда
тизимли
ёндашув
асосида
минтақаларнинг
инвестицион
жозибадорлигини
баҳолашнинг
илмий
асослари
ишлаб
чиқилган;
минтақаларнинг
инвестицион
жозибадорлигини
баҳолашнинг
асосий
тамойиллари ва мезонлари тизими шакллантирилган; Фарғона вилоятида
инвестицион
жозибадорликни
оширишнинг
асосий
йўналишлари
ва
механизмлари ишлаб чиқилган; Фарғона вилояти бўйича инвестиция
жараёнларининг мақсадли кўрсаткичлари ишлаб чиқилган ва илмий жиҳатдан
асосланган.
Амалий аҳамияти:
диссертацияда олинган илмий хулосалар ва амалий
тавсиялар
иқтисодиётни
модернизация
қилиш
шароитида
Фарғона
минтақасининг инвестицион жозибадорлигини оширишда ҳамда барқарор
ижтимоий-иқтисодий ривожланишини таъминлашга хизмат қилади.
Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
тадқиқот давомида
олинган илмий таклиф ва амалий тавсиялар тегишли давлат идораларига тақдим
этилган ҳамда амалиётга жорий этиш учун қабул қилинган. Тадқиқот
материалларидан олий ўқув юртларида иқтисодиёт йўналишидаги фанларнинг
ўқув дастурларини такомиллаштириш ва ўқитишда фойдаланиш мумкин.
Қўлланиш соҳаси:
тармоқлараро.
20
РЕЗЮМЕ
диссертации Ибрагимова Холматуллы на тему: «Основные направления и
особенности повышения инвестиционной привлекательности региона» на
соискание ученой степени кандидата экономических наук по
специальности 08.00.12-«Региональная экономика»
Ключевые
слова:
регион,
экономика
региона,
инвестиционная
привлекательность, инвестиционные процессы, инвестиционная активность,
отечественные
и
зарубежные
инвестиции,
инвесторы,
источники
финансирования,
социально-экономическое
развитие,
модернизация,
структурные изменения, стратегия.
Объект исследования:
экономическая система в Ферганской области.
Цель работы:
разработка
научных
предложений и
практических
рекомендаций по повышению инвестиционной привлекательности в условиях
модернизации национальная экономики.
Методы исследования:
экономико-статистические методы, методы
системного
и
сравнительного
анализа,
статистической
группировки,
монографического наблюдения, микро и макроэкономического анализа,
абстрактного мышления.
Результаты исследования и их научная новизна:
Научное освещение
содержания и сущности инвестиций, инвестиционных процессов, понятии
инвестиционная активность и инвестиционная привлекательность отдельного
региона; обоснована объективная необходимость оценки и особенности
инвестиционной
привлекательности
регионов
в
условиях
рыночных
отношений; разработаны
теоретические
основы оценки инвестиционной
привлекательности
регионов;
выявлены
основные
принципы
оценки
инвестиционной
привлекательности
регионов;
разработаны
основные
направления и механизмы повышения инвестиционной привлекательности
Ферганской области.
Практическая
значимость:
научные
выводы
и
практические
рекомендации
по
результатам
исследования
служат
к
обеспечению
устойчивому социально-экономическому развитию Ферганского региона в
условиях модернизации экономики за счет повышения инвестиционной
привлекательности
региона,
создания
благоприятных
условий
для
отечественных и зарубежных инвесторов.
Степень внедрения и экономическая эффективность:
научные
предложения
и
практические
рекомендации
диссертационной
работы
представлены на государственные учреждения и приняты для практического
внедрения.
Материалы
исследования
могут
быть
использованы
в
совершенствовании
учебных
программ
курсов
по
экономической
специальностей и в процессе их преподавания в высших учебных заведениях.
Область применения:
на межотраслевом уровне.
21
R E S U M E
Thesis of Ibragimov Holmatillo on scientific degree of the candidate
of economic sciences, specialty 08.00.12-“Regional Economics”, subject:
“The main directions and special features of enhancing investment
attractiveness of region”
Key words:
region, economy of region, investment processes, investment
attractiveness, investment activity, national and foreign investments, investors, source
of finance, social-economic development, modernization, structural changes,
strategy.
Subjects of research:
economic relations, investment processes on social-
economic development of the Fergana region and it investment activity.
Purpose of work:
development
of scientific proposals and practical
recommendations directed for rising of investment attractiveness of the Fergana
region.
Methods of research:
economic-statistical methods, methods of system and
comparative analysis, statistical groupings, monographic observation, micro and
macro analysis, abstract-logical.
The results obtained and their novelty:
the notions “investment”, “investment
processes”, “investment activity” and “investment attractiveness” were discovered in
the conditions of the market relations; objective necessity evaluation and features of
investment attractiveness regions in the conditions of market relations were identified
scientifically; conceptual basis of evaluation investment attractiveness regions on the
complex approach taking into account main factors of investment development was
proposed; main principles evaluation of investment attractiveness regions were
defined and formed it criteria; main directions and mechanisms rising investment
attractiveness of the Fergana region were proposed; purpose indicators investment
processes for Fergana region were proposed and scientifically identified.
Practical value:
the developed scientific offers and practical recommendations of
the research can be used sustainable development of the Fergana region in the
conditions of modernization of economy taking into account rising investment
attractiveness region.
Degree of embed and economic effectivity:
scientific conclusions and practical
offers of the dissertation were offered to governmental institutes for the practical use.
The materials of this research work can be used in perfection the lectures on
economic specialties.
Field of application:
at an interbranch level.
Тадқиқотчи _________
22
23
24
