ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ВАЗИРЛАР МАҲКАМАСИ
ҲУЗУРИДАГИ ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯ ХИЗМАТИ МАРКАЗИ
(ЎЗГИДРОМЕТ)
ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯ ИЛМИЙ
-
ТЕКШИРИШ ИНСТИТУТИ
(ГМИТИ)
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК 551.4:631.6(575.11)
Юлдашов Аброржон Убайдуллоевич
СУВ ТАНҚИСЛИГИНИНГ
ГЕОСИСТЕМАЛАРДАГИ
МЕЛИОРАТИВ ҲОЛАТГА ТАЪСИРИ
ВА
УЛАРНИ ЯХШИЛАШ ЙЎЛЛАРИ
(Сирдарё вилояти мисолида)
11.00.01-
Табиий география, ландшафтлар геофизикаси ва геокимёси
География фанлари номзоди илмий даражасини
олиш учун тақдим этилган диссертация
АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент –
2011
2
Иш Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Сув муаммолари
институти ва Гулистон давлат университетида бажарилган
Илмий раҳбарлар
-
Техника фанлари доктори
Якубов Мурод Адилович
Биология фанлари номзоди, доцент
Қўшиев Ҳабибжон
Ҳожибобоевич
Расмий оппонентлар:
География фанлари доктори, профессор
Нигматов Асқар Нигматуллаевич
География фанлари номзоди, доцент
Абдуллаев Илҳом Хатамович
Етакчи ташкилот
-
Самарқанд давлат университети
Ҳимоя Гидрометеорология илмий
-
текшириш институти ҳузуридаги
география фанлари номзоди илмий даражасини ҳимоя қилиш бўйича ташкил
этилган К.128.10.01 рақамли Ихтисослашган кенгашнинг 2011 йил «__»_______
соат ____да ўтадиган мажлисида бўлади.
Манзил: 100052, Ўзбекистон Республикаси, Тошкент ш., Қ.Маҳсумов
кўчаси, 72
-
уй. Тел: (99871) 233
-43-
49; факс: (99871) 233
-11-50;
E-mail: nigmi@albatros.uz.
Диссертация билан Гидрометеорология илмий
-
текшириш институти
илмий
-
техника кутубхонасида танишиш мумкин.
Автореферат 2011 йил “
__
“_________ да тарқатилди.
Ихтисослашган кенгаш илмий котиби,
физика
-
математика фанлари номзоди
З.Н.
НАЗИРОВ
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
Қишлоқ хўжалиги соҳаси мамлакатимиз
иқтисодиётида муҳим ўрин эгаллайди. Етиштирилаётган қишлоқ ҳўжалик
маҳсулотларининг 90 фоиздан ортиғини қишлоқ ҳўжалик ерларининг салкам 15
фоизини ташкил этадиган суғориладиган ерлар беради. Республикамизда
суғориладиган ерлар ва сув заҳираларининг чекланганлиги боис суғориладиган
ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш ва унумдорлигини тиклаш қишлоқ
хўжалигидаги энг муҳим масалалардандир. Президент И.Каримовнинг
“Ерларнинг
мелиоратив
ҳолатини
яхшилаш
тизимини
тубдан
такомиллаштириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”
ги
фармони
1
ва Вазирлар
Маҳкамасининг сўнгги йилларда бир нечта қарорлари қабул қилингани ҳам
ушбу масаланинг нақадар долзарблигини кўрсатади.
Ўзбекистонда воҳа геосистемаларининг кучли шўрланиб бораётганлиги ва
сув ресурсларининг танқислиги ерларнинг мелиоратив
ҳолатини яхшилашда
кўп сув талаб қилмайдиган ва кам харжли, самарали усулларни ишлаб чиқишни
талаб этади. Маълумки, сув танқислиги билан бир қаторда тупроқнинг
шўрланиш даражасининг ортиб бориши қишлоқ хўжалиги
экинларининг ўсиш
ва ривожланишига салбий таъсир этиб, ҳосил миқдори ва сифатининг
пасайишига сабаб бўлмоқда. Шўрланган тупроқ шароитида қишлоқ хўжалиги
экинларидан олинаётган маҳсулотларнинг сифати пастлиги сабабли экологик
жиҳатдан озуқабоплик талабларига жавоб бермаётганлиги ҳам иқтисодий
жиҳатдан салбий кўрсаткичларни юзага келтирмоқда. Мазкур жараёнлар
айниқса
,
Сирдарё вилоятида сунъий сув танқислиги шароитида жадал рўй
бермоқда, ўтган 20 йил давомида Норин
-
Сирдарё дарёларидаги турли сув
омборларининг ирригацион режимдан бир томонлама энергетик режимга ўтиб
бориши билан боғлиқ ҳолда вилоятда сув танқислиги сезиларли даражада тез
ортиб борди. Вегетация даврида суғориш учун фойдаланиладиган сув
заҳираларининг сунъий тарзда камайтирилиши вилоят суғориладиган
геосистемаларидаги мелиоратив ҳолатнинг ёмонлашиб кетишига ва ҳосилдор
-
ликнинг пасайишига олиб келди. Бу ҳолат вилоятдаги мавжуд суғориш
-
дренаж
тизимларининг эскириши ва яроқсиз ҳолга келиши билан янада мураккаблаш
-
моқда. Бундай шароитда суғориладиган геосистемаларнинг агрокимёвий ва
агроэкологик ҳолатини яхшилаш, ерларнинг шўрланишини камайтириш ва
олдини олишда самарали бўлган сув
-
ҳўжалик ва фитомелиоратив тадбирларни
ишлаб чиқиш долзарб муаммолардан ҳисобланади.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси
. Ўрта Осиёнинг йирик дарёлари
ҳавзаларидаги геосистемаларнинг мелиоратив ва табиий
-
географик хусусият
-
лари, ландшафтларининг тузилиши кўпгина мутахассис
-
олимларнинг илмий
изланишларида ёритилган. Жумладан, Л.Н.Бабушкин, Н.А.Когай (1964),
Н.А.Гвоздецкий (1979), И.Н.Степанов (1975), А.А.Рафиқов (1976)
,
Л.А.Алибеков (1984), П.Н.Ғуломов (1985), М.Маматқулов (1991),
А.А.Абулқосимов (1983, 1998), П.Баратов (1996), А.К.Ўразбоев (2004),
1
Халқ сўзи. 2007 йил 30 октябрь. № 214 (4367),
-
Б.1
-2.
4
А.Н.Ниғматов (2005), Н.И.Сабитова (2007), А.Раҳматуллаев (2007) ва
бошқаларни қайд этиш мумкин.
Суғориладиган геосистемалардаги мелиоратив ҳолатнинг турли даражада
ўзгаришига бир қанча омил ва жараёнлар сабаб бўлиши кўплаб гидрогеолог,
тупроқшунос, географ, ирригатор олимларнинг ишларида ёритилган. Масалан,
Н.И.Фелициант (1964), Н.М.Решеткина (1967), М.А.Панков (1974),
Н.Н.Хожибоев (1975), Д.М.Кац (1976), А.М.Расулов (1976), А.А.Рафиқов (1976,
1999, 2000), С.Ш.Мирзаев, Х.И.Валиев (1977), Р.К.Қўзиев (1977),
Н.М.Решеткина, Х.Э.Якубов (1978), К.Г.Ганиев (1979), В.А.Духовный
(1984,1993), А.С.Хасанов, Л.З.Шерфединов (1987), Э.И.Чембарисов,
Б.Бахриддинов (1989), М.А.Якубов (1998), Р.К.Икрамов (2001), Л.Т.Турсунов
(2003), С.А.Абудуллаев, А.Ж.Боиров (2003), О.У.Ахмедов., С.А.Абдуллаев,
Ғ.Т.Парпиев (2005), Н.И.Сабитова (2007) ва бошқаларнинг тадқиқотларида воҳа
геосистемаларида вужудга келган мелиоратив ва агроэкологик жараёнлар
атрофлича ёритилган.
Бироқ юқоридаги ишларда Сирдарё вилоятидаги геосистемалар сув
танқислигининг мелиоратив ҳолатга таъсирини ўрганиш учун тадқиқот объекти
сифатида олинмаган. Трансчегаравий ҳисобланувчи Сирдарё сув оқимининг
сунъий равишда ўзгартирилиши ва сув танқислигининг вилоят
геосистемаларидаги мелиоратив ҳолатга таъсирини ўрганиш ҳамда
уни
яхшилаш тадбирларини ишлаб чиқиш тадқиқот предмети бўлиб қаралмаган.
Диссертация ишининг илмий
-
тадқиқот
ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Мазкур диссертация Ўзбекистон Республикаси Фанлар
Академияси Сув муаммолари институтининг “Сирдарё ҳавзасида юзага келган
янги геосиёсий шароитда Ўзбекистонни сув билан таъминлашнинг принципиал
схемасини яратиш”
мавзусидаги № 11.2.4. рақамли давлат грантидаги илмий
тадқиқот ишлари доирасида ва Гулистон давлат университетининг ИВМИ
халқаро ташкилоти билан ҳамкорликда Осиё тараққиёт банкининг № 321301
топшириғи асосида бажарилган «Создание благоприятных условий сельским
сообществам в бассейне Аральского моря, по борьбе с деградацией земельных
и водных ресурсов путем создания «Ярких пятен» мавзусида олиб борилган
тадқиқотлари доирасида бажарилган.
Тадқиқот мақсади:
Сирдарё ҳавзасида сув оқимининг сунъий равишда
ўзгартирилиши ва сув танқислигининг геосистемалардаги мелиоратив ҳолатга
таъсирини аниқлаш ва ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш бўйича илмий
асосланган тавсия ва таклифларни Сирдарё вилояти суғориладиган
геосистемалари мисолида ишлаб чиқишдан иборат.
Ишнинг мақсадидан келиб чиқиб қуйидаги
тадқиқот вазифалари
белгиланди ва ишда ўз ечимини топди:
■
Сирдарё вилояти суғориладиган геосистемаларига табиий ва антропоген
омиллар таъсирини ўрганиш ва уларнинг сув билан таъминланишида юз
бераётган ўзгаришларни таҳлил қилиш;
■
сув ресурслари ва қишлоқ хўжалигининг ҳозирги ҳолати ҳақидаги
маълумотлар асосида геосистемаларда юзага келган тупроқ
-
мелиоратив
жараёнларни тадқиқ этиш;
5
■
гидромелиоратив тизимлар техник ҳолати сифатининг пасайиши
шароитида ер
-
сув заҳираларидан фойдаланиш самарадорлигини баҳолаш;
■
сизот сувларининг сатҳи ва минераллашуви ўзгарувчанлигининг
геосистемалардаги тупроқ
-
шўрланиш жараёнига таъсирини баҳолаш;
■
дала тажрибалари орқали шўрланган ерлар мелиоратив ҳолатини
фитомелиоратив тадбирлар ёрдамида яхшилаш усулларини синовдан ўтказиш.
