ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ПРЕЗИДЕНТИ ҲУЗУРИДАГИ
ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ АКАДЕМИЯСИ ҲУЗУРИДАГИ ФАН
ДОКТОРИ ИЛМИЙ ДАРАЖАСИНИ БЕРУВЧИ
14.07.2016.YU/TAR. 30.01 РАҚАМЛИ ИЛМИЙ КЕНГАШ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ВАЗИРЛАР МАҲКАМАСИ ҲУЗУРИДАГИ
ТОШКЕНТ ИСЛОМ УНИВЕРСИТЕТИ
КАРИМОВА ДИЛАФРУЗ РАВШАНОВНА
ЎЗБЕКИСТОН ҲУДУДИДА БОЛА ҲУҚУҚЛАРИ ГЕНЕЗИСИ,
ЭВОЛЮЦИЯСИ ВА УНИНГ ИСТИҚБОЛЛАРИ
12.00.01 – Давлат ва ҳуқуқ назарияси ва тарихи. Ҳуқуқий таълимотлар тарихи
ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент – 2017
1
УДК: 341.231.14-053.2(575.1)
Докторлик диссертацияси автореферати мундарижаси
Оглавление автореферата докторской диссертации
Content of the abstract of doctoral dissertation
Каримова Дилафруз Равшановна
Ўзбекистон ҳудудида бола ҳуқуқлари генезиси, эволюцияси ва унинг
истиқболлари ................................................................................................... 3
Каримова Дилафруз Равшановна
Генезис, эволюция и перспективы прав ребѐнка в Узбекистане .............. 27
Каrimova Dilafruz Ravshanovna
The genesis, the evolution and the perspectives of the rights of children in the
territory of Uzbekistan ............................................................................... 49
Эълон қилинган ишлар рўйхати
Список опубликованных работ
List of published works .................................................................................... 69
2
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ПРЕЗИДЕНТИ ҲУЗУРИДАГИ
ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ АКАДЕМИЯСИ ҲУЗУРИДАГИ ФАН
ДОКТОРИ ИЛМИЙ ДАРАЖАСИНИ БЕРУВЧИ
14.07.2016.YU/TAR. 30.01 РАҚАМЛИ ИЛМИЙ КЕНГАШ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ВАЗИРЛАР МАҲКАМАСИ ҲУЗУРИДАГИ
ТОШКЕНТ ИСЛОМ УНИВЕРСИТЕТИ
КАРИМОВА ДИЛАФРУЗ РАВШАНОВНА
ЎЗБЕКИСТОН ҲУДУДИДА БОЛА ҲУҚУҚЛАРИ ГЕНЕЗИСИ,
ЭВОЛЮЦИЯСИ ВА УНИНГ ИСТИҚБОЛЛАРИ
12.00.01 – Давлат ва ҳуқуқ назарияси ва тарихи. Ҳуқуқий таълимотлар тарихи
ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент – 2017
3
Докторлик диссертацияси мавзуси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттестация комиссиясида 30.09.2014/В2014.3-4.Yu3
рақам билан рўйхатга олинган.
Докторлик диссертацияси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси
ҳузуридаги Тошкент ислом университетида бажарилган.
Диссертация автореферати уч тилда (ўзбек, рус, инглиз) Илмий кенгаш веб
саҳифасида (www.dba.uz/uz/tadqiqotchilarga/ilmiy-kengash) ва «ZiyoNET» таълим ахборот
тармоғида (www.ziyonet.uz) жойлаштирилган.
Илмий маслаҳатчи: Тошқулов Жўрабой Ўринбоевич
юридик фанлар доктори, профессор
Расмий оппонентлар: Исмаилов Баҳодир Исламович
юридик фанлар доктори, профессор
Маматов Худоѐр Тешаевич
юридик фанлар доктори
Рўзиев Зафар Райимович
юридик фанлар доктори
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар
академияси
Диссертация ҳимояси Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат бошқарув
академияси ҳузуридаги юридик фанлар доктори илмий даражасини олиш учун
диссертациялар ҳимояси бўйича 14.07.2016.Yu/Tar. 30.01 рақамли илмий кенгашнинг
2017
йил « 27 » феврал
соат
14
00
даги мажлисида бўлиб ўтади (Манзил: 100003, Тошкент ш.,
Ўзбекистон шоҳ кўчаси, 45. Тел: (99871) 232-60-80; факс: (232-60-66; е-mail: info@dba.uz).
Докторлик диссертацияси билан Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги
Давлат бошқаруви академиясида танишиш мумкин (10 рақами билан рўйхатга олинган).
(Манзил: 100003, Тошкент ш., Ўзбекистон шоҳ кўчаси, 45. Тел: (99871) 232-61-25).
Диссертация автореферати 2017 йил «___» _________ да тарқатилди.
(2017 йил « » даги рақамли реестр баѐнномаси).
Г.Р. Маликова
Фан доктори илмий даражасини берувчи
илмий кенгаш раиси, ю.ф.д., доцент
Г.С. Исмаилова
Фан доктори илмий даражасини берувчи
илмий кенгаш котиби, ю.ф.д.
И.А. Хамедов
Фан доктори илмий даражасини берувчи
илмий кенгаш ҳузуридаги илмий семинар
раиси, ю.ф.д., профессор
4
КИРИШ (Докторлик диссертацияси аннотацияси)
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати.
Жаҳонда
интеграциялашув
жараѐнларининг
чуқурлашуви
шароитида
инсон
ҳуқуқлари, хусусан, болаларга оид муносабатлар кескин ўзгараѐтгани боис,
бола ҳуқуқ ва манфаатларининг кафолатларини доимий равишда янги
мазмунда таъминлаш объектив заруратга айланмоқда. Булар айниқса, болани
унинг соғлиғи ва руҳиятига зиѐн етказувчи ахборотлардан ҳимоялаш, бола
ҳуқуқ ва манфаатларини кафолатлашда тарихий-маданий ҳусусиятларни
инобатга олиш, бола ҳуқуқларини таъминлашнинг институционал
асосларини янада такомиллаштиришда ифодаланади.
Мустақиллик йилларида Ўзбекистон Республикасида баркамол авлод
тарбияси давлат сиѐсати даражасига кўтарилиб, бола ҳуқуқ ва
манфаатларини ҳар томонлама таъминлаш устувор вазифалардан бири этиб
белгиланди. Истиқлол йилларида бола манфаатларига оид 100 дан ортиқ
ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилиниб, улар асосида болаларнинг қонуний
манфаатлари, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашга йўналтирилган,
умуминсоний қадриятларга мос ишончли норматив ҳуқуқий база яратилди
ҳамда унинг институционал асослари шакллантирилди. Жумладан,
республика болалар ижтимоий мослашув маркази, Инсон ҳуқуқлари бўйича
Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази, Оила илмий-амалий маркази,
фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳузуридаги вояга етмаганлар,
ѐшлар ва спорт масалалари бўйича комиссиялар фаолияти йўлга қўйилди.
Мамлакатимизда
бола
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳар
томонлама
ривожлантиришга қаратилган давлат дастурлари қабул қилиниб, ҳаѐтга изчил
татбиқ этилиши натижасида бола ҳуқуқларини таъминлаш имкониятлари
янада кенгаймоқда.
Дунѐда тобора жадаллашиб бораѐтган глобаллашув жараѐнлари
таъсирида ўзгариб бораѐтган ижтимоий муносабатлар бола ҳуқуқ ва
манфаатларини таъминлашнинг ҳуқуқий ва ташкилий асосларини замон
талабларига мувофиқ равишда янада такомиллаштириб боришни тақозо
этади. Уларни яратишда, фақатгина халқаро тажрибанинг илғор ютуқларига
таяниб эмас, балки, маҳаллий ҳусусиятларни, хусусан, бола ҳуқуқлари
тарихини чуқур тадқиқ этган ҳолда, асрлар оша тажрибада синалган, миллий
ҳусусиятлар, урф-одатларни ўзида ифодалаган менталитетга мос равишда
ҳуқуқий базани ривожлантириш ва ташкилий асосларини мустаҳкамлаш
долзарб аҳамият касб этмоқда.
Ўзбекистон
Республикасининг
«Бола
ҳуқуқлари
кафолатлари
тўғрисида» (2008), «Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва
ҳуқуқбузарликларнинг профилактикаси тўғрисида» (2010), «Васийлик ва
ҳомийлик тўғрисида» (2013), «Ёшларга оид давлат сиѐсати тўғрисида»ги
(2016) қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Баркамол
авлод йили» давлат дастури тўғрисида» (2010), «Она ва бола саломатлигини
муҳофаза қилиш, соғлом авлодни шакллантиришга доир қўшимча чора
тадбирлар тўғрисида»ги (2009) қарорлари, Ўзбекистон Республикаси
5
Вазирлар Маҳкамасининг «Болаларни тарбиялашни такомиллаштиришга,
соғлом ва баркамол авлодни шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида»ги (2011) қарорлар ва соҳага оид бошқа қонун ҳужжатларида
белгиланган вазифаларни амалга оширишга мазкур диссертация тадқиқоти
муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланиши
нинг устувор йўналишларига боғлиқлиги.