Тадқиқот объекти ва предмети.
Диссертация ишининг тадқиқот
объекти
–
Сирдарё вилоятидаги суғориладиган геосистемалар,
предмети
–
сув
танқислигининг шу геосистемалардаги мелиоратив ҳолатнинг ёмонлашувига
таъсирини ўрганиш ва уни яхшилаш тадбирларини ишлаб чиқиш ҳисобланади.
Тадқиқот методлари.
Диссертация ишида
тизимли
-
структуравий таҳлил,
дала тадқиқот, дала тажриба, лаборатория таҳлили, картографик, аэрокосмик,
адабиётлар ва фонд материаллари билан ишлаш, сув
-
туз ва энергия
алмашинуви тенгламалари, географик ва геокимёвий таҳлил, таққослаш
методлари қўлланилди. Шунингдек, назарий ва услубий асос сифатида
ландшафтшунослик, мелиоратив география, тупроқшунослик, гидрогеология,
геоэкология фанларида яратилган илмий
-
назарий йўналишлар ва тушунчалар,
юртимизда ва хорижда ушбу муаммо билан шуғулланган олим ва
мутахассисларнинг илмий ишларидан фойдаланилди.
Маълумотлар манбаининг ишончлилиги.
Диссертация ишини
бажаришда Сирдарё вилояти ҳокимияти ва вилоятдаги бир қанча ташкилотлар:
Қишлоқ ва сув хўжалиги
бошқармаси, Ергеодезкадастр бошқармаси, Табиатни
муҳофаза қилиш қўмитаси, вилоят Ирригация бошқармаси ва Гидрогеология
-
мелиорация экспедицияси маълумотлари ва Боёвут тумани “Ғалаба”
СФУ даги
тажриба участкасида тўпланган материаллардан фойдаланилди. Шунингдек,
фонд материаллари, атлас ва карталар, мавзуга алоқадор адабиётлар ва
диссертациялардан фойдаланиш билан бирга келтирилган манбалардаги
маълумотлар бевосита тажриба участкасида тўпланган материаллар билан
таққосланиб, аниқлаштирилиб борилди. Умуман олганда, фойдаланилган
бирламчи маълумотлар манбаининг ишончлилиги таъминланган.
Тадқиқот гипотезаси.
Шўрланган ерларнинг мелиоратив ҳолатини
яхшилашда геосистемаларнинг мавжуд табиий шароитидан келиб чиқиб
комплекс ва фитомелиоратив тадбирларни амалга ошириш қўлланилган чора
-
тадбирларнинг самарадорлигини оширишга ва пировардида ерларнинг
ҳосилдорлигини оширишга олиб келади.
Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар:
♦ Сирдарё вилоятида вегетация даврида сув танқислиги шароитида
геосистемалардаги тупроқ
-
мелиоратив жараёнларининг аниқланган ўзгариш
хусусиятлари;
♦ суғориладиган геосистемаларда тупроқларнинг аэрация қатламида сув
-
туз жараёнлари ўзгарувчанлигига таъсир этувчи табиий ва антропоген
омилларни миқдорий баҳолаш усуллари;
♦ шўрланган тупроқларнинг агрокимёвий ва сув
-
физик хоссаларини
фитомелиоратив усуллар билан қайта тиклаш орқали ерларнинг мелиоратив
ҳолатини яхшилаш бўйича ишлаб чиқилган таклиф ва тавсиялар.
6
Илмий янгилиги
шулардан иборатки, ишда илк бор:
● Сирдарё ҳавзасида сувдан фойдаланишда юз бераётган ўзгаришлар ва
сунъий сув танқислиги оқибатида Сирдарё вилояти суғориладиган
геосистемаларида юзага келган сув ва туз алмашиниш жараёнларининг
хусусиятлари ҳамда асосий омиллари назарий жиҳатдан тадқиқ этилди;
● сунъий сув танқислиги
оқибатида Сирдарё вилояти суғориладиган
геосистемаларидаги тупроқларнинг шўрланиш, агрокимёвий ва сув
-
физик
хоссаларининг ўзгариши дала кузатувлари асосида аниқланди;
● табиий ва антропоген омиллар таъсирида суғориладиган ерлар
унумдорлиги ва экинлар ҳосилдорлигининг пасайиши миқдорий баҳоланди;
● Сирдарё вилоятининг агроэкологик ҳолати баҳоланди ва яхшилаш учун
тавсиялар берилди;
● сизот сувларининг сатҳи ва минераллашуви ўзгарувчанлигининг
геосистемалардаги тупроқ
-
шўрланиш жараёнига таъсирини яхшилаш бўйича
сув
-
ҳўжалик ва фитомелиоратив тадбирлар ишлаб чиқилди;
● ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилашда фитомелиоратив
тадбирлардан фойдаланиш самарадорлиги дала шароитида аниқланди.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Сирдарё
вилояти геосистемаларининг мелиоратив ҳолатини технологик ва фитомелиора
-
тив усуллар билан яхшилашга оид тавсиялар ва хулосалар вилоят Қишлоқ ва
сув хўжалиги
бошқармаси, Ер кадастри ва Табиатни муҳофаза қилиш қўмита
-
лари, Ҳавза ирригация тизимлари бошқармаси фаолиятида методик қўлланма
сифатида фойдаланилиши мумкин. Диссертация ишида тўплаб, илмий таҳлил
қилинган маълумотлар базаси ва дала тажрибаларининг натижалари Гулистон
давлат университетида ўқув жараёнида фойдаланилмоқда.
Деградацияга учраган ерларларнинг унумдорлигини тиклаш бўйича дала
тажрибаларида синалган фитомелиоратив тадбирлар шўрланиш туфайли
фойдаланилишдан чиқиб кетган экин майдонларини қайта тиклаш ва ишлаб
чиқаришга қайтаришда ҳамда тупроқ унумдорлигини оширишда фермерлар
томонидан фойдаланилмоқда.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Суғориладиган ерларнинг ҳосил
-
дорлигини ошириш ва тупроқ
-
мелиоратив жараёнларни мақбуллаштириш
тавсиялари Сирдарё вилоятининг ҳавза ирригация тизимлари бошқармасига
топширилган. Ишлаб чиқариш шароитида Боёвут тумани “Ғалаба”
хўжалигининг ташландиқ ва шўрланиш даражаси юқори бўлган 105 гектар ер
майдонининг мелиоратив ҳолатини яхшилаш мақсадида ширинмия ўсимлиги
етиштирилди ва унинг тупроқ шўрланишини камайтириши тасдиқланди.
Бугунги кунда мелиоратив ҳолати яхшиланган майдоннинг 70 гектари ишлаб
чиқаришга қайтарилиб, 2009 йилдан буён фермерлар томонидан деҳқончиликда
фойдаланилмоқда.
Ишнинг синовдан ўтиши (апробацияси).
Диссертациянинг асосий
натижалари республика ва халқаро миқёсда ўтказилган илмий
-
амалий
анжуманлар ва семинарларда муҳокама этилган ҳамда тезис ва мақола
сифатида анжуманлар материалларида чоп этилган.
7
Халқаро миқёсда –
Innovation Marketplace (Washington DC, 2006),
“
Salinty
Forum
”
Adelaide Convention Center, Adelaide. Australia 2008, 30 March
–
3 April.
Республика миқёсида
-
“Республиканская
научно
-
практическая
конференция аспирантов, докторантов и соискателей”
(Тошкент, 2006);
“Биохилма
-
хилликни сақлаш ва ривожлантириш”
(Гулистон, 2007); “Аграр
соҳада ер ресурсларидан самарали фойдаланиш, уларнинг биологик, экологик
ва мелиоратив ҳолатини яхшилаш муаммолари”
(Гулистон, 2009) республика
илмий
-
амалий конференцияларида ва Ўзбекистон аграр фани хабарномаси
(Тошкент, 2008. №3), Ўзбекистон биология журнали (Тошкент, 2009. №3, №5),
Экология хабарномаси (Тошкент, 2008. №9, 2009.
№6) каби илмий журналларда
эълон қилинган. Шунингдек, диссертация иши ЎзЕргеодезкадастр қўмитаси
Тупроқшунослик ва агрокимё ИТДИ (2009), Гулистон Давлат университети
(2010), ЎзР
ФА Сув муаммолари институти (2010) ва ЎзГИДРОМЕТ қошидаги
ГМИТИ (2011) илмий
семинарларида муҳокама қилинган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Тадқиқот мавзуси бўйича жами 1
2
та иш эълон қилинган, шундан 5 та мақола ОАК рўйхатига кирган даврий
илмий журналларда нашр этилган.
Муаллифнинг шахсий ҳиссаси.
Тадқиқот ишида муаммонинг қўйилиши
ва ечиш усулларини ишлаб чиқиш, маълумотларни тўплаш, қайта ишлаш,
таҳлил этиш ва умумлаштириш, тажриба участкаларини танлаш, кузатув ва
ўлчаш ишлари шахсан муаллиф томонидан бажарилган. Шунингдек: Сирдарё
сув оқимининг сунъий тарзда камайтирилиши натижасида Сирдарё вилояти
геосистемаларида сув
-
туз алмашинишининг бузилишини назарий жиҳатдан
ўрганиш; тупроқлари турли даражада шўрланган геосистемаларда тажриба
участкалари танланиб, мелиоратив ҳолати бўйича бир неча йиллик кузатишлар
олиб бориш; вилоят
суғориладиган ерларининг унумдорлиги ва экинлар
ҳосилдорлигининг пасайишини миқдорий баҳолаш; галофит ўсимликлардан
фитомелиорант сифатида фойдаланиш самарадорлигини аниқлаш; шўрланган
геосистемаларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш бўйича илмий асосланган
таклиф ва тавсиялар ҳам муаллиф томонидан бажарилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация 129 бетдан иборат
бўлиб, унда кириш, 4 та боб, хулоса, 169 та манбадан иборат фойдаланилган
адабиётлар рўйхати ва иловалардан ташкил топган. Ишнинг матн қисмида 23 та
жадвал, 14 та расм ва 4 та харита, иловада эса 6 та жадвал келтирилган.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Суғориладиган геосистемаларнинг мелиоратив ҳолатини ўрганиш
-
нинг назарий ва илмий асослари.
Маълумки, геосистема терминини фанга
киритган В.Б.Сочава фациядан то географик қобиққача бўлган барча табиий
географик бирликларни геосистема деб, ландшафт табиий географик бирлигини
топологик кўламдаги геосистемалар гуруҳига киритади. Шу ҳолатдан келиб
чиқиб, диссертацияда ландшафт ва геосистема терминларини синоним сифа
-
тида ишлатдик. Биз геосистема деганда “табиий география анъанавий ўрганиб
келаётган табиий географик комплексларни”
(Зокиров, 1999, 10
-
6) тушунамиз.
8
Қишлоқ хўжалиги
ландшафтлари айрим манбаларда (масалан:
В.А.Николаев, 1979,
1984; Е.В.Миланова, А.М.Рябчиков, 1979; А.Г.Исаченко,
1980) агроландшафтлар ёки агроландшафт тизимлари деб аталиб, Ўзбекистон
учун ҳам хосдир. Қишлоқ хўжалиги
соҳалари орасида, суғорма деҳқончилик
-
нинг ландшафтларга таъсири айниқса кучлидир. Бундай таъсир натижасида
ўзига хос антропоген ландшафтлар юзага келган. Уларни Л.Н.Бабушкин,
Н.А.Когай (1964) суғориладиган ерлар ландшафтлари деб, Н.А.Гвоздецкий
(1977) воҳа ландшафтлари деб алоҳида ўрганилганлиги бежиз эмас. Чунки
бундай ландшафтларда ер ости сувлари сатҳининг кўтарилиши, далалардан
қайтган оқава сувларнинг таркибида минерал тузларнинг ортиб кетиши,
иккиламчи шўр босиши, ирригация эрозияси ва ҳ.к. жадаллашиб
геосистемаларнинг экологик шароити ёмонлашувига ва иқтисодий
самарадорлигининг пасайишига олиб келиши маълум. Шунинг учун ҳам,
суғориладиган геосистемаларда инсон фаолияти билан ландшафтларнинг
ривожланиши орасида юзага келадиган қарама
-
қаршиликларнинг
олдини олиш
ёки
,
жуда бўлмаганда уларнинг кўламини камайтириш бўйича Ўзбекистоннинг
турли қисмлари учун Т.В.Звонкова (1965), П.Н.Ғуломов (1966), Ш.С.Зокиров
(1972), И.Н.Степанов (1975), Л.И.Мухина (1976), А.А.Рафиқов (1976,
2000),
Н.А.Гвоздецкий (1979), И.А.Ҳасанов (1981,
2006), А.А.Абулқосимов (1993),
Л.А.Алибеков (1994), А.К.Ўразбоев (2004), А.Н.Ниғматов (2005), Н.И.Сабитова
(2007) ва бошқа кўплаб мутахассис
-
олимлар томонидан турли хил мелиоратив
тадбирлар ишлаб чиқилган.
Кейинги йилларда табиий география, ландшафтшунослик, қуруқлик
гидрологияси, мелиоратив география, мелиоратив гидрокимё, мелиоратив
тупроқшунослик, мелиоратив гидрогеология каби йўналишларда изланиш олиб
бораётган олимлар замонавий табиий географик ва табиий
-
мелиоратив
жараёнларни тадқиқ этишда системали
-
структуравий, яъни комплекс усулни
қўллаш кераклигини уқтирмоқдалар. Ушбу ёндашув геосистемадаги намлик ва
ҳаво ҳарорати, тупроқнинг намлик ва туз режими, озиқланиши, аэрация
қатлами ва грунт сувлари ўртасидаги модда алмашинуви жараёнларини вақт ва
майдон бўйича ҳамда геотехник таъсирлар натижасида ўзгариш
хусусиятларини чуқур ўрганишни назарда тутади.
Сирдарё вилояти суғориладиган геосистемаларида сув
-
туз балан
-
сининг ўзгаришига табиий ва антропоген омилларнинг таъсири.
Илмий
адабиётларда мутахассис
-
олимлар томонидан суғориладиган геосистемаларда
юз бераётган гидрогеокимёвий жараёнларга ҳам табиий, ҳам антропоген
омиллар таъсир кўрсатади
,
дейилади. Шунинг учун тадқиқотлар давомида бу
омиллар таъсирини ҳар томонлама ўрганиш мақсадга мувофиқдир.
Суғориладиган геосистемаларда юз бераётган гидрогеокимёвий оқимлар
ва мелиоратив ҳолатнинг шаклланишида тупроқнинг аэрация қатламидаги
тузлар эритмаси билан грунт сувлари орасидаги сув ва туз алмашинуви
миқдори (± g) фаол рол ўйнайди. Бу кўрсаткич суғориладиган ерга бериладиган
суғориш меъёрининг ерга шимиладиган (инфильтрация) миқдори бўлиб, у
билан бирга маълум миқдорда тузлар эритмаси ҳам пастки қатламдаги грунт
сувлари билан чамбарчас боғлиқ ҳолда ўзгариб туради. Тупроқнинг фаол
9
қатламига таъсир этувчи бу кўрсаткич аэрация қатламининг сув ва туз баланси
тенгламасидан (А.В.Лебедев, 1963; Н.Н.Ҳожибоев, 1975; А.С.Ҳасанов, Л.З.
Шерфединов,
1987; М.А.Якубов ва бошқ., 2001) топилади:
ΔWa =
ΣC + AЁ –
ΣБ ±g (1)
Бу ерда: ΔWa –ҳудуднинг аэрация қатламида маълум вақт мобайнида сув
ёки намлик заҳирасининг ўзгариши (мм ёки м
3
/га); ±g –
аэрация қатлами билан
грунт сувлари орасидаги сув алмашиниш миқдори; Σ
C -
суғориладиган ҳудудга
кириб келган сувнинг умумий миқдори; AЁ –
ҳудудга ёғган атмосфера ёғинлари
миқдори; ΣБ –
умумий буғланиш ва транспирация миқдори (барча элементлар
ўлчами мм. ёки м
3
/га да ифодаланади).
Юқоридаги олимларнинг фикрига кўра
,
экин экиладиган майдоннинг
аэрация қатламида намлик заҳирасининг миқдори (ΔWa) йил мобайнида
суғоришлар ва буғланиш таъсирида гоҳ кўпайиб, гоҳ камайиб, йил охирида яна
ўз мувозанатига келади. Шунинг учун бу кўрсаткични нолга тенг деб олса
бўлади, яъни ΔWa = 0. Шундан келиб чиқадиган бўлсак, аэрация қатлами билан
грунт сувлари ўртасидаги сув алмашиниш миқдорини (±g) топиш учун
юқоридаги тенгламани соддалашган ҳолда ечиш мумкин.
±g =
ΣC + AЁ –
ΣТ (2)
Туз балансининг миқдорий ўзгариши ушбу сув баланси элементларини
унинг минераллашув даражасига кўпайтириш орқали топилади.
Тадқиқот
объектидаги
мелиоратив
ҳолатни
шакллантирувчи
гидрогеокимёвий жараёнларни баҳолаш учун юқоридаги услубий ёндашув асос
қилиб олинди. Ушбу тенгламага асосан, агар ҳар бир гектар ерга кириб
келаётган сувнинг умумий миқдори (ΣC + AЁ) умумий буғланиш ва
транспирация миқдоридан (ΣТ) катта бўлса, тупроқдаги эриган тузлар
инфильтрация (±g) билан пастга қараб оқади. Агар буғланиш катта бўлса,
аксинча сизот сувлари сатҳидаги эриган тузлар тупроқнинг юқори қатламига
қараб ҳаракат қилади ва шўрланишнинг ортишига сабаб бўлади.
Кейинги йилларда Сирдарё вилояти ерларининг сув билан таъмин
-
ланганлик даражасининг қисқариши кузатилмоқда. Агарда 1991
-
1992 йилларда
вегетация даврида ҳақиқий олинган сув миқдори 2270
-
2348 млн м
3
ни ташкил
қилса, сув танқислиги йилларида унинг миқдори 1243
-
1498 млн. м
3
гача
камайиб, сув етишмаслиги 850
-
1105 млн.м
3
ни ташкил қилади. Бунинг устига
суғориш тизимларининг фойдали иш коэффициенти (ФИК) пасайган (0,73 дан
0,69 га) ва дарёдан олинадиган сувлар экин даласига етиб келгунига қадар 31%
йўқотилади. Вегетация даврида ғўза далаларининг суғориш меъёри анча кам
,
ўртача 2300
-
2500 м
3
гача бўлиб, Пахтачилик институти томонидан берилган
гидромодул районлаштириш бўйича камида 4800
-
5600 м
3
гача бўлиши зарур.
Табиий ва антропоген омиллар таъсирини аниқлаш учун бажарилган
ҳисоблашлар кўрсатишича, суғориладиган геосистемаларда юз бераётган
жараёнлар ва тупроқларнинг иккиламчи шўрланишида табиий омиллар катта
рол ўйнамаган. Чунки, ўрганилган йиллар (1980
-
2008) давомида табиий
омиллар: рельеф, радиацион баланс миқдори, атмосфера ёғинлари, буғланиш
миқдори ва бошқа кўрсаткичлар катта ўзгаришга учрамаган. Антропоген
10
омиллардан бугунги кунда асосийси Тўхтагул сув омборидан фойдаланиш
режимининг энергетик режимга ўтказилишидир. Тўхтагул сув омбори Сирдарё
сув ресурсларини тартибга солиб турувчи йирик манба ҳисобланади. Лойиҳа
бўйича йиллик сув миқдорининг 75 % ини (9,43 км
3
) вегетация даврида, 25 %
ни (2,85 км
3
) вегетация оралиғида оқизиш керак эди. Лекин 1992 йилдан, яъни
энергетик режимга ўтганидан бошлаб Сирдарё сувининг катта қисми қиш
даврида (7,6 дан 8,7 км
3
гача), ёзда эса кам миқдорда (3,5
-
5,9 км
3
) оқизилмоқда.
Бу ҳолат Сирдарё вилоятига вегетация даврида олинадиган сув миқдорининг
кескин камайишига сабаб бўлмоқда. Агар 1980 йилда сув олиш миқдори 3530
млн.м
3
бўлса, охирги йилларда 1240
-
1490 млн.м
3
гача камайган. 1980
-1992
йиларда 1 га ерга тўғри келадиган мавсумий суғориш меъёрлари 8200
-9900
м
3
/
га
атрофида бўлса, охирги йилларда бу меъёр камайиб 4200
-
6300 м
3
/
га
қийматга тенг бўлган.