Мазкур тадқиқот республика
фан ва технологиялари ривожланишининг I. «Демократик ва ҳуқуқий
жамиятни маънавий-аҳлоқий ва маданий ривожлантириш, инновацион
иқтисодиѐтни шакллантириш» устувор йўналиши доирасида бажарилган
(2015–2017 йй.).
Диссертациянинг мавзуси бўйича хорижий илмий тадқиқотлар
шарҳи
1
.
Бола ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашга йўналтирилган илмий
изланишлар жаҳоннинг етакчи илмий марказлари ва олий таълим
муассасалари, жумладан, Сиѐсий ва ижтимоий фанлар бўйича Америка
академияси (American Academy of Political and Social Science), Оксфорд
университети (Oxford University, Оксфорд), Кембридж университети
(Cambridge University, Буюк Британия), Гарвард университети (Harvard
University, АҚШ), Виктория университети (Victoria University of Wellington,
Янги Зеландия), Гент университети (University of Gent, Гент), Торонто
университети (University of Toronto, Канада), Чикаго университети (Chicago
University, Чикаго), Принстон университети (Princeton University, Нью
джерси), Максим институти (Maxim Institute, Оуклэнд), Осака давлат
университети
(Япония),
Санкт-Петербург
давлат
университети,
Бошқирдистон давлат университети (Уфа), Россия одил судлов академияси
(Москва), Тошкент давлат юридик университети (Ўзбекистон), Жаҳон
иқтисодиѐти ва дипломатия университетида (Ўзбекистон) олиб борилмоқда.
Бола ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашга оид жаҳонда олиб борилган
тадқиқотлар натижасида қуйидаги қатор илмий натижалар олинган: бола
ҳуқуқларига оид долзарб муаммолар, хусусан, бола ҳуқуқларини
таъминлашда оила институтига бўлган юқори эътиборнинг зарурати давлат
сиѐсатининг асосий йўналиши бўлиши лозимлиги асослантирилган
(University of Osaka); бола ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашнинг муҳим
элементи сифатида ота-она ва болаларнинг ҳуқуқий маданиятини оширишга
қаратилган таклифлар ишлаб чиқилган (Harvard University, Oxford University,
University of Gent); бола ҳуқуқларининг тарихий ривожланиш босқичлари,
хусусан, оилада бола ва ота-она муносабатларига доир ҳуқуқий асосларнинг
юзага келишига оид қарашлар асослантирилган, болаларга оид халқаро
норматив ҳужжатларнинг миллий қонунчиликка имплементацияси билан
боғлиқ таклифлар ишлаб чиқилган (Cambridge University); вояга етмаганлар
ўртасида назоратсизлик ва ҳуқуқбузарликлар профилактикаси ташкилий
ҳуқуқий асосларининг ўзига хос жиҳатлари аниқлаштирилган (Санкт-
1
Каранг: http://www.ugent.be, http://www.ox.ac.uk, http://www.tamu.edu, https://tspace.library.utoronto.ca,
http://doc.rero.ch, http://www.harvard.edu, http://www.cam.ac.uk, http://www.princeton.edu, http://www.law.osaka
u.ac.jp, http://www.uwed.uz, http://www.tsul.uz, http://www.akadmvd.uz ва бошқа манбалар.
6
Петербург
давлат
университети),
болаларнинг
шахсий-номулкий
ҳуқуқларини ҳимоялашга оид назарий ва амалий тавсиялар асослантирилган
(Россия одил судлов академияси); вояга етмаганларнинг жиноят ишларини
биринчи босқич судида юритишнинг ҳусусиятлари очиб берилган (Тошкент
давлат юридик университети); Ўзбекистон Республикасида бола ҳуқуқлари
тўғрисидаги
конвенцияни
амалга
оширилишининг халқаро-ҳуқуқий
масалаларига оид назарий ва амалий таклифлар ишлаб чиқилган (Жаҳон
иқтисодиѐти ва дипломатия университетида).
Дунѐда бола ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича қатор,
жумладан, қуйидаги устувор йўналишларда тадқиқотлар олиб борилмоқда:
вояга етмаганларга нисбатан одил судловни янада самарали амалга ошириш
механизмининг назарий ва амалий асосларини ривожлантириш; вояга
етмаганларни жавобгарликка тортишнинг муқобил усуллари, хусусан,
тарбиявий ҳусусиятга эга бўлган жазо чоралари, яраштирув, зарарни қоплаш
усулларини такомиллаштириш; фуқаролик жамияти билан ҳамкорликда «Бола
ҳуқуқлари тўғрисида»ги халқаро конвенцияни тўлиқ амалга оширишни
таъминлашга қаратилган миллий харакат дастурларини ишлаб чиқиш.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.
Ўзбекистон ҳудудида бола
ҳуқуқларининг генезиси ва эволюцияси мавзуига доир мазмунан мураккаб ва
даврий фарқларга эга бўлган илмий адабиѐтларни илмий-концептуал нуқтаи
назардан қуйидаги йўналишларда кўриш мумкин:
Бола ҳуқуқлари ва уларни таъминлашнинг ҳуқуқий асослари қатор
халқаро
норматив-ҳуқуқий
ҳужжатлар,
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси ҳамда соҳага оид миллий қонунунчилик ҳужжатларида ўз
ифодасини топган.
Диссертацияни тайѐрлаш жараѐнида тарихий-ҳуқуқий манбалардан
кенг фойдаланилган.
Бола ҳуқуқларига оид турли масалалар мамлакатимиз ҳуқуқшунос
олимларининг илмий изланишларида муайян даражада тадқиқ этилган.
Жумладан, болаларнинг оиладаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари билан боғлиқ
масалалар таҳлили Ф.М. Отахўжаев, Г.С. Инамджанованинг асарларида ўз
аксини топган
2
. Бола ҳуқуқларини халқаро механизмлар орқали ҳимоя
қилинишига доир муаммолар Ш. Ганибаева, Ф. Бакаева, Р. Ҳакимовнинг
илмий тадқиқотларидан кенг ўрин эгаллаган
3
. Бола ҳуқуқларининг халқаро
ва миллий ривожланиш тарихи Г.М. Тансикбаева томонидан қисман
ўрганилган
4
. Шунингдек, ювенал юстиция масалалари Г. Абдумажидов,
М.А.Хамидова, Б. Исмаилов ва М. Раҳимова томонидан монографик тарзда
2
Отахужаев Ф.М.
Конституция ва оила. ― Т.: Адолат, 2002. – 132 б.;
Инамджанова Г.С
. Ота-оналар ва
болаларнинг ҳуқуқларини оила ҳуқуқий ҳимоя қилиш муаммолари: Юрид. фан. ном. дис. ― Т.: ТДЮУ, 2005.
― 151 б.
3
Ганибаева Ш.К.
Ўзбекистон Республикасида бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияни амалга
оширилишининг халқаро-ҳуқуқий масалалари (назария ва амалиѐт муаммолари): Юрид. фан. ном. дис. ― Т.:
ТДЮУ, 2009. ― 160 б.;
Хакимов Р
. Детство: Проблеми и перспективы: (1946-2006) Узбекская ассоциация
международноги права. - Т.: Узбекистан, 2006. – 120 с.
4
Тансикбаева Г.М
ва муаллифлар жамоаси. Бола ҳуқуқлари // Ғ.Абдумажидов таҳрири остида. – Тошкент:
ТДЮИ, 2008. – 240 б.
7
тадқиқ этилган
5
. Бола ҳуқуқларини жиноят ҳуқуқи билан боғлиқ жиҳатлари
Х.У. Шодиев, Н.Т. Исмоилов, А. Ирсалиев, фуқаролик ҳуқуқига оид
томонлари эса З.Н. Эсанова томонидан таҳлил этилганини таъкидлаш жоиз
6
.
Бола ҳуқуқларига оид масалалар хорижий олимлар томонидан кенг
ўрганилган. R. Evette
7
, N.Cantwell
8
, A.G. Mower
9
бола ҳуқуқларига оид
халқаро норматив ҳужжатларнинг миллий қонунчиликка имплементациясини,
М.Ҳамид ва А.Тавфиқлар исломда бола ҳуқуқ
манфаатларининг кафолатларини махсус тадқиқ этганлар. Ювенал юстиция
ва бола ҳуқуқлари бўйича омбудсман институтига дахлдор масалалар
Н.О.Архипова, Н.Н.Штыкова, И.В.Предеина, А.С.Назарова, Н.В.Кузьминых,
А.Е.Новикова, Ю.Г.Спичак ва бошқа олимлар томонидан тадқиқ этилган
10
.