Аэрация қатламидаги сув
-
туз баланси ҳам салбий томонга ўзгарган. 1980
-
1992 йилларда экин майдонига кириб келган сувларнинг умумий йиғиндиси
(
ΣC+AЁ) буғланиш миқдоридан (ΣТ) катта бўлган, бу эса тузларнинг пастки
қатламга қараб ювилишини таъминлаган ва инфильтрация ёрдамида 1 гектар
ердан 3,6
-
8,7 тонна туз чиқиб кетган. 1992 йилдан то 2008 йилгача эса, буғла
-
ниш миқдори майдонга кириб келган сувлар миқдоридан катта бўлгани учун
сизот сувларидаги эриган тузлар тупроқнинг аэрация қатламига кўтарилган. Бу
кўрсаткич ҳар 1 гектарга 3,0
-
8,4 тоннани ташкил этмоқда. Натижада тупроқ
-
нинг юқори қатламида туз баланси бузилиб, шўрланишнинг йилдан
-
йилга
ортишига олиб келган. Бундан кўринадики, вилоят геосистемаларига таъсир
қилаётган антропоген омил таъсири сўнгги йилларда кескин равишда ортган ва
ерларнинг мелиоратив ҳолатини бузилишига сабаб бўлмоқда (1
-
жадвал).
Антропоген омил натижасида геосистемаларнинг иккиламчи
шўрланиши.
Сув етарли даврда, яъни 1980
-
1992 йилларда Сирдарёдан
олинадиган сув миқдори ҳам вегетация даврида, ҳам новегетация даврида
суғориш ва мелиоратив тадбирларни юқори агротехник тадбирлар билан узвий
ҳолда олиб боришга, коллектор
-
зовур тармоқларининг яхши фаолияти эса
тупроқларнинг сув
-
туз режимини қулай ҳолатда бошқариб туришга имкон
берган. Ҳозирги вақтда эса, айниқса
,
Сирдарё ҳавзасида қурилган йирик сув
омборларининг ишлаш режими ўзгариши, суғориш каналлари ва коллектор
-
зовур тармоқларининг техник ҳолати пасайиши ёзда сув етишмаслиги
оқибатида геотизимларда сув
-
туз алмашиниш тартиботини жуда мураккаблаш
-
тирди. Оқибатда, вилоят геосистемаларидаги суғориладиган ерларнинг
мелиоратив ҳолати бузилиб, иккиламчи шўрланиш жараёни кучайиб бормоқда.
Бугунги кунда вилоят суғориладиган майдонларининг деярли 98 фоизи турли
даражада шўрланган бўлиб, жами 282,8
-
284,4 минг га. ни ташкил қилади.
Тадқиқотларнинг кўрсатишича, вилоятда кузги
-
қишки даврда шўр
ювиш
ишлари ҳам талаб даражасида ўтказилмайди: ўрта ва кучли даражада
шўрланган ерларнинг шўрини ювиш меъёрлари лойиҳада белгилангандек 3500
-
4500 м
3
/га эмас, балки 1000
-
1500 м
3
/га га тушиб қолган. Ҳолбуки, Ўзгидромет
ва бошқа ташкилотларнинг маълумотларидан кўринадики, ҳар йили куз ва қиш
даврида Сирдарёда сув оқими керагидан ҳам ортиқ бўлиши кузатилмоқда.
11
1-
жадвал
Сирдарё вилояти суғориладиган геосистемалардаги гидрогеокимёвий
жараёнлар ва мелиоратив ҳолатни шакллантирувчи табиий ва антропоген
омиллар ҳамда сув
-
туз балансининг ҳисоби
(Е.И.Панкова, И.П.Айдаров ва бошқаларнинг маълумотлари асосида муаллиф
томонидан ҳисобланди)
Йи
ллар
Табиий омиллар
Антропоген
омиллар
Сув баланси
Аэра
ци
я қ
ат
ла
ми
да
ту
з ба
ла
нс
и ± С
g *
)
, т/
га
Туп
роқ
да
ги
ги
дроге
ок
им
ёви
й жа
ра
ён
ла
р
Ра
ди
ац
ио
н ба
ла
нс
,
R
, к
Дж/с
м
2
йил
Ве
ге
та
ци
я да
ври
да
ги
ё
ғи
н м
иқ
дори
АЁ, м
м
Си
зо
т с
увла
ри
с
ат
ҳи
, м
Ве
ге
та
ци
я да
ври
да
ги
б
уғлани
шΣБ
, м
м
Си
рда
рё
да
н ви
лоят
га
о
ли
на
ди
га
н
сувла
р м
иқ
дори
, м
лн
.м
3
1 га
е
рга
тў
ғри
к
ела
ди
га
н ҳа
қи
қи
й
суғори
ш м
еъёрла
ри
, м
м(м
3
/га)
Аэра
ци
я қ
ат
ла
ми
да
н п
ас
тга
инф
ил
ьт
ра
ци
я (
-
g)
м
м(
м
3
/га)
Си
зо
т с
увла
ри
с
ат
ҳи
да
н ю
қор
ига
буғлани
ш м
иқ
дор
и, (
+g)
м
м(м
3
/га)
I
. Тўхтагулдан файдаланиш режими ўзгармаган даврда
1980
208
100
2,2
800
3530
990(9900)
290 (2900)
30 (300)
-8,7
Тузлар
камайган
1990
208
100
2,2
800
3520
900 (9000) 200 (2000)
50 (500)
-6,0
Тузлар
камайган
1992
208
100
2,2
800
2880
820 (8200) 120 (1200)
60 (600)
-3,6
Тузлар
камайган
II. Тўхтагулдан файдаланиш режими ўзгаргандан кейин
1999
221
100
2,0
830
1240
420 (4200)
0
310 (3100) +8,4
Тузлар
кўпайган
2001
221
100
2,0
830
1490
550 (5500)
0
180 (1800)
+5,4
Тузлар
кўпайган
2008
221
100
2,0
830
1899
630 (6300)
0
100 91000)
+3,0
Тузлар
кўпайган
Изоҳ:
Агар аэрация қатламида вегетация даврида кириб келган сувлар билан ёғинлар
миқдорининг умумий йиғиндиси буғланишдан катта бўлса(ΣС+ΣЁ>ΣБ), пастга
инфильтрация юз беради ва тузлар камаяди; агар буғланиш миқдори кириб келган
сувлар микдоридан катта бўлса (ΣС+ΣЁ<ΣБ), сизот сувларидан тузлар юқорига
кўтарилиб,
тупроқ шўрланади. *
)
–
Суғориладиган майдонларнинг 50 фоизида сизот
сувларининг минераллашуви 3
-
5 г/л га тенг бўлгани учун инфильтрация билан пастга
сингувчи ва буғланиш билан сизот сувлари сатҳидан кўтарилувчи эритманинг
минераллашуви 3,0 г/л га тенг деб шартли қабул қилинди. 1980
-1990
йиллар учун
Е.И.Панкова, И.П.Айдаров ва бошқ. (1996) маълумоти асосида, 1992
-
2008 йиллар
учун вилоят қишлоқ ва сув хўжалиги
бошқармаси маълумотлари асосида муаллиф
томонидан ҳисобланди.
Сув танқислигининг мелиоратив ҳолат ва экинлар ҳосилдорлигига
таъсири.
Сизот сувларининг сатҳи
(ССС) ва минераллашганлиги
геосистемалардаги тупроқ
-
туз тартиботида энг муҳим кўрсаткич ҳисобланади.
Тупроқшуносларнинг тадқиқотларига кўра суғориладиган ерларда қулай
мелиоратив ҳолат сақланиши ва уларда шўрликнинг барқарор равишда камайиб
бориши учун сизот сувларининг сатҳи йил давомида ўртача 2,5 м чуқурликда
бўлиши мақсадга мувофиқдир. Бу чуқурлик бундан юқорида бўлса, уни критик
чуқурлик, яъни шўрланишни юзага келтириш чегараси деб аталади.
Сирдарё вилояти мелиоратив хизмати маълумотларига кўра, 2004
-2007
йилларда сизот сувлари критик чуқурликда жойлашган майдонлар вилоятдаги
жами суғориладиган ерларнинг 44
-
58 % ини ташкил қилган (2
-
жадвал).
2-
жадвал.
Сизот сувлари сатҳининг ўзгариши (
1 июль ҳолатига
)
Чуқурлик, м
2004 й.
2005
й.
2007
й.
га
%
га
%
га
%
0-1
2395
0,8
945
0,3
705
2,4
1-1,5
29577
10,2
31148
10,7
14501
4,9
1,5-2,0
135776
46,7
127687
43,9
113970
39,0
2-3
115073
39,6
122927
42,3
152731
52,3
>3
7862
2,7
7976
2,7
10314
3,5
Кузатув ўтказилган майдон, га
290683
100,0 290683 100,0
292221
100,0
ССС 2,0 м дан юқори бўлган
майдонлар
167748
57,7
159780
54,9
129176
44,2
Изоҳ:
жадвал вилоят гидрогеология ва мелиорация экспедицияси маълумотлари
асосида муаллиф томонидан тузилди.
Аксарият ҳолларда ССС юқорига кўтарилиши
(1,0-
1,5 м) кузги
-
қишги яхоб
бериш даврида ва вегетация даврида суғориш давомида кузатилади ва аксинча
,
2,5-
3,5 метрга пасайиши ноябрь
-
декабрь ойларига тўғри келади.
Сизот сувларининг минераллашиш даражаси.
Вилоят мелиорация
хизматининг маълумотлари таҳлилига кўра, суғориладиган геосистемаларда
сизот сувлари минераллашуви 3,0 г/л гача бўлган майдонлар 32
-34,5 %
ни
ташкил этади, аксарият ҳолда эса сизот сувларининг минераллашув даражаси 3
-
5 г/л оралиғида (46,5%). Минераллашуви 3,0 г/л ва ундан юқори бўлган
майдонлар 44,2
-
57,7 % ёки 129,1
-
167,7 минг гектарга тенг (3
-
жадвал).
3-
жадвал
Сизот сувлари минераллашув даражаси ва майдонлари (
1 июль ҳолатига
)
Минераллашуви,
г/л
2004
й.
2005
й.
2007
й.
га
%
га
%
га
%
0-1
-
-
-
-
-
-
1-3
96344
33,4
92843
31,9
100673
34,5
3-5
134837
46,4
135080 46,5
131170
44,9
5-10
55954
19,2
61005
20,9
59991
20,5
>10
3548
1,8
1755
0,6
387
0,1
Кузатув олиб борилган майдон, га
290683
100,0 290683 100,0
292221
100
Минераллашуви 3,0 г/л дан юқори
бўлган майдонлар
194339
66,9
197840 68,1
191548
65,5
13
Сизот сувлари ўзининг кимёвий таркибига кўра, асосан
,
сульфат
-
хлоридли
ва хлоридли
-
сульфатли турга киради.
Сув танқислигининг мелиоратив ҳолат ва экинлар ҳосилдорлигига
таъсири.
Вилоятда 1970
-
1990 йиллар давомида асосий экин бўлмиш
пахтанинг
ўртача ҳосилдорлиги 27,0
-
27,4 ц/га бўлган.
Бугунги кунга келиб, ёзги сув
танқислиги сабабли иккиламчи шўрланган майдонларнинг кўпайиши ҳамда
агротехник тадбирларда йўл қўйилаётган камчиликлар оқибатида экинлар
ҳосилдорлигининг пасайиши кузатилмоқда. Масалан, 2004
-
2009 йиллар даво
-
мида пахта ҳосилдорлигини оладиган бўлсак, шўр босган майдонларда унинг
ҳосилдорлиги 11,5
-
15,7 ц/га тенг бўлиб, вилоят бўйича ўртача ҳосилдорлик эса
2007 йилда 21,5 ц/га ни ташкил этган.
Математик статистика усулида иккиламчи шўрланган майдонлар ўзгариши
ва пахта ҳосилдорлиги орасидаги ўзаро боғланиш тенгламаси аниқланди.
У= 24,19
-
0,23 С.
Ушбу боғланишнинг корреляция коэффициенти 0,84 га тенг.
Бу ерда У
-
ҳосилдорлик, С
-
шўрланган ерлар майдони.
1-
расм
.
Шўрланган майдонлар билан пахта ҳосилдорлиги орасидаги боғланиш
Шўрланган майдонларда пахта ҳосилдорлиги мелиоратив ҳолати яхши
майдондагига қараганда 3,9
-
8,8 ц/га орқада экан. Ҳисоблашлар шуни
кўрсатадики, шўрланиш ва пахта ҳосилдорлиги ўртасидаги корреляцион
боғланиш 0,84 ни ташкил этади. Ерларнинг шўрланиши сабабли пахта
етиштиришдан кўрилган зарар 2004
-
2007 йилларда 31,2
-
69,6 млн. АҚШ
долларини ташкил этган (4
-
жадвал
).
0
5
10
15
20
25
30
0
20
40
60
80
100
Шўрланган ерлар майдони, %
Пахта ҳос
илд
ор
ли
ги
, ц
/га
У=
24.19 - 0.2
3С
R
2
= 0.84
14
4-
жадвал
Иккиламчи шўрланган майдонларда пахта етиштириш соҳасида
кўрилаётган иқтисодий зарар
Йиллар
Вилоятдаги
ўртача
ҳосилдорлик,
ц/га
Мелиоратив
ҳолати ёмон
ерлардаги
ҳосилдорлик, ц/га
Фарқи,
ц/га
(±)
Тола
ҳисобида,
т/га
Кўрилаётган зарар
(толанинг 1 тоннаси
1000 АҚШ доллари
деб олинди)
2004
15,4
11,5
-3,9
-0,13
-31,2
2005
20,4
14,7
-5,7
-0,19
-45,6
2006
21,9
13,1
-8,8
-0,29
-69,6
2007
21,5
14,5
-7,0
-0,23
-55,2
Сирдарё вилояти геосистемаларининг агроэкологик ҳолати ва уни
яхшилаш йўллари.
Суғориладиган ва янги ўзлаштирилган геосистемаларни
агроэкологик жиҳатдан баҳолашда турли хил ёндашувлар мавжуд (М.Панков,
1974,
А.Рафиқов, 1976, А.Ҳасанов, 1987, Н.Парфенова, Н.Решеткина, 1995,
А.Ниғматов, 2005, М.Матчанов, 2009 ва ҳ.к.). Биз тадқиқот объектимиздаги
агроэкологик ҳолатни баҳолаш учун А.Н.Ниғматов (2005) ва М.Ж.Матчанов
(2009)лар таклиф қилган методикадан фойдаланиб, барқарор кўрсаткич
сифатида тупроқнинг 0
-
1 метрли қатламидаги умумий шўрланишини асос
қилиб олдик. В.А.Ковда (1981); М.А.Панков (1996) ва бошқа олимларнинг
фикрича
,
тупроқларнинг хлоридли
-
сульфатли тузлар билан шўрланиш
даражаси 0,25 % дан ошмаса, қишлоқ хўжалиги
экинлари ривожланишига
салбий таъсир кўрсатмайди. Шунинг учун бундай ҳудудларни 100 баллга тенг
(хавфсиз) деб
баҳолаш мумкин. Ушбу баллга нисбатан шўрланиши 0,25
-0,38 %;
0,38-0.76%; 0.76-
1.53% ва 1.53% дан юқори шўрланишга эга бўлган майдонлар
бўйича ўртача қиймат ҳисобланиб 66, 33, 16 ва 12 баллар билан белгиланди.
Натижада вилоят геосистемаларидаги тупроқларнинг агроэкологик хавфлилик
даражаси баҳоланди. Вилоятда агроэкологик хавфлилик даражасини
белгиловчи бошқа кўрсаткичлар, яъни ер ости сувлари сатҳи, ер усти ва сизот
сувларининг минераллашув даражаси юқорида сув
-
туз баланси тенгламаларида
ҳисобга олинган. Улар тупроқ шўрланишида бевосита иштирок этгани учун бу
кўрсаткичлар алоҳида ажратилмади. Шу сабабли Сирдарё вилоятининг
агроэкологик хавфлилик картасида (2
-
расм) акс эттирилмади.
Бугунги кунда юзага келаётган агроэкологик ҳолатни яхшилаш бир
-
бири
билан узвий боғлиқ комплекс тадбирларни талаб этади. Улардан энг
асосийлари бўлиб суғоришда сувни тежовчи усуллардан фойдаланиш, экин
майдонларидан фойдаланишда агроэкологик ҳолатига мос бўлган агротехник
тизимдан фойдаланиш, тупроқ шўрланишини олдини олувчи ёки пасайтирувчи
тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш ҳисобланади.
Сувни тежаш усуллари.
Сувни тежаш масаласи хорижда ва мамлакатимиз
-
да етарлича ўрганилган бўлиб, кенг тарқалган усуллар қуйидагилар: тупроқ
остидан намлаш, томчилатиб суғориш, ёмғирлатиб суғориш, далани лазер
ускунаси ёрдамида текислаш ва ҳ.к. Хорижий ва маҳаллий мутахассисларнинг
ишларини умумлаштириш асосида Сирдарё вилоятининг табиий шароити учун
суғоришда сувдан самарали фойдаланиш ҳамда тежамкор усулларни қўллаш
15
4-
расм.
СИРДАРЁ ВИЛОЯТИ АГРОЭКОЛОГИК ХАВФЛИЛИК КАРТАСИ
Тузувчи: Юлдашев А.У. 2009 й.
16
юзасидан ҳисоблашлар бажарилди. Маълум бўлишича, бундай технология
-
ларни тадбиқ қилиниши масалан, томчилатиб суғориш ҳамда жўяклаб суғориш
элементларини такомиллаштириш натижасида вегетация даврида сув
танқислигини тахминан 30
-
40% га қисқартириш мумкин экан. Тажриба
майдонларида ўтказилган тадқиқотлар бундай усул ва технологиялардан
фойдаланиш сувни тежаш билан бирга сизот сувларининг кўтарилишига ҳам
барҳам бериш орқали ерларни иккиламчи шўрланишининг олдини олиш
имкониятини янада оширишини исботлади.
Ерларнинг шўрланиш даражасини пасайтириш тадбирлари.
Дунё
тажрибасидан маълумки, тупроқ шўрланишига қарши курашнинг самарали
усулларидан бири яхши ишлайдиган зовур
-
коллектор тизими асосида
кузги
-
қишки шўр ювиш ишларини амалга ошириш ҳисобланади. Турли илмий
ташкилотлар ва мутахассисларнинг (САНИИРИ, ЎзПИТИ, Ўзмелиосувлойиҳа,
Тупроқшунослик ва агрокимё ИТДИ) Мирзачўл шароити учун тупроқни
механик таркиби, типи ва туз заҳираси ҳисобга олинган ҳолда ишлаб чиққан
шўр ювиш меъёрларининг таҳлили ва дала тадқиқотлари асосида Сирдарё
вилояти ерларининг шўрини ювиш меъёрлари ишлаб чиқилди.
Сирдарё вилояти суғориладиган геосистемаларидаги тупроқларнинг
шўрланиш, агрокимёвий ва сув
-
физик хоссалари
. Ерларнинг мелиоратив
ҳолатини яхшилаш тадбирларини ишлаб
чиқишда
,
энг аввало
,
тупроқларнинг
шўрланиш типлари ва даражаси, агрокимёвий ва сув
-
физик хусусиятларини,
шунингдек сизот сувларининг сатҳи ва шўрланиш даражасини, суғориш
сувларининг минераллашув даражасини билиш керак бўлади.
Тупроқларнинг шўрланиш типлари ва даражаси.
Тажриба майдонларида
тупроқларнинг шўрланиш даражаси ўрта ва кучли даражада бўлиб (4
-
расм),
хлор
-
сульфатли ва сульфат
-
хлорли типдаги шўрланиш ва магний ионларининг
миқдори юқорилиги билан тавсифланади. Тупроқларнинг таркибидаги тузлар
қуруқ қолдиқ ҳисобига таҳлил қилинганда, тузлар миқдори 1,10 дан 1,78% гача
(3-
расм), тупроқ таркибидаги хлор ионларига нисбатан эса 0,07 дан 0,1% гача
бўлган миқдорни ташкил этди. Тупроқ таркибидаги сувда эрийдиган тузлар
ионлари миқдорига кўра эса сульфат ва кальций
-
магнийли шўрланиш типидаги
тупроқларга киритилди. Тажриба контурларида ўзларининг юқори гигроскопик
тузилиши билан фарқланиб турадиган сувда эрувчи тузлар (NaCl, Na
2
So
4
, CaCl
2
,
MgCl) ва сувнинг
кристаллашган таркибида сақланиб қолувчи тузлар (Mg S
O
4
7HgO, CaSO
4
–
2HgO, Na
2
SО
4
–
HgO ва ҳ.к.) миқдори турли даражада эканлиги
аниқланди. Тупроқлар таркибидаги тузлар миқдори ичида асосий ўринни
MgSO
4
ва Na
2
SO
4
тузлари, кейинги ўринни эса CaS
O
4
тузлари
ташкил этади.
Тупроқларнинг агрокимёвий ва сув
-
физик хусусиятлари.