Ўзбекистон ҳудудида бола ҳуқуқлари генезиси, эволюциясининг назарий ва
тарихий жиҳатлари бўйича алоҳида тадқиқот олиб борилмаган.
Диссертация
мавзусининг диссертация бажарилаѐтган олий таълим муассасасининг
илмий-тадқиқот ишлари билан боғлиқлиги.
Тадқиқот мавзуси Тошкент
ислом университетининг А-1-044 «Мовароуннаҳр тасаввуф таълимотлари:
аслият ва талқинлар, тарих ва ҳозирги замон, таҳлил ва хулосалар» ва
А-1-042 «Глобаллашув шароитида диний мутаассибликнинг намоѐн бўлиш
шаклларини тадқиқ этиш ва ѐш авлод тарбиясига салбий таъсир этувчи
ахборот ҳуружларидан ҳимоя қилишнинг назарий ва амалий
5
Абдумажидов А.А
. Международные ювенальные нормы и Угаловный кодекс Республики Узбекистан//
Давлат ва хукук. - Тошкент, 2005. - №2. - С. 47-48;
Абдумажидов А.А
. Права ребенка и гарантия их защиты в
прогнозируемом законодательстве о детях в Республике Узбекистан // Демократлаштириш ва инсон
ҳуқуқлари. – Тошкент, 2006. -№1. - С.82-83;
Исмаилов Б.И., Рахимова М.А
. Правовые основы системы
ювенальной юстиции. - Ташкент, ЮНИСЕФ, 2003. - 169 с.;
Хамидова М.А
. Ювенал юстиция у қандай
бўлиши керак? – Т.: ТДЮИ, 2006. – 40 б.
6
Шодиев Х.У.
Ўзбекистон Республикаси жиноят қонунчилиги бўйича вояга етмаганларга жазо тайинлаш
муаммолари: Юрид. фан. ном. дис. ― Т.: ТДЮУ, 2006. ― 151 б.;
Исмоилов Н.Т
. Вояга етмаганлар
жиноятларини индивидуал олдини олиш муаммолари: Юрид. фан. ном. дис. ― Т.: ИИВ Академияси, 2006. ―
158 б.;
Ирсалиев А
. Вояга етмаганларнинг жиноят ишларини биринчи босқич судида юритишнинг
хусусиятлари: Юрид. фан. ном. дис. ― Т.: ТДЮУ, 2002. ― 158 б.;
Эсанова З.Н
. Болалар тарбияси билан
боғлиқ низоларни фуқаролик судида кўришнинг процессуал ҳусусиятлари: Юрид. фан. док... дис. ― Т.:
ТДЮУ, 2010. ― 245 б.
7
Evette R
. The Implementation of the Rights of the Child: Transcending the Traditional Practice of Child Marriage in
Niger, Yemen, and Thailand: Master’s Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of
Master of International Affairs at the City College of New York, 2011. - 122 p.;
8
Cantwell N.
The history, content and impact of the Convention on the Rights of the Child// Understanding
Children’s Rights. – Belgium: Children’s Rights Center, University of Chent, 1998. - 545 р.
9
Mower A.G
. The
Convention on the Rights of the Child/ International Support for Children// Studies Human Rights Journal. ―
London: Greenwood Press- Westport Connecticut, 2002. ― Vol.17. ― Р. 12.
10
Штыкова Н.Н
. Ювенальная
юстиция в США, Англии и России XIX-XX века: Историко-правовой анализ: Автореф. дис. ...канд. юрид.
наук. ― Нижний Новгород, 2001. - 47 с.;
Предеина И.В
. Правовые и теоретические основы развития
ювенальной юстиции в России: Автореф. дис. ...канд. юрид. наук. - Саратов, 2005. - 47 с.;
Назарова А.С
.
Организационно-правовые и криминологические проблемы создание системы ювенальной юстиции в
Российской Федерации: Автореф. дис. ...канд. юрид. наук. ― Рязань, 2004. - 52 с.;
Архипова Н.О
.
Теоретико-правовые аспекты формирования ювенальной юстиции в Российской Федерации: Автореф. дис.
...канд. юрид. наук. - Москва, 2011. - 42 с.;
Кузьминых Н.В
. Институт Уполномоченного по правам человека
(омбудсмана) в странах Содружества Независимых Государств (СНГ): Автореф. дис. юрид. наук. ‒ Москва,
2004. ‒ 51 с.;
Новикова А.Е
. Институт уполномоченного по правам человека в Российской Федерации:
историко-правовой и теоретико-правовой аспекты: Автореф. дис. юрид. наук. ‒ Москва, 2007. ‒ 45 с.;
Спичак
Ю.Г
. Институт Омбудсманав Государствах Восточной Европы: Автореф. дис. юрид. наук. ‒ Москва, 2009. ‒
48 с.; Akmad Tawfiq, Maisa Khamid. Children in Islam. Their Care, Upbringing and Protection. - Al-Azhar
University in cooperation with the UNICEF. 2005. – 123 р.
8
ишланмаларини яратиш» (2015-2017 йй.) мавзусидаги амалий лойиҳалари
доирасида бажарилган.
Тадқиқотнинг мақсади
Ўзбекистонда бола ҳуқуқларининг назарий
услубий асосларини такомиллаштириш ҳамда бола ҳуқуқ ва манфаатларини
таъминлаш механизмини янада такомиллаштириш бўйича таклиф ва
тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқот вазифалари
қуйидагилардан иборат:
Ўзбекистон ҳудудидаги
«
бола» тушунчасининг назарий-ҳуқуқий
жиҳатларини тарихий-хронологик тарзда ўрганиб, унинг мазмун-моҳиятини
очиб бериш;
Ўзбекистон ҳудудида бола ҳуқуқларига оид дастлабки манбаларни
таҳлил қилиш;
ислом ҳуқуқида бола ҳуқуқ ва манфаатларига доир фиқҳий
масалаларни қиѐсий таҳлил этиш;
Чор Россияси ва Совет мустамлакачилиги даврида бола ҳуқуқ ва
манфаатларига оид муносабатларни таҳлил этиш;
Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан сўнг бола
ҳуқуқлари соҳасидаги ислоҳотларнинг асосий йўналишлари ҳамда уларнинг
натижаларини тизимли таҳлил қилиш;
миллий менталитет ва тарихий тажрибани инобатга олган ҳолда бола
ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашнинг ташкилий-хуқуқий механизмини
такомиллаштиришга оид таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш.
Тадқиқотнинг объекти
Ўзбекистонда бола ҳуқуқ ва манфаатларига
оид тарихий, ижтимоий-ҳуқуқий, иқтисодий масалалар.
Тадқиқотнинг предмети
Ўзбекистон ҳудудида бола ҳуқуқ ва
манфаатларига оид тарихий-ҳуқуқий муносабатлар.
Тадқиқот усуллари.
Диссертацияда мантиқийлик, тарихийлик,
тизимлилик, объективлик, муаммовий-мақсадли, қиѐсий-ҳуқуқий таҳлил
ҳамда анкета сўровлари, монографик ва статистик ѐндашув каби тадқиқот
усуллари қўлланилган.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги
қуйидагилардан иборат:
Ўзбекистонда бола ҳуқуқлари генезиси ва эволюцияси ҳар бир давр
нуқтаи назаридан болалик даври ѐш чегараси, унинг ҳуқуқ ва манфаатлар
тизимининг назарий-ҳуқуқий жиҳатлари очиб берилган;
зўравонлик ѐки шафқатсизликни тарғиб қилувчи маҳсулотни тайѐрлаш,
олиб кириш, тарқатиш, реклама қилиш, намойиш этиш ҳолатлари маъмурий
ҳуқуқбузарлик экани асосланган;
зўравонлик ѐки шафқатсизликни тарғиб қилувчи маҳсулотни тайѐрлаш,
олиб кириш, тарқатиш, реклама қилиш, намойиш этиш шундай харакатлар
учун маъмурий жазо қўлланилгандан кейин содир этилган бўлса, жиноий
жавобгарликка тортишга доир таклиф ишлаб чиқилган;
«зўравонлик ѐки шафқатсизликни тарғиб қилувчи маҳсулот»
тушунчасининг ҳуқуқий моҳияти очиб берилган;
болаларнинг соғлиғи ва руҳиятига зарар етказувчи ахборотларнинг
ижтимоий-мафкуравий моҳияти ѐритилган ҳамда болаларни зарарли
9
ахборотлардан ҳимоялаш механизмини такомиллаштиришга қаратилган
таклифлар ишлаб чиқилган.
Тадқиқотнинг амалий натижаси.
Ўзбекистон ҳудудида тарихда
ижтимоий муносабатларни тартибга солишга асос бўлган ҳуқуқий
манбаларнинг таҳлилига таянган ҳолда турли тарихий босқичларда бола
ҳуқуқ ва манфаатлари талқинининг ўзига хос хусусиятлари очиб берилгани
бола ҳуқуқларининг назарий асосларини такомиллаштиришга хизмат қилади.