Тажриба
майдони тупроқларининг 0
-
100 см қалинликдаги
механик таркиби
ўрганилиб,
ўрта ва оғир қумоқли эканлиги, тупроқ кесмаси бўйича механик таркиби
юқоридан пастга томон оғирлашиб бориши аниқланди. Мисол учун, 201
-
контурда 0
-
15 см, 15
-
50 см, 50
-
100 см қатламлар бўйича:
қум (0,05
-
2,0 мм) –
28,20 %, 23,93%, 20,13 % ; гил (0,002
-
0,05 мм) –
59,59 %, 62,94 %, 62,23 %;
лой (<0,002 мм) –
11,34 %, 13,13 %,
17,68 %
ни ташкил этади. Тупроқнинг
сув
ўтказувчанлиги
қуйидагича: биринчи соатда сув шимилиши 22,8
-
24,0 мм,
17
1,61
1,46
1,48
1,46
1,78
1,1
1,61
1,6
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
1,4
1,6
1,8
2
1
2
3
4
5
6
7
8
4-
расм.
БОЁВУТ ТУМАНИ ҒАЛАБА СФУ ТУПРОҚЛАРИ ШЎРЛАНИШ
ДАРАЖАСИ КАРТАСИ
Масштаб 1:50 000
Тузувчи: Юлдашев А.У. 2009 й
.
0
,03 дан 0,07 гача ўртача шўрланган
ШАРТЛИ БЕЛГИЛАР
0,01 дан 0,03 гача кучсиз
шўрланган
0,07 дан 0,10 гача кучли
шўрланган
3-
расм
.
Тажриба
майдонлари
тупроқлари таркибидаги сувда
эрийдиган тузларнинг қуруқ қолдиқ
ҳисобига кўра миқдори (%)
(
абцисса ўқида
1-201, 2-204, 3-307,
4-366-367, 5-370, 6-419-420, 7-435-
436, 8-
906 контурлар
;
ордината
ўқида
горизонт бўйлаб 0
-
100 см
қатламда мавжуд тузларнинг қуруқ
қолдиққа нисбатан миқдори).
5-
расм.
БОЁВУТ ТУМАНИ ҒАЛАБА СФУ СУҒОРИЛАДИГАН
ЕРЛАРИ СИЗОТ СУВЛАРИ САТҲИ
Масштаб 1:50 000
Тузувчи: Юлдашев А.У. 2009 й.
Тупроқ таркибидаги туз миқдорининг камайиши
0
0,5
1
1,5
2
I-XII.
2005
II. 2006
IV. 2006
VI. 2006
IX. 2006
намуналар олинган вақт
қу
ру
қ
қо
лд
иқ
201 контур
204 контур
207 контур
366-367 контур
370 контур
419-420 контур
435-436 контур
906 контур
6-
расм.
Тупроқ таркибидаги туз миқдорининг камайиши
ссс
1,5-2,
0 м
ШАРТЛИ БЕЛГИЛАР
ссс
>1-
1,5 м
ссс
2,5-
3,0 м
19
6-
соатда 66,9
-
72,2 мм ни ташкил қилди. Тупроқ грунтда сувнинг шимилиш
тезлиги ўртача 0,0049 м/соатни ташкил қилиб, қабул қилинган таснифга асосан
ўртача сув ўтказувчанликка мансуб. Тупроқларнинг тажрибадан олдинги
зичлиги ва қаттиқлигини контурлар бўйича 0
-20, 20-30, 30-
50 ва 50
-
100 см
қатламларда ўрганиб чиқилди. Қуйи қатламларга борган сайин тупроқнинг
зичлиги
ортиб бориши билан нисбий массаси камайиб боради. Мисол учун 201
-
контурда 0
-20; 20-30; 30-
50 и 50
-
100 см қатламларда мос ҳолда –
1.46 г/см
3
, 1.48
г/см
3
, 1,49 г/см
3
, 1,50 г/см
3
. Тупроқларнинг
қаттиқлиги
0-20, 0-30, 30-50, 50-100
см қатламларда мос ҳолда ўртача 51.9, 48.4, 48.9 ва 46.4 % ни ташкил этди. 0
-20
смли қатламда тупроқ етарлича қаттиқ бўлиб, тупроқ ювилганда сувда эрувчан
тузларнинг пастга томон ҳаракатига салбий таъсир қилиши аниқланди.
Тупроқларнинг
ҳажмий оғирлиги
горизонт бўйича механик таркибига кўра
пастга томон ортиб боради
ва 1,36
-
1,51 г/см³ ни ташкил қилади.
Намлик сиғими
эса
0-15, 15-50, 50-
100 см қатламлар бўйлаб сезиларли даражада фарқ қилиб,
ўртача 24,4
-
26,8 % ни оралиғида тебранади. Тупроқларда озуқа моддалар
гумус, азот, фосфор ва калий таркиби бўйича кам таъминланган.
Сизот сувларининг сатҳи ва шўрланиш даражаси.
Тажриба майдонида
сизот сувларининг шўрланиш даражаси, мисол учун 201
-
контурда 2005 йилда
4,20 г/л, 2006 йилда 4,31 г/л ни ташкил этди. Сизот сувларининг шўрланиш
даражаси тупроқ таркибидаги сувда эрийдиган тузларнинг қўшилиши ҳисобига
ортиб борган. Тупроқнинг юза қатлами орқали сизот сувларининг буғланиши
ҳисобига эса, айниқса ёз ойларида, тупроқнинг юқори қатламларида қишлоқ
ҳўжалик экинларининг ривожланишига салбий таъсир этадиган тузлар
миқдорининг кескин ортиб бориши кузатилади. Тажриба майдонимизда сизот
сувларининг сатҳи (ССС) 0
-
3 м эканлиги аниқланди
(5-
расм).
Суғориш сувларининг минераллашув даражаси
тажриба майдонида
ўртача 1,7
-
1,8 г/л, мисол
учун, 201
-
контурда эса 1,1
-
1,2 г/л, сув
тақсимланадиган бош қисмида эса 0,6 г/л ни ташкил этди. Суғоришда
фойдаланадиган сувларнинг минераллашиш даражасининг ортишига сизот
сувлари шўрланиш даражаларининг юқори эканлиги сабаб бўлади. Чунки
суғориш давомида ён атрофдан келиб қўшилган дренаж сувлари билан
аралашиб, сувларнинг минераллашиш даражаси кўтарилади.
Геосистемаларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилашда фитомелио
-
рантлардан фойдаланиш.
Махсус адабиётлар маълумотлари ва олиб борилган
тадқиқот натижалари асосида айтиш мумкинки, мелиоратив ҳолатни
яхшилашда қўллаш мумкин бўлган кам харжли усуллардан бири ўсимликлар,
яъни
фитомелиорантлардан
фойдаланишдир.
Таъкидлаш
жоизки,
галофитлардан айримларининг сувсизликка чидамлилиги, шўрланган ерларда
юқори ем
-
ҳашак, озуқабоп ва дориворлик хусусиятига эга бўлган биомассани
ҳосил қилиш хусусиятига эгалиги улардан юқори шўрланган ва сув танқислиги
мавжуд бўлган шароитда фойдаланишда қўл келади.
Фитомелиорант сифатида ширинмия (
Glycyrrhiza glabra
), акация
амплицепс (
Acacia ampliceps
), атриплекс амникола (
Atriplex amnicolа
),
атриплекс ундулата (
Atriplex undulata
) ўсимликларининг хусусиятлари
ўрганилди. 2005
-
2008 йилларда тажриба майдонидаги шўрланиш туфайли қиш
-
20
лоқ хўжалигида фойдаланишдан чиқиб кетган 1770 гектар майдондан 105
гектар ҳар
хил даражада шўрланган бир неча контурь
танлаб олиниб,
галофитларнинг ўсиш
-
ривожланиши ва тупроқ шўрланишини камайтириш
хусусиятлари ўрганилди ва вилоятда юқори даражада шўрланган тупроқ
шароитида ўсадиган ҳамда ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилашда
фойдаланиш мумкин бўлган 10 дан ортиқ галофит хиллари аниқланди. Булар:
Suaeda arcuata, S. аcuminata,
Climacoptera crassa, Chenopodium album, Bassia
hyssopifolia, Kochia scoparia, Glycyrrhiza glabra
, шўрбута,олабута, юлғун
ва ҳ.к.
Галофитларнинг тупроқ шўрланишини камайтириши.
Ширинмия
-
нинг (
Glycyrrhiza glabra
) илдиз системаси ёрдамида тупроқлар таркибидаги
тузларни тортиб олиб, 18
-
20 т/га ни ташкил қилувчи ер устки фитомассаси ва
илдизлари орқали 1 га майдондан бир йилда ўртача 10
-
12,5 тоннагача тузларни
олиб чиқиб кетиши аниқланди. Тупроқ шўрланишининг 2005
-
2007 йиллардаги
солиштирма таҳлиллари кўрсатишича, сувда эрувчи тузларнинг 0
-
100 см
қатламдаги миқдори камайган (6
-
расм). 2005 йилнинг бошида уларнинг
миқдори ўртача қуруқ қолдиқ бўйича 0,
890-
2,160 % атрофида бўлса, 2007
йилнинг охирига келиб 0,340
-
1,131 % гача камайган.
Ширинмиянинг шўрланган тупроқлар унумдорлигига таъсири.
Ширинмия экилган контурлардаги тупроқларнинг лаборатория таҳлили
кўрсатишича, 0
-
50 см қатламда гумус 0,68
-0,92 %,
азот 22
-
45 мг/кг, фосфор
13,6-
18,4 мг/кг ва калий 138
-
148 мг/кг атрофида бўлиб, тупроқнинг унумдорлик
даражаси ўсиб борди. Ушбу йиллар давомида тупроқнинг озуқа моддалар
таҳлили ширинмия илдизларининг мавжудлиги тупроқда азот тўпловчи
бактерияларнинг ривожланиши ва тупроқнинг органик моддалар билан 2
-2,5
мартагача бойиганлигини кўрсатди.
Ширинмиянинг сизот сувларининг сатҳи ва минераллашганлик
даражасига таъсири.
Тажриба майдонларида ССС ёз ойларида 1,26
-
1,60 м,
қишда эса 2,10
-
2,65 м атрофида ўзгаради. Уларнинг контурлар бўйича
минераллашганлик даражаси 4 г/л дан 6 г/л гачани ташкил қилди. Ширинмия
экилганидан бошлаб ССС пасайиши ва таркибида тузларнинг камайиши аста
-
секин, узлуксиз ҳолда рўй берди. Ширинмия ўсимлиги илдиз қисми билан
сизот сувларини тортиб олиб, ер устки яшил массаси орқали буғлатиши
оқибатида унинг чуқурлашиб боришига сабаб бўлади. ССС пасайиши билан
сувда эрийдиган тузлар ҳам тупроқнинг пастки қатламларида қолади.
Фитомелиорантлардан
фойдаланишнинг
экологик
-
иқтисодий
самарадорлиги.
Бугунги кунда вилоятда 30 минг гектардан ортиқ ерлар кучли
шўрланиш оқибатида қишлоқ хўжалигида фойдаланилмайди. Бундай ерларни
анъанавий қўлланилиб келинаётган мавжуд усуллар билан техникадан
фойдаланиб ишлаб чиқаришга қайтариш учун 8
-
10 йил ичида 130 млрд. сўм
талаб этилади. Тавсия этилаётган фитомелиорантлар ёрдамида эса тахминан 7,5
млрд. сўм маблағ сарфлаб 5
-
6 йилдан сўнг ерлардан ишлаб чиқаришда қайта
фойдаланиш мумкин. Шунингдек, мазкур ўсимликлар шўрланган ерларни
ишлаб чиқаришга қайтаришда фойдаланиладиган муқобил усул бўлиши билан
бирга, уларнинг биомассасидан 3
-
чи йилдан бошлаб фойдаланиш мумкинлиги
фермер хўжаликларига қўшимча даромад келтиради (5
-
жадвал).
21
5-
жадвал
Шўрланган ерларда ширинмия ва асосий қишлоқ хўжалиги
экинлари
маҳсулотлари ва уларнинг таннархи
Ўсимлик
Ўлчов бирлиги
Йиллар (экилгандан сўнг)
3 йил
4 йил
5 йил
Ширинмия (
Glycyrrhiza glabra
) пояси
тонна/АҚШ дол.
19
19
18
Ширинмия (
Glycyrrhiza glabra
) илдизи
тонна/АҚШ дол.
4262
4731
5252
Шоли
тонна/АҚШ дол.
117
116
115
Буғдой
тонна/АҚШ дол.
45
45
44
Ширинмия (
Glycyrrhiza
glabra
) илдизининг биокимёвий таҳлили
кўрсатишича, унинг илдизида глицирризин кислотасининг ҳосил бўлиши
(илдизининг қуруқ массасига нисбатан 23 % гача) фармакологик жиҳатдан
катта аҳамиятга эга. Келажакда ширинмия илдизпоясига бўлган эҳтиёж ва
хорижий талабларни эътиборга олган ҳолда қайта ишлаш асосида ярим тайёр
маҳсулот сифатида экспорт йўлга қўйилса, қўшимча даромад кўрсаткичлари
ҳам ортиб боради. Чунки, шўрланиш оқибатида ишлаб чиқаришда
фойдаланилмаётган
ерларда пахта, буғдой, шоли ва шу каби бошқа қишлоқ
хўжалиги
экинларига сарфланадиган харажат ўзини қопламайди.
Тадқиқот натижаларига кўра галофитлар нафақат ерларнинг шўрланиш
даражасини кам маблағ сарфлаб қисқа муддатда пасайтириши билан, балки
илдизи фармакология ва озиқ
-
овқат саноатлари учун қимматли хом
-
ашё
эканлиги, ер усти яшил массаси эса чорва моллари учун оқсилга бой озуқа
эканлиги билан ҳам иқтисодий жиҳатдан самаралидир. Шунингдек, ер усти
тана қисми яшил қоплам ҳосил қилиб шўрланган тупроқлардан ҳавога турли
заҳарли тузларнинг кўтарилишини олдини олиши билан ҳамда
геосистемаларнинг барқарорлигини оширишда ва чўлланишнинг олдини
олишда муҳим омил эканлиги билан экологик жиҳатдан самаралидир.
ХУЛОСА
Бажарилган тадқиқот асосида қуйидаги асосий
хулосалар
олинди.
1. Сирдарё вилояти суғориладиган геосистемаларини шакллантирувчи
табиий ва антропоген омиллар ҳамда ҳудуднинг мелиоратив
-
географик
хусусиятлари таҳлил қилинди ва агроэкологик баҳоланди.
2. Ҳозирги кунда вилоят суғориладиган геосистемаларида юз бераётган
тупроқларнинг иккиламчи шўрланиши, салбий гидрогеокимёвий ва экологик
жараёнларни шаклланишида табиий омиллар катта рол ўйнамаган, балки
Сирдарёда ёзги оқимнинг сунъий равишда камайиши билан боғлиқ антропоген
омил эканлиги аниқланди. Ушбу
омилларни миқдорий баҳолаш мақсадида
тизимли
-
структуравий ёндашув асосида объект учун сув
-
туз баланси
тенгламалари тузилди ва ишлаб чиқилди.
3. Ҳисоблаш натижаларининг кўрсатишича
, 1980-
1992 йиллар давомида
Сирдарё вилоятига ёзда олинадиган сувлар етарли бўлиб, мавсумий суғориш
меъёрлари 8000
-
9000 м
3
/га ни ташкил этган. Майдонга кириб келадиган
сувларнинг миқдори буғланишга қараганда ортиқ бўлиб, тупроқнинг аэрация
22
қатламида тузлар ювиладиган тартибот ушлаб турилган: ҳар гектар ердан 3,6
-
8,7 тонна туз чиқиб кетишига эришилган. Кейинги даврда (1992
-
2008 йиллар)
эса суғориладиган майдонлардаги сув баланси акс томонга ўзгариб, сув
тартиботи буғланувчан режимга ўтган. Шу сабабли, сизот сувлари таркибидаги
тузлар эритмаси тупроқнинг юқори қатламига кўтарилиши
кузатилмоқда ва бу
қатламда ҳар йили 3,0
-
8,4 тонна/га туз йиғилишига олиб келмоқда.
4. Юқоридаги сабабларга кўра вилоятдаги суғориладиган геосистемаларда
иккиламчи шўрланиш жараёни тезлашиб, агроэкологик ҳолат кескин бузилган:
ҳозирги пайтда Сирдарё вилоятида шўрланган ерларнинг умумий майдони 98 %
ни (284,2 минг гектар) ташкил этади. Тупроқларнинг 0
-
1 метрлик қатламидаги
умумий шўрланишни асос қилиб олиб, вилоятдаги агроэкологик хавфлилик
даражаси аниқланди ва улар 5 та турга ажратилди.
5. Сирдарё ҳавзасида юзага келган мавжуд геосиёсий шароитни,
шунингдек, дарё сув оқимининг асосий қисми шаклланадиган Қирғизистонда
қурилиши бошланаётган янги гидроэлектр станцияларининг ишга
туширилишини ҳисобга олсак, яқин келажакда ўрта ва қуйи оқимда сув
танқислиги янада кучайишини башорат қилиш мумкин.
Бундай шароитда Сирдарё вилоятида қишлоқ хўжалигининг самарадор
-
лигини ошириш учун қуйидаги
таклиф ва тавсиялар
ишлаб чиқилди.
1. Аввало мавжуд сув ресурсларини янги, тежамкор усулларни қўллаган
ҳолда (ёмғирлатиб, томчилатиб, тупроқ тагидан суғориш) қатъий тартибда
ишлатиш; табиий жиҳатдан тузлар кўп йиғиладиган геосистемаларни
суғоришдан тўхтатиб, деградацияга учраган майдонларни ҳўжалик
муомаласидан чиқариш; кузги
-
қишки мавсумда дарёда сув етарли бўлишини
ҳисобга олган ҳолда талаб этилган меъёрда яхоб бериш ва тупроқни намлаш
ишларини ўз вақтида олиб бориш ва ҳ.к.
2. Кучли шўрланган ва деградацияга учраб, ташландиқ ҳолга келган
ерларни мелиорациялаш ва унумдорлигини тиклашда муқобил тадбир сифатида
фитомелиорантлардан фойдаланиш лозим. Ширинмия (
Glycyrrhiza glabra
)
ўсимлиги
ўсиш ва ривожланиш даврида илдизи орқали сувни тортиб олиб, ер
устки қисми орқали буғлатиш ҳисобига сизот сувлари сатҳини пасайтиради
.
Бу
ҳолат сувда эрийдиган тузларни тупроқнинг пастки қатламларига тушириш ва
илдиз поясида тўпланадиган глицирризин кислотаси билан
комплекс ҳосил
қилиши асосида
тупроқнинг 2
-
3 метрлик юза қатламида туз миқдорини
5-
6 йил
мобайнида
50-60%
камайтиради.
Ўсимлик
илдизидаги азот сақловчи
бактериялар тупроқда озиқлантирувчи моддаларни кўпайтириб, унумдорликни
оширади.
3. Суғориш сувлари етиб бормайдиган, иккиламчи шўрланиши кучли
даражада бўлган майдонларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилашда
фитомелиорантлардан фойдаланиш нафақат шўрликни камайтиради, балки
чорва учун озуқа, фармакология ва озиқ
-
овқат саноати учун хом
-
ашё манбаи
бўла олиши мумкин. Бунинг натижасида фермерлар пахта ва ғалла ўсиши
қийин бўлган ерлардан иқтисодий фойда олиш имкониятига ҳам эга бўладилар:
ширинмия (
Glycyrrhiza glabra
) илдизининг харид нархи юқори бўлгани учун
олинадиган фойда бошқа экинларга қараганда 10
-
40 баробар кўпроқ бўлади.
23
ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ
1. Kushiev Kh.Kh., Yuldashov A.U. Partnership for Strengthening Agricultural
Research //Innovation Marketplace. -Washington DC, 2006.
–
P.24
2.
Юлдашов А.У. Улучшение мелиоративного состояния засоленных
земель при возделывании солодки //Сборник докладов Республиканской
научно
-
практической конференции аспирантов, докторантов и соискателей. I
часть. –
Ташкент, 2007.
-
С.
144-147.
3
. Юлдашов А.У. Тупроқлар мелиоратив ҳолатини сақлашда ўсимликлар
ресурсларидан фойдаланиш ”Биохилмахилликни сақлаш ва ривожлантириш”
//Республика илмий
-
амалий конференция материаллари. –
Гулистон, 2007.
-
Б.
121-122.
4
. Kushiev H.H., Yuldashоv A.U. Restoration of abandone
d salinity soils using
plant resources. //2 nd International Salinity Forum 30 mart
–
3 April 2008, Adelaide
Convention Centr, Adelaide. -Australia -
Р.30
-33.
5
. Юлдашов А.У., Якубов М.А., Палуанов Д. Сирдарё ҳавзасидаги йирик
сув омборлар энергетик режимга ўтказилишнинг Мирзачўлдаги тупроқ
-
мелиоратив аҳволга таъсири //Экология хабарномаси.
-
Тошкент, 2008.
-
№ 9.
-
Б. 35
-36.
6
. Қўшиев Ҳ.Ҳ., Холқўзиев П.Х., Юлдашов А.У., Тошбеков У.Т.
Ширинмия ўсимлиги экиш асосида шўрланган
-
ташландиқ экин майдонларини
қайта тиклаш //Олий таълим муассасаларининг Инновацион ишланмалари.