Ўзбекистон Республикасининг турли вилоятларидаги касб-ҳунар
коллеж ва академик лицей ўқувчилари ўртасида ўтказилган ижтимоий сўров
натижалари асосида ишлаб чиқилган амалий аҳамиятга молик таклиф
тавсиялар бола ҳуқуқларини таъминлаш механизмининг самарадорлигини
ошириш имконини яратади.
«Болаларни соғлиғи ва руҳиятига зарар етказувчи ахборотлардан
ҳимоялаш» тўғрисидаги, «Ўзбекистон Республикасининг Ювенал юстиция
кодекси», «Ўзбекистон Республикасида бола ҳуқуқлари бўйича вакил
(Болалар Омбудсмани) тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунларини
қабул қилиш, шунингдек, «Бола ҳуқуқлари кафолатлари тўғрисида»ги
Ўзбекистон Республикасининг қонунига, Ўзбекистон Республикасининг
Оила Кодексига тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги
тавсиялар Ўзбекистон Республикасида бола ҳуқуқ ва манфаатларини янада
мустаҳкамлаш, бола ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг институционал
тизимини ривожлантириш ва болаларни ҳар томонлама етук шахс сифатида
тарбиялаш билан боғлиқ стратегик вазифаларни бажаришга қаратилган кенг
кўламли ишларнинг самарадорлигини оширишга хизмат қилади.
Олинган натижаларнинг ишончлилиги.
Тадқиқотда қўлланилган
методологик ѐндашув ва усулларнинг мақсадга мувофиқлиги, маълумотлар
базасининг расмий манбалардан олингани, шунингдек, хулосаларнинг
тадқиқотдан кўзланган мақсад ва унга эришиш учун белгиланган
вазифаларнинг ечимини топишга оид муаллифнинг қарашлари, таклиф ва
тавсияларнинг амалиѐтга жорий этилгани, олинган натижаларнинг ваколатли
давлат органлари томонидан тасдиқлангани, тадқиқот ишида фойдаланилган
статистик материаллар ва ўтказилган ижтимоий сўров натижаларининг
белгиланган талаблар асосида расмийлаштирилганлиги билан белгиланади.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Тадқиқот
натижаларининг илмий аҳамияти бола ҳуқуқларини ўрганиш бўйича илмий
назарий
билимларни
бойитишда,
қонун
ижодкорлигида,
миллий
қонунчиликни такомиллаштиришда ҳамда Ўзбекистон ҳудудида бола
манфаатларининг тарихий-ҳуқуқий таҳлили асосида олинган натижалар
соҳага доир услубий ѐндашувларни такомиллаштиришда фойдаланиш билан
изоҳланади.
Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти бола ҳуқуқ ва
манфаатларига оид қонунчиликни такомиллаштиришда, ҳуқуқни қўллаш
амалиѐтини ривожлантиришда, шунингдек, бола ҳуқуқ ва манфаатларини
таъминлаш механизмини такомиллаштиришга бағишланган мақсадли давлат
дастурларини ишлаб чиқишда фойдаланиш мумкин.
10
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Диссертация иши
натижаларидан қуйидагиларда фойдаланилган:
«
Зўравонликни ѐки шафқатсизликни тарғиб қилувчи маҳсулотни
тайѐрлаш, олиб кириш, тарқатиш, реклама қилиш, намойиш этиш» деб
номланган
моддани
киритиш
тўғрисидаги
таклиф
Ўзбекистон
Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 189
1
-
моддасида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси
Қонунчилик палатасининг 2016 йил 8 июндаги 05/01-07-117-691-сон
маълумотномаси). Илмий натижалар бола ҳуқуқ ва манфаатларини янада
таъминлашга, болаларни уларнинг руҳияти ва соғлиғига зарар етказувчи
ахборотлардан ҳимоялашга имкон беради;
зўравонликни ѐки шафқатсизликни тарғиб қилувчи маҳсулотни
тайѐрлаш, олиб кириш, тарқатиш, реклама қилиш, намойиш этиш шундай
харакатлар учун маъмурий жазо қўлланилган кейин содир этилган бўлса,
жиноий жавобгарликка тортиш тўғрисидаги модда билан тўлдириш таклифи
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексини
130
1
-модда
билан
такомиллаштиришда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий
Мажлиси Қонунчилик палатасининг 2016 йил 8 июндаги, 05/01-07-117-691-
сон маълумотномаси). Мазкур таклиф болани зарарли ахборотлардан
ҳимоялашга қаратилган қонунчилик базасини янада такомиллаштиришга
имкон беради;
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг саккизинчи бўлими
«Зўравонликни ѐки шафқатсизликни тарғиб қилувчи маҳсулот – бадиий,
илмий ѐки маданий қимматга эга бўлмаган, зўравонлик ѐки шафқатсизлик
содир этишга ундайдиган материаллар ва нарсалар» мазмундаги атама билан
тўлдирилди (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик
палатасининг 2016 йил 8 июндаги 05/01-07-117-691-сон маълумотномаси).
Илмий натижадан фойдаланиш «зўравонликни ѐки шафқатсизликни тарғиб
қилувчи маҳсулот» тушунчаси билан боғлиқ чалкашликларни бартараф
этишга имкон беради;
боланинг ҳуқуқий саводхонлиги даражаси бўйича ижтимоий сўровнома
натижаларидан «Ижтимоий фикр» жамоатчилик Марказининг «Ўзбекистон
ѐшларининг ҳуқуқий маданияти» мавзусида ўтказилган социологик
материалларини ишлаб чиқишда фойдаланилган («Ижтимоий фикр»
жамоатчилик Марказининг 2016 йил 13 октябрдаги 01-16/333-сон
маълумотномаси). Тадқиқот натижаларининг қўлланилиши болалар
саводхонлик даражасини янада оширишга хизмат қилади;
бола ҳуқуқлари бўйича аҳоли саводхонлигини ошириш, болаларни
зарарли ахборотлардан ҳимоялаш бўйича олинган илмий хулоса ва
тавсиялардан Ўзбекистон «Маҳалла» хайрия жамоат фонди фуқаролар
йиғинлари ҳузурида ташкил этилган «Вояга етмаганлар, ѐшлар ва спорт
масалалари» бўйича махсус комиссия ҳамда «Ота-оналар университети»
жамоатчилик тузилмаси томонидан ташкил этилган ота-оналарнинг ѐш
авлодни
тарбиялаш ҳақидаги ҳуқуқий билимларини ошириш бўйича
тадбирлар доирасида фойдаланилган (Ўзбекистон «Маҳалла» хайрия жамоат
фондининг
11
2016 йил 21 октябрдаги 02-03/808-сон маълумотномаси). Илмий
натижаларнинг
қўлланилиши
маънавий-маърифий
тадбирлар
самарадорлигини ошириш,
ѐшларнинг ҳуқуқий маданиятини янада
юксалтириш, вояга етмаганлар ҳуқуқбузарлиги профилактикасини амалга
ошириш учун ҳисса қўшган.
Тадқиқот натижаларининг апробацияси.
Тадқиқот натижалари
илмий-амалий анжуманларда, жумладан «Ўзбекистон фуқаролик ҳуқуқий
фанлари ривожланишининг айрим масалалари» (Тошкент, 2008), «Ёш
олимларнинг илмий мақолалар тўплами» (Тошкент, 2009), «Илм-фан
ютуқлари ва инновацион технологияларга асосланган кичик бизнесни
ривожлантириш муаммолари ѐш олимлар нигоҳида» (Тошкент, 2011),
«Диншуносликнинг долзарб муаммолари» (Тошкент, 2011, 2013), «Бола
ҳуқуқларини таъминлашда ижтимоий ҳамкорлик» (Тошкент, 2011),
«Исломшуносликни ривожлантиришнинг концептуал масалалари» (Тошкент,
2011), «Ўзбекистонда болаларни ижтимоий ҳимоя қилиш тизимини
бошқаришни замонавий талабларга мувофиқ такомиллаштириш: ютуқлар ва
ривожланиш
истиқболлари»
(Тошкент,
2011),
«Қонунчиликни
такомиллаштириш ислоҳотлари» (Тошкент, 2011), «Ёш олимларнинг илмий
мақолалар тўплами» (Тошкент, 2011), «Ижтимоий таъминот қонунчилигини
такомиллаштириш масалалари» (Тошкент, 2012), «Фуқаролик жамиятини
шакллантириш жараѐнида ижтимоий шериклик ва жамоатчилик назорати
институтларини
такомиллаштириш
муаммолари»
(Тошкент,
2013),
«Исломшуносликнинг долзарб масалалари» (Тошкент, 2013), «Оила
институтини
мустаҳкамлашда
нодавлат
нотижорат
ташкилотлар
иштирокининг долзарб масалалари» (Тошкент, 2013), «Қонунчилик ва
ҳуқуқни қўллашнинг долзарб муаммолари» (Тошкент, 2013), «Ахборот
хуружи даврида ѐшлар онгини шакллантириш омиллари» (Тошкент, 2013),
«Авесто қадриятлари: замонавийлик, дин ва фалсафа» (Тошкент, 2013),
«Система ценностей современного общества» (Новосибирск, 2013),
«Конфессиялараро мулоқот ва диний бағрикенглик – жамият барқарорлиги
гарови» (Тошкент, 2014), «Ёшлар дунѐқараши учун кураш: ахборий
мафкуравий рақобатнинг замонавий тенденциялари» (Тошкент, 2014), «Right
and Freedoms of People: problems of realization, providing and protection»
(Pragua, 2014), «Миллий ва маънавий қадриятларнинг юксалишида
аѐлларнинг ўрни» (Тошкент, 2015), «Республикада юқори малакали юридик
кадрлар тайѐрлашнинг долзарб масалалари» (Тошкент, 2015) мавзуларидаги
республика ва халқаро илмий-амалий конференцияларда апробациядан ўтган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилиниши.
Диссертация мавзуси
бўйича жами 48 та илмий иш нашр эттирилган, жумладан, миллий
журналларда 16, халқаро журналларда 5 та, илмий анжуманларда 24,
шунингдек, 1 та монография ва 2 та рисола нашр этилган.
Диссертациянинг ҳажми ва тузилиши.
Диссертация кириш, 5 та боб,
хулоса, фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати, 250 саҳифадан иборат матн ва 51
саҳифадан иборат иловадан иборат.
12
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Кириш (докторлик диссертацияси аннотацияси)
қисмида тадқиқот
мавзуининг долзарблиги ва зарурати, унинг республика фан ва
технологиялари
ривожланишининг
асосий
устувор
йўналишларига
боғлиқлиги, хорижий илмий-тадқиқотлар шарҳи, муаммонинг ўрганилганлик
даражаси, мақсад ва вазифалари, объекти ва предмети, усуллари, илмий
янгилиги ва амалий натижаси, натижаларнинг ишончлилиги ва эълон
қилинганлиги, илмий ва амалий аҳамияти, натижаларнинг жорий қилиниши,
апробацияси, диссертациянинг ҳажми ва тузилиши ѐритилган.
Диссертациянинг биринчи боби
«Ўзбекистон ҳудудида бола
ҳуқуқлари генезиси ва «бола» тушунчасининг тарихий-ҳуқуқий тавсифи» деб
номланиб, унда
«бола»
тушунчасининг тарихий-ҳуқуқий асослари назарий
жиҳатдан ўрганилиб, тушунчанинг замонавий талқинига оид мунозарали
жиҳатлари таҳлил этилган ҳамда бола ҳуқуқ ва манфаатларига оид дастлабки
манбалар тадқиқ этилган.
Диссертацияда Ўзбекистон ҳудудидаги болалик давр чегарасига оид
қоидалар «Авесто», ҳуқуқий одатлар, ислом ҳуқуқи манбалари, «Жомиъ
аҳком ас-сиғор», «Фатово ал-Аттобий
»
асарлари, «Туркистон ўлкаси
мусулмон
аҳолисининг
ҳуқуқий
муносабатлари
ҳақидаги
шариат
моддалари», Чор Россияси ва Совет мустамлакачилиги даври қонунчилиги
каби тарихий-ҳуқуқий манбалар, шунингдек, бугунги давр миллий ва
халқаро ҳуқуқ нормалари, илмий адабиѐтлар, тадқиқотлар асосида тарихий
тадрижий жиҳатдан ўрганилиб, мазкур таърифларни ўзаро таққослаган ҳолда
ягона хулосага келинди.
«Рушд», «адна синн ал-булуғ»,
«
муроҳиқ»
каби
тарихий-ҳуқуқий атамаларнинг мазмун-моҳияти ѐритилди. Маълумки,
бугунги кунга келиб, халқаро ва миллий қонун ҳужжатларида «бола – бу ўн
саккиз ѐшга тўлгунга (вояга етгунга) қадар бўлган шахс» эканлиги
белгиланган. Аммо, унинг минимал давр чегараси, яъни, бола ҳаѐтининг
қачондан бошланиши аниқ белгиланмаган. Диссертацияда Ўзбекистон
тарихий хусусиятларини инобатга олиб, ҳомила манфаатларини ҳимоялаш
заруратидан келиб чиқиб, болалик даври этиб ҳомила давридан 18 ѐшгача
бўлган даврни белгилаш мақсадга мувофиқлиги асосланган. Амалга
оширилган таҳлил асосида
«бола»
тушунчасининг илмий-ҳуқуқий моҳияти
тадқиқ этилиб, ҳуқуқшунос олимларнинг (Ш.К.Ганибаева, К.Никонов,
Н.И.Беседкина, Ш.О.Малгожата, А.Ю.Сологуб) ушбу соҳадаги фикр
мулоҳазаларига нисбатан илмий мунозарага киришган ҳолда, мазкур
тушунчанинг муаллифлик таърифи таклиф этилган. Шунингдек, ушбу
параграфда
«
бола»
тушунчаси
мазмунини
англашга
қаратилган
Ўзбекистоннинг турли вилоятларида болалар ўртасида ўтказилган ижтимоий
сўров натижалари ҳам баѐн этилган. Унга кўра болаларнинг аксарият қисми
болалик ѐш чегараси ҳақида маълумотга эга эмасликлари аниқланиб, ушбу
масаланинг ечимига қаратилган зарур тавсиялар келтирилган.
Диссертацияда Ўзбекистон ҳудудида бола ҳуқуқларига оид дастлабки
манбалар қуйидагича тизимлаштирилган ҳолда ўрганилди: а)
бевосита
13
тизим
(зардуштийлик таълимоти ва унинг муқаддас китоби «Авесто»,
туркий тилдаги қадимги ѐзма ѐдгорликлар, сўғд битиклари, ҳуқуқий одатлар,
буюк алломаларнинг илмий асарлари, халқ оғзаки ижоди намуналари ва халқ
педагогикаси талаблари в.б.); б)
билвосита тизим
(Ўрта Осиѐ ҳудудида
тарқалган буддизм, яҳудийлик ва насронийлик динларида билдирилган
қарашлар тизими).
Диссертациянинг
«Ислом ҳуқуқида бола ҳуқуқлари талқини» деб
номланган
иккинчи бобида
Ўзбекистон ҳудудида бир неча асрлар
мобайнида ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиб келган
шариат нормалари таркибида бола ҳуқуқларига оид жиҳатларининг
таҳлилига бағишланган. Диссертацияда ислом теологиясида бола ва унинг
ҳуқуқларининг шаклланиши ҳамда асосий манбалари тадқиқ этилган. Ислом
ҳуқуқий тафаккури замирида бола ҳуқуқларини қуйидаги йўналишларга
ажратиб ўрганилган: ҳомила ва боланинг индивидуал ҳуқуқ тизими, ҳомила
ва боланинг оилавий ҳуқуқлари тизими, ҳомила ва боланинг жамоавий
ҳуқуқлари тизими.
Шунингдек, диссертацияда «Бола ҳуқуқлари тўғрисида»ги Халқаро
Конвенция ва «Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида»ги Ўзбекистон
Республикасининг Қонунида мустаҳкамланган ҳуқуқлар ислом ҳуқуқи
доирасида қиѐсий ўрганилган. Хусусан, яшаш ҳуқуқи, соғлом ва баркамол
бўлиб ўсиш ҳуқуқи, ҳимояланиш ҳуқуқи, билим олиш ҳуқуқи, эркинлик ва
шахсий дахлсизлик ҳуқуқи, хусусий мулкка эга бўлиш ҳуқуқи, меҳнат қилиш,
эркин фикрлаш, сўз, виждон ва эътиқод эркинлиги, ахборот олиш ҳуқуқи,
тенглик ҳуқуқи, оилавий муҳитга бўлган ҳуқуқи, уларнинг таъминоти ҳамда
бошқа ҳуқуқ ва манфаатлари ислом ҳуқуқида ўз аксини топгани ва болани
фарзандликка олишнинг ўзига хос тартиб-қоидалари
шакллангани
асосланган. Шунингдек, исломда болалар манфаатларига оид бугунги давр
қонунчилигига маълум бўлмаган айрим ҳуқуқий нормалар, яъни боланинг
пок насабли бўлиш, оилага фарзандликка олинган боланинг ўз ота-онасини
билиш ҳуқуқлари ва болаларнинг оилада фарзандлар ўртасидаги тенглик
ҳуқуқи ҳам мавжуд экани аниқланган. Бу масала кўп болали оилаларда бола
учун энг зарур ҳуқуқлардан бири ҳисобланиши, ота-оналар ўз
фарзандларининг ѐши, жинси, жисмоний холатидан қатъий назар, уларнинг
барига нисбатан адолатли муносабатда бўлиши, бу эса фарзандлар ўртасида
адоват туғилмаслиги ва бола руҳиятига шикаст етмаслигининг кафолати
экани асослантирилган. Болалар манфаатларидан келиб чиқиб, гўдак насаби
аниқ, турли гумонлардан холи ва пок бўлиб туғилиши шарти боланинг энг
дастлабки ҳуқуқларидан бири экани, у ҳали ҳомила пайдо бўлмасидан олдин
таъминланиши лозимлиги, шу нуқтаи назардан, ислом динида ҳар бир вояга
етган шахс бўлажак фарзанди учун ҳар томонлама муносиб ота ѐки она
танлаши лозимлиги ҳақидаги кўрсатмалар берилгани, шундагина бола
соғлом руҳий-маънавий муҳитда вояга етишига доир фикрлар илгари
сурилган.