–Тошкент, 2008.
-
Б. 371.
7
. Юлдашов А.У., Қўшиев Ҳ.Ҳ., Якубов М.А., Кулиев Т.Х., Тошбеков У.Т.
Шўрланган тупроқларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилашда ўсимлик
ресурсларидан фойдаланиш
//Аграр соҳада ер ресурсларидан самарали
фойдаланиш, уларнинг биологик, экологик ва мелиоратив ҳолатини яхшилаш
муаммолари: Республика илмий
-
амалий конференция материаллари. –
Гулистон, 2009.
-
Б. 126.
8.
Юлдашов А.У., Қўшиев Ҳ.Ҳ., Кулиев Т.Ҳ., Тадорич К.Н., Якубов М.А.,
The investigation of growth and development of some introduced halophytes under
the salinity conditions of Mirzachule //Ўзбекистон биология журнали. –Тошкент,
2009. -
№3.
-
Б. 53
-56.
9
. Юлдашов А.У., Қўшиев Ҳ.Ҳ., Якубов М.А. Предотвращение деградации
засоленных почв в условиях Мирзачуля с использованием растительных
ресурсов. // Ўзбекистон биология журнали.
-
Тошкент, 2009.
-
№5.
-
Б. 59
-62.
10.
Юлдашов А.У. Сирдарё вилояти сув ресурслари ва улардан
фойдаланиш. //Ўзбекистон аграр фани хабарномаси. –Тошкент, 2008.
-
№3.
-
Б.
43-45.
11.
Юлдашов А.У.,
Қўшиев Ҳ.Ҳ., Якубов М.А.
Изучение роста и развития
интродуцированных растений в условиях Мирзачуля //Экология хабарномаси.
–Тошкент, 2009.
-
№6.
-
Б. 37
-38.
12
. Ташбеков У.Т., Юлдашов А.У. Технология снижение уровня и
минерализации грунтовых вод при помощи растительных ресурсов //Каталог IV
Республиканской Ярмарки инновационных идей, технологий и проектов.
Ташкент, 2011. С.
146-147.
24
География фанлари номзоди илмий даражасига талабгор Аброржон
Убайдуллоевич Юлдашовнинг 11.00.01 –
Табиий
география, ландшафтлар
геофизикаси ва геокимёси ихтисослиги бўйича “Сув танқислигининг
геосистемалардаги мелиоратив ҳолатга таъсири ва уларни яхшилаш йўллари”
(Сирдарё вилояти мисолида) мавзусидаги диссертациясининг
РЕЗЮМЕСИ
Таянч (энг муҳим)
сўзлар:
геосистема, сув ресурслари, мелиоратив
география, тупроқ, грунт сувлари, шўрлик режими, агроэкология,
унумдорликни тиклаш.
Тадқиқот объекти:
Сирдарё вилоятидаги суғориладиган геосистемалар.
Ишнинг мақсади:
Сирдарё ҳавзасида сув оқимининг сунъий равишда
ўзгартирилиши ва сув танқислигининг геосистемалардаги мелиоратив ҳолатга
таъсирини аниқлаш ва ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш бўйича илмий
асосланган тавсия ва таклифларни Сирдарё вилояти суғориладиган
геосистемалари мисолида ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқот методлари:
тизимли
-
структуравий таҳлил, дала тадқиқот, дала
тажриба, лаборатория таҳлили, картографик, аэрокосмик, адабиётлар ва фонд
материаллари билан ишлаш, сув
-
туз ва энергия алмашинуви тенгламалари,
географик ва геокимёвий таҳлил, таққослаш.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
Сирдарё ҳавзасида юзага
келаётган сунъий сув танқислиги оқибатида Сирдарё вилояти суғориладиган
геосистемаларида рўй бераётган сув ва туз алмашиниш жараёнлари назарий
жиҳатдан ўрганилди; табиий ва антропоген омиллар таъсирида суғориладиган
ерлар унумдорлиги ва экинлар ҳосилдорлигининг пасайиши миқдорий
баҳоланди; сунъий сув танқислиги оқибатида Сирдарё вилояти суғориладиган
геосистемаларидаги шўрланиш, агрокимёвий ва сув
-
физик хоссаларининг
ўзгариши аниқланди; сизот сувларининг сатҳи ва минераллашуви ўзгарувчан
-
лигининг геосистемалардаги тупроқ
-
шўрланиш жараёнига таъсирини яхшилаш
бўйича тадбирлар ишлаб чиқилди; мелиоратив ҳолатни яхшилашда фитомелио
-
рантлардан фойдаланиш самарадорлиги дала
-
тажриба асосида аниқланди.
Амалий аҳамияти:
диссертация натижалари, илмий
-
услубий тавсиялари
ва таклифлари қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармаси, ер кадастри ва табиатни
муҳофаза қилиш қўмиталари, ҳавза ирригация тизимлари фаолиятида,
ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилашга қаратилган тадбирларни ишлаб
чиқишда, ўқув жараёнида қўлланилиши мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
ишнинг
натижалари Гулистон Давлат университетида ўқув жараёнига тадбиқ этилган.
Тупроқ
-
мелиоратив жараёнларни мақбуллаштириш бўйича тавсиялар Боёвут
тумани “Ғалаба”
СФУ да амалиётга тадбиқ этилган ва фойдаланилмоқда.
Қўлланиш (фойдаланиш) соҳаси:
Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги
бўлинмалари, илмий
-
тадқиқот институтлари, таълим муассасалари, мелиорация
хизмати
бошқармалари, фермер хўжаликлари.
25
РЕЗЮМЕ
диссертации Юлдашова Аброржона
Убайдуллоевича на тему: «Влияние
дефицита воды
на мелиоративное состояние геосистем и приемы
их
улучшения
»
(на примере Сырдарьинской области
)
на соискание ученой
степени кандидата
географических наук по специальности 11.00.01 –
Физическая география, геофизика и геохимия ландшафтов
Ключевые слова:
геосистема, водные ресурсы, мелиоративная
география, почва, грунтовые воды, солевой режим, агроэкология,
восстановление плодородия.
Объект исследования:
орошаемые геосистемы Сырдарьинской области.
Цель работы:
цель исследования заключается в определении
искусственного изменения водного течения бассейна Сырдарья и влияния
недостатки воды на мелиоративное состояние в геосистемах а также в
разработке научно
-
обоснованных рекомендаций и предложений по улучшению
мелиоративного состояния земель на примере орошаемых геосистем
Сырдарьинской области.
Методы исследования
: системно
-
структурный анализ; полевое
исследование, полевой опыт, лабораторный анализ, работа с агрокосмической и
картографической литературой и фондовыми материалами, водно
-
солевое и
энергообменное уравнения, географический и геохимический анализ,
сравнение.
Полученные результаты и их новизна:
изучена теоретическая
особенность водных
и солеобменных процессов, происходящих в орошаемых
геосистемах Сырдарьинской области, возникающих в результате искусственной
недостатки воды в бассейне Сырдарья; произведена количественная оценка
плодородия орошаемых земель и плодородия посева под влиянием природных
и антропогенных средств. Определено засоление, изменение агрохимического и
водно
-
физического процесса в орошаемых геосистемах Сырдарьинской области
в результате искусственной недостатки воды; разработаны мероприятия по
улучшению влияния уровень
и минерализация грунтовых вод на процесс
засоления почвы в геосистемах; на основе полевых опытов определена
эффективность использования фитомелиорантов в улучшении мелиортивного
состояния.
Практическая значимость:
Результаты диссертации, научно
-
практические рекомендации и предложения могут быть использованы в
процессе работы сельского и водного хозяйства, в комитетах по охране
природы и земельного кадастра, а также в деятельности ирригационной
системы бассейна, улучшении мелиоративного состояния земель.
Степень внедрения и экономическая эффективность:
Результаты
работы внедрены в учебный процесс ГулГУ. Рекомендации по одобрению
земельных
-
мелиоративных процессов внедрены и применяются в практике
ОПВ «Галаба» Баяутского района.
Область применения:
Отделы Министерства сельского и водного
хозяйства, научно
-
исследовательские институты, образовательные учреждения,
управление службы мелиорации, фермерские хозяйства.
26
RESUME
Thesis of Yuldashev Abrorjon Ubaydalloevich on the scientific degree competition of
the doctor of philosophi in geography on specialty 11.00.01
–
natural geography,
geophysics and geochemistry of landscapes, subject:
“
The impact of water shortage
on ameliorative condition of geo-systems and their improvement methods
”
(in the
conditions of Syrdarya region).
Key words:
geosystems, water resources, ameliorative geography, soil, ground
water, salinity, agroecology, fertility.
Subjects of the research:
irrigated and degraded parts of the geo-system of
Syrdarya region.
Aim of the research:
determination the changes in the main features of
irrigated geo-system of the Hunger Steppe under the condition of decrease in the
Syrdarya River runoff and the development of ecological methods for improving their
fertility.
Methods of research:
systematic-structural analysis, field research, field
experiments, laboratory analysis, cartographic, agro-cosmic, working with
educational aids and fund materials, exchange rates of water-salt and energy,
geographic and geochemistry analysis, comparison.
The results achieved and their novelty:
On the basis of artificial water
shortage in Syrdarya basin, water and salt exchange processes in irrigated lands of
Syrdarya region were studied; on the basis of natural and anthropogenic features the
decreasing quantity of productivity of irrigated lands and harvest was estimated;
Salinity of irrigated geo-systems of Syrdarya region, agrochemical and changes in
water-physic features were defined; the features of water
–
salt turnover in the agro-
landscapes and soil-ameliorative processes were studied depending on natural factors
and anthropogenic impact of the operation modes of the large reservoirs;
productivity of using fito-ameliorants in the improvement of ameliorative condition
was determined in field experiments.
Practical
value:
dissertation
results
and
scientific-methodical
recommendations can be implemented in the department of Agriculture and Water
Management, land cadastre and nature protection departments, in the processes of
basin irrigation systems and working out processes of improvement of ameliorative
conditions of lands as well as in education processes.
Degree of embed and economic effectivity:
the degree of the work was
brought into extension in education process at Gulistan State University. The
recommendations on the development of soil-ameliorative processes were given to
the farmers of
“
Galaba
”
in Bayaut district.
Fieid of application:
departments of the Ministry of Agriculture and Water
Management, scientific-research institutes, educational institutions, departments of
amelioration service and farms.
Тадқиқотчи:
27
Босишга
рухсат этилди
26.09.2011.
Ҳажми 1,5 босма табоқ
.
Бичими 60х84 1/16. Адади 80 нусха. Буюртма 125.
Гулистон Давлат университети босмахонасида чоп этилди.
28