Диссертацияда фароиз илми (исломда мерос ҳуқуқи) доирасида бола
ҳуқуқлари тадқиқ этилиб, бошқа ҳуқуқий тизимлардан фарқли ўлароқ, ислом
14
ҳуқуқи васиятга ворислик ҳуқуқининг иккинчи даражали асоси сифатида
қараши, васият қилувчи ўз мулкининг фақат учдан бир қисминигина васият
қилишга ҳақлилиги, бу эса ўз навбатида фарзандларга етиши мумкин бўлган
зарарни бартараф этиши, исломда фарзанд биринчи даражали меросхўр
ҳисобланиб, ҳаттоки, ҳали дунѐга келмаган ҳомиланинг ҳам мерос олиш
ҳуқуқи таъминланганлиги таҳлил этилган.
Тадқиқот ишининг
«Чор Россияси ва Совет мустамлакачилиги
даврида бола ҳуқуқлари ва уларнинг таъминланиши»
деб номланган
учинчи боби Ўзбекистон ҳудудида XIX асрнинг иккинчи ярмидан то 1991
йилгача бўлган даврдаги бола ҳуқуқларига оид ҳуқуқий муносабатлар
таҳлилига бағишланади. Мазкур даврнинг бола ҳуқуқларига оид сиѐсатини
қуйидаги тарихий босқичларга ажратган холда ўрганилди: Чор Россияси
даврида бола ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашдаги эътиборсизликлар;
Большевиклар сиѐсати ва ҳокимияти даврида илк қонунлар мажмуаси орқали
бола ҳуқуқларининг таъминланиши; бола ҳуқуқларига оид қонунлар қабул
қилиниши, унинг кўпроқ декларатив характерга эгалиги; қатағон даври бола
ҳуқуқларининг
камситилиши ҳамда репрессиялар оқибатида бола
манфаатларига зиѐн етиши; иккинчи жаҳон уруши даврида бола ҳуқуқларига
оид амалий ҳолат ва вазиятлар бош ҳусусиятлари; 1920-1930 йилларда бола
ҳуқуқларининг назарий аспектлари, уларни амалга ошириш ҳусусиятлари;
урушдан кейинги даврда бола ҳуқуқларининг ҳусусиятлари; 1950-1970
йилларда бола ҳуқуқлари, уларнинг чегараланган характери.
Шунингдек, диссертациянинг ушбу бобида болаларга оид ҳуқуқий
муносабатларнинг амалий жиҳатлари, хусусан, Ўзбекистон ҳудудидаги
қозилик маҳкамаларининг бола ҳуқуқ ва манфаатлари билан боғлиқ тарихий
ҳужжатлари ўрганилган.
Диссертациянинг тўртинчи боби
«Ўзбекистон Республикасида бола
ҳуқуқларини
таъминлашга қаратилган давлат сиѐсатининг асосий
йўналишлари» деб номланиб, унда Ўзбекистон Республикасида мустақиллик
йилларида бола ҳуқуқларини таъминлашнинг халқаро-ҳуқуқий асослари,
бола ҳуқуқларига оид миллий қонунчиликнинг такомиллашув жараѐни, бола
ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашнинг институционал механизми илмий
назарий ва амалий нуқтаи назардан таҳлил этилган.
Диссертацияда
мустақиллик
йилларида
мамлакатимизда
бола
ҳуқуқларини таъминлаш бўйича салмоқли ишлар амалга оширилиб
келинаѐтгани, жумладан, бола ҳуқуқларини таъминлашга қаратилган ҳамда
бола ҳуқуқларига оид нуфузли халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларга мос келадиган
тегишли ҳуқуқий асослар яратилгани, натижада, 2011 йили Ўзбекистон
“Болаларни асранг” (“Save the Children”) халқаро ташкилоти томонидан
тузилган дунѐ рейтингида болалар саломатлигини мустаҳкамлаш борасида
катта ғамхўрлик кўрсатилаѐтган энг илғор етакчи ўнта мамлакат қаторига
киритилгани, шу билан бирга, бугунги кунда бола ҳуқуқлари бўйича халқаро
ҳужжатларни миллий қонун ҳужжатларига имплементацияси юзасидан
ташкилий-ҳуқуқий ишлар давом эттирилаѐтгани атрофлича ѐритиб берилган.
15
Тадқиқотда
таъкидланадики,
бола
ҳуқуқларини
таъминлашда
Ўзбекистон бола ҳуқуқлари бўйича универсал Конвенциядан ташқари, яна
қатор нуфузли халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларга ҳам қўшилдики, ушбу ҳолат
давлатимизнинг бола ҳуқуқлари борасида халқаро талаб ва тамойилларга
содиқ эканлигини амалда халқаро ҳамжамиятга намойиш этмоқда.
Диссертацияда бола ҳуқуқларига оид Ўзбекистон ратификация қилган
халқаро норматив актлар, жумладан, Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция
(1992 йил), Халқаро Меҳнат Ташкилотининг Ишга қабул қилиш учун энг
кичик ѐш тўғрисидаги 1973 йил 20 июнда қабул қилинган 138-Конвенция
(2008 йили), Болалар меҳнатининг энг ѐмон шаклларини ман этиш ва
бартараф этиш чоралари тўғрисидаги Конвенция (2008 йили), Бола
ҳуқуқлари
тўғрисидаги
Конвенцияга
болалар
савдоси,
болалар
фоҳишабозлиги ва болалар порнографиясига оид факультатив Баѐннома
(2008 йили), Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенцияга болаларнинг халқаро
конфликтларда иштирокига оид факультатив Баѐннома (2008 йил) каби
ҳужжатлар таҳлил этилган. 2000 йил 25 майда БМТ Бош Ассамблеяси
томонидан Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенцияга қўшимча равишда
факультатив Баѐннома қабул қилинди ва унда ҳарбий ҳаракатларга болаларни
жалб этишнинг энг кам ѐши 18 ѐш қилиб белгиланди. Айни дамда, боланинг
ўз хоҳишига кўра бундай ҳаракатларда 15 ѐшдан ихтиѐрий қатнашуви
мумкинлиги тўғрисидаги келишув имзоланди. Шу ўринда мазкур келишув
айрим давлатларга «болалар ўз ихтиѐри билан уруш ҳаракатларида
қатнашмоқда» деган ниқоб остида болаларни хавфли низоларга жалб
этишига имкон туғдириб қўймайдими?» деган масала кўндаланг бўлади. Шу
муносабат билан, қайд этилган баѐнноманинг ушбу келишувга оид
қоидаларини қайта кўриб чиқиш зарурлиги, зотан, бундай шароитларда
боланинг ҳаѐти, соғлиғи, руҳиятига жиддий зиѐн етиши муқаррарлиги
тадқиқотда асослантирилган.
Мазкур боб доирасида бола ҳуқуқларини таъминлаш – Ўзбекистон
давлат сиѐсатининг муҳим устувор йўналиши бўлиб, мустақиллик йилларида
бу борада салмоқли ишлар амалга оширилаѐтгани, Ўзбекистонда
мустақиллик йилларида бола ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашга доир
зарур ҳуқуқий база шаклланганига алоҳида тўхталиб ўтилган. Тадқиқот
ишида Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг XIV боби оилага
бағишланганлиги, унинг нормалари бевосита бола ва унинг ҳуқуқларига
дахлдорлиги, оила билан бола камолоти ўзаро узвий боғлиқлиги, унда
мустаҳкамлаб қўйилганидек, оналик ва болалик давлат томонидан муҳофаза
қилинганлиги, шу билан бирга, мустақиллик йилларида қабул қилинган
кўплаб
қонунларда
бевосита
бола
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
мустаҳкамланганлиги алоҳида таъкидланган. Диссертацияда Ўзбекистон
Республикасининг «Бола ҳуқуқлари кафолатлари тўғрисида»ги Қонуни
(2008), «Одам савдосига қарши курашиш тўғрисида»ги (2008), «Васийлик ва
ҳомийлик тўғрисида»ги, «Ёшларга оид давлат сиѐсатининг асослари тўғри
сида»ги (1991), «Фуқаролик тўғрисида»ги (1992), «Таълим тўғрисида»ги
(1997), «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги (1998),
16
«Фуқаролар соғлиғини сақлаш тўғрисида»ги (1996) каби Ўзбекистон
Республикасининг бола ҳуқуқ ва манфаатларига доир қонун ҳужжатларининг
такомиллашуви жараѐни тизимлаштирилган ҳолда мазмунан тадқиқ этилди.
Тўртинчи бобда Ўзбекистонда мустақиллик йилларида бола
ҳуқуқларининг институционал жиҳатлари мустаҳкам асосга эга бўлиб
бораѐтган бўлса-да, бугунги ахборотлашган, юксак технологиялар асрида
ижтимоий муносабатлар ривожи мисли кўрилмаган суръатга эга бўлаѐтгани,
глобаллашув жараѐни ер куррасининг барча ҳудудларини ҳамда ижтимоий
ҳаѐтнинг барча масалаларини тобора қамраб бораѐтгани, инсон ҳуқуқлари,
хусусан, бола ҳуқуқлари ва уларни таъминлаш масаласи ҳам бу жараѐндан
четда эмаслиги ҳақида алоҳида тўхталиб ўтилган. Ушбу ҳолат бола
ҳуқуқлари масаласида халқаро ҳамкорликни кучайтириш зарурати билан бир
қаторда, миллий институтлар фаолиятини янги вужудга келаѐтган муаммо ва
вазифалар мазмунига тезкор мослаштириш заруратини ҳам кун тартибига
қўяѐтгани, шу муносабат билан, бола ҳуқуқлари ва уни таъминлаш
борасидаги халқаро тажрибани ўрганиш масаласи алоҳида долзарблик касб
этиши ѐритиб берилган. Шу муносабат билан, диссертант ушбу бобда
болалар ҳуқуқларини таъминлаш самарадорлигини ошириш мақсадида бола
ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлаш тизимидаги институционал асосларни
янада такомиллаштириш ғоясини илгари сурган.
Диссертацияда мустақиллик йилларида Ўзбекистон ҳудудида бола
ҳуқуқлари тарихий ривожланиш даражасида ўзининг энг юқори чўққисига
чиққани асосланади ва шу билан бирга, бола ҳуқуқлари ҳар бир даврнинг
мураккаб ҳаѐтий вазиятлари таъсирида юзага келган янги муаммоларни ҳал
этиш асносида мунтазам равишда ривожланиб бориши илгари сурилади.
Диссертациянинг бешинчи боби
«Ўзбекистон Республикасида бола
ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлаш механизмини такомиллаштириш
масалалари»ни ўз ичига олади. Унда мамлакатимизда бола ҳуқуқлари
соҳасидаги долзарб муаммолар таҳлил қилиниб, уларни ҳал этиш бўйича
илмий асослантирилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.
Мазкур бобда аниқ илмий тадқиқотлар, статистик маълумотлар ва реал
мисолларга
асосланган
ҳолда
болаларни
зарарли
ахборотлардан
ҳимоялашнинг долзарблиги асослантирилган. Болаларнинг соғлиғи ва
руҳиятига зарар етказувчи ахборотларнинг манбалари ўрганилиб, бундай
ахборотларнинг ҳусусиятларидан келиб чиққан ҳолда унинг кўринишлари
классификация қилинган. Болалар учун ахборот хавфсизлигини таъминлаш
борасида жаҳон тажрибаси ўрганилиб, амалий аҳамиятга молик тавсиялар
ишлаб чиқилган.
Диссертант томонидан болаларни зарарли ахборотлардан ҳимоя
қилишга оид қонунчилик базасини такомиллаштириш зарурияти асосланиб,
болалар руҳияти ва соғлиғини зарарли ахборотлардан ҳимоялашнинг муайян
жиҳатларини ўзида қамраб олган «Болалар соғлиғи ва руҳиятига зарар
етказувчи
ахборотлардан
ҳимоя
қилиш
тўғрисида»ги
Ўзбекистон
Республикаси қонун лойиҳаси ишлаб чиқилган ва болаларни зарарли
17
ахборотлардан ҳимоя қилиш механизмини янада ривожлантиришга оид
назарий ва амалий аҳамиятга молик тавсиялар берилган.
Шунингдек,
диссертацияда
мамлакатимизда
зарарли
ахборот
манбалари, болаларни қандай йўллар билан зарарли ахборотлардан асраш
мумкинлиги масаласини уларнинг ўзларига ҳавола этган ҳолда ижтимоий
сўров натижалари ҳам таҳлил қилинган. Унга кўра, миллий ОАВда болалар
руҳияти, соғлиғи ва ривожланишига салбий таъсир этувчи ахборотлар деярли
учрамаса-да, бироқ хориждан кириб келаѐтган ахборотларни назорат қилиш
масаласи хусусида зарур чора-тадбирлар кўриш лозимдир.
Диссертацияда боланинг ҳуқуқий савияси юксалишида ОАВнинг ўрни,
бугунги кунда ОАВ орқали аҳолини бола ҳуқуқларидан хабардор этиш
амалиѐти нисбатан сустлиги, аксарият нашрларда бола ҳуқуқлари эмас, балки
болалар мавзусининг ўзи етакчилик қилиши, бевосита бола ҳуқуқлари билан
боғлиқ муаммолар эътибордан четда қолаѐтгани масалаларига алоҳида
эътибор берилган.
Ушбу боб доирасида боланинг ҳуқуқий маданиятли бўлишининг
аҳамияти
тадқиқ
этилиб,
Ўзбекистон
Республикасининг
турли
вилоятларидаги ўрта махсус таълим муассасаларидаги ўқувчиларнинг
ҳуқуқий саводхонлик даражалари анкета сўровлари орқали ўрганилган.
Ҳуқуқий саводхонлик ва ҳуқуқий маданият тушунчалари таҳлил қилиниб,
муаллифлик таърифи келтирилган.
Ҳуқуқий маданият фуқаронинг нафақат ўз ҳақ-ҳуқуқини англаб етиши,
улардан оқилона фойдаланиши, балки зиммасидаги бурч ва мажбуриятларни
чуқур ҳис қилиши билан ҳам ифодаланади. Ижтимоий сўров таҳлили асосида
болаларнинг ўз ҳуқуқларига нисбатан бурчлари ҳақида камроқ хабардор
эканликлари аниқланган. Тадқиқот доирасида тарихий хусусиятларимиздан
келиб чиқиб, «Бола ҳуқуқлари кафолатлари тўғрисида»ги Ўзбекистон
Республикасининг Қонуни, шунингдек, «Бола ҳуқуқлари тўғрисида»ги
Конвенцияга бола ҳуқуқ ва эркинликлари билан бир қаторда, уларнинг
бурчларини ҳам киритиш таклифи илгари сурилган ва у қуйидагилар билан
асослантирилган:
биринчидан,
жамиятдаги барча муносабатлар, хусусан,
ҳуқуқий муносабатлар икки томонлама бўлиб, ҳуқуқ ва мажбуриятлар устига
қурилади. Ҳуқуқ бор жойда мажбурият ва бурч бўлиши лозим;
иккинчидан,
Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясида инсон ҳуқуқлари билан бир
қаторда уларнинг бурчлари ҳам келтирилган. Мазкур Декларациянинг
29-моддасида келтирилишича, ҳар бир инсон жамият олдида бурчлидир,
фақат шу ҳолатдагина унинг шахси эркин ва тўлиқ камол топиши мумкин;
учинчидан,
Ўзбекистон Республикаси Конституциясида инсон, фуқаро
ҳуқуқлари билан бир қаторда уларнинг бурчлари санаб ўтилган. Аммо, унда
санаб ўтилган бурч ва мажбуриятларнинг баъзилари болаларга тегишли
эмаслигини ҳисобга олиб, амалда тушунмовчиликлар келиб чиқишига сабаб
бўлади;
тўртинчидан,
ҳар бир инсоннинг феъл-атвори, дунѐқараши, билим
ва кўникмалари болаликдан шаклланишини эътиборга
олган ҳолда
болаларни ѐшлик чоғидан уларнинг бир қанча бурчларга эга эканликлари
ҳақида уқтириб бориш, келажакда уларнинг ажралмас
18
фазилатига айланишини унутмаслик лозим;
бешинчидан,
болалар фақат
ҳуқуқ ва имтиѐзларга эга эканликларини, бурчлардан озод этилганликларини
билиб, «фақат менга, менга» руҳида улғайсалар, келажакда уларда
худбинлик, боқимандалик кайфияти шаклланишига олиб келиши мумкин.
Болалар уларга фақат давлат ѐки ота-она ғамхўрлик қилишлари шартлигини
эмас, балки шу билан бирга, болалар ҳам уларга жавобан ғамхўрлик
қилишлари лозимлигини англашлари зарур;
олтинчидан,
болаларнинг баъзи
бурчларга эга бўлишлари уларнинг манфаатлари, соғлиғи ва руҳиятига ҳеч
қандай хавф туғдирмайди. Аксинча, уларга ижобий таъсир этади;
еттинчидан,
миллий қонунларни ишлаб чиқишда хорижий норматив
ҳужжатлардан шунчаки нусха олмасдан, миллий анъаналаримизга мос, шарқ
менталитетига хос хусусиятларга таяниш лозим.
Бешинчи бобда Ўзбекистонда ювенал адлия тизимини шакллантириш,
у қандай институтларни ўзида қамраб олиши, унинг моҳияти, у кўрадиган
ишлар доираси, функциялари, принциплари, структураси, реализация қилиш
механизмлари каби масалалар назарий-ҳуқуқий жиҳатдан тадқиқ этилган.
Диссертацияда хорижий мамлакатларнинг ювенал юстиция борасидаги
ижобий тажрибаси ва соҳага доир илмий тадқиқот ишлари ўрганилган. Айни
пайтда, ювенал юстицияни шакллантиришда бошқа давлатлар тажрибасини
тўғридан-тўғри кўчириб, мамлакатимиз ҳудудида жорий этиш ҳам мантиққа
тўғри келмаслиги, бу масалада миллий-маънавий хусусиятларимизни
инобатга олган ҳолда, ижобий халқаро тажрибага таяниб иш тутиш
зарурлигига
алоҳида тўхталиб ўтилган. Бинобарин, мамлакатимизда
болаларни тарбиялашда маҳалланинг роли катталигини эътиборга олган
ҳолда, бўлажак ювенал юстиция тизимида маҳалланинг ўрни масаласи
муҳимлиги, шу боис, бўлажак ювенал юстиция тизимини маҳалланинг
ролини эътиборга олган ҳолда шакллантириш мақсадга мувофиқлиги тавсия
этилган.
Диссертацияда Ўзбекистон Республикасида ювенал адлия тизимини
реализация қилиш жараѐнини босқичма-босқич амалга ошириш ғояси илгари
сурилган. Аввал умумий юрисдикция тизимидаги судлар қошида вояга
етмаганлар ишлари бўйича ихтисослашган суд таркиблари ташкил этилиб,
сўнг ушбу судлар маълум даражада йўлга қўйилган, тажрибада ўзини оқлаган
ва уларни кенгайтиришга эҳтиѐж бўлган тақдирда, кейинги босқичда ювенал
юстиция автоном судларини ташкил этиш мақсадга мувофиқлиги, бу жараѐн
ҳам босқичма-босқич амалга оширилиб, мустақил ювенал судларнинг
фаолияти аввал кичик бир ҳудуд доирасида ташкил этилиб, синовдан
ўтгандан сўнг бутун Республика доирасида амалиѐтга жорий этиш лозимлиги
тавсия этилган. Ювенал суд кўрадиган ишлар доираси, аввалига, тарафлардан
бири вояга етмаган шахс иштирокидаги судлов ишлари бўлса, кейинги
босқичларда бола манфаатига алоқадор барча ишлар, яъни, ота-она ажрашган
тақдирда фарзандлар ким билан яшаши, болага шафқатсиз муносабатда
бўлиш, бола ҳуқуқ ва манфаатларига оид оилавий масалалар, фарзандликка
олиш, белгиланган ҳолатлар юзасидан ота-оналик ҳуқуқларидан маҳрум
қилиш, никоҳ ѐши диспенсацияси каби ишлар юзасидан одил судловни
амалга ошириши мумкинлиги таклиф этилган. Айниқса, ювенал адлия
тизимини
19
шакллантиришда коррупцияга йўл қўймаслик, оилавий анъаналарга содиқ
қолиш ва бола тарбияси билан боғлиқ қадриятларимизни сақлаб қолишга
катта эътибор қаратилиб, халқаро тажрибада кузатилаѐтган бир
жинсдагиларнинг ўзаро никоҳ қуриб фарзандликка олиши, боланинг
ота-онаси устидан судга шикоят қилиши, моддий етишмовчилик, уйнинг
таъмирланмаганлиги, бола парваришида гигиена талабларига жавоб
бермаслик, ота-она томонидан болани уришиш ѐки енгил жазолаш каби
ҳолатлар ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилиш учун асос бўлиши каби
иллатлар олди олиниши зарурлигига алоҳида урғу берилган. Боланинг
манфаатларига зиѐн етаѐтгани аниқланганда биринчи чора сифатида болани
ота-онадан айириш эмас, унинг ҳуқуқ ва манфаатларига зиѐн етказувчи
негатив омилларни бартараф қилишга кўмаклашиш лозимлиги, бунинг учун
ювенал адлия тизимида юқори малакали, катта тажрибага эга кадрларни
тайѐрлаш муҳимлиги алоҳида таъкидланган.
Шунингдек, тадқиқотда ювенал суд аппаратида ижтимоий ходим
лавозимини ҳам жорий этиш мақсадга мувофиқлиги, у ҳуқуқбузарлик содир
этишга сабаб бўлган ижтимоий шарт-шароитни ўрганиш ва бола жазони
ўтагандан кейинги ижтимоий ҳаѐтга мослашиши, ижтимоий фойдали
фаолият билан машғул бўлишига кўмаклашиш каби муҳим вазифаларни
бажариши кўрсатилган. Бундан ташқари, тадқиқотда бугунги кунда
шаклланиб бораѐтган судларда болалар иштирокидаги баҳсли муаммоларни
альтернатив усуллар ѐрдамида ҳал этиш концепцияси тадқиқ этилган.
Диссертацияда “ювенал юстиция” атамасига илмий таъриф берилиб,
“ювенал технологиялар” атамаси Ўзбекистон Республикаси доирасида илмий
муомалага киритилган. Шунингдек, диссертацияда ювенал юстицияга оид
тадқиқотлар таҳлили, Ўзбекистон Республикасида ювенал юстицияни ва
болалар омбудсмани институтини шакллантиришнинг аҳамияти, унинг
миллий хусусиятлари, мазмун-моҳияти, функциялари ҳамда самарадорлик
кўрсаткичлари, фаолиятининг асосий йўналишлари, шунингдек, таъсирчан
чоралари тадқиқ этилган.
Ўзбекистон Республикаси нисбатан янги, ривожланиб бораѐтган давлат
бўлгани боис мамлакатда бир вақтнинг ўзида Ўзбекистон Республикасида
Олий Мажлиснинг бола ҳуқуқлари бўйича вакили (Болалар Омбудсмани) ва
ювенал юстиция тизимини реализация қилиш ташкилий, иқтисодий,
ижтимоий жиҳатдан мушкулликлар келтириб чиқариши, ушбу икки орган ўз
моҳияти жиҳатидан бир-бирини такрорлайдиган жиҳатлари ҳам мавжудлиги
боис, аввало, мамлакатда, Ўзбекистон Республикасида Олий Мажлиснинг
бола ҳуқуқлари бўйича вакили (Болалар Омбудсмани) ғоясини ҳаѐтга татбиқ
этиш афзалроқ экани баѐн этилган.
Шунингдек, ушбу бобда эрта никоҳ муаммоси ҳам тадқиқ этилган. Уни
бартараф этиш борасида Республикамизда кўплаб чора-тадбирлар амалга
оширилаѐтганига қарамай, ҳанузгача болаларнинг никоҳга киришишига чек
қўйилмагани, эрта никоҳ бола манфаатларига зидлиги асосланган.
Диссертацияда вояга етмаганларнинг никоҳга киришиш масаласига оид
тадқиқотлар ўрганилиб, амалий аҳамиятга молик тавсиялар ишлаб чиқилди.
20
ХУЛОСА
Ўзбекистон ҳудудида бола ҳуқуқларининг генезиси ва эволюциясини
“Давлат ва ҳуқуқ назарияси ва тарихи. Ҳуқуқий таълимотлар тарихи”
ихтисослиги нуқтаи назаридан тадқиқ этиш ҳамда диссертацияда белгиланган
вазифаларни ҳал этиш натижалари қуйидаги концептуал хулосаларга келишга
ва амалий таклиф-тавсиялар ишлаб чиқишга асос бўлди:
I. Илмий-назарий хулосалар
1.
Ўзбекистон ҳудудида бола ҳуқуқларининг генезиси ва эволюцияси
тарихан қуйидаги босқичларга ажратилди: I.Қадимги давр; II.Ўрта асрлар;
III.Мустабид тузум даври; IV. Истиқлол даври.
2.
Инсоният тарихида бола ҳуқуқларига оид қарашларнинг ўз даври
тафаккури доирасида илк бор Ўзбекистон ҳудудида шаклланиши ва
ривожланиши ҳуқуқий феномен сифатида баҳоланди.
3.
Ўзбекистон ҳудудида қадимги давр бола ҳуқуқларига оид фалсафий диний,
ҳуқуқий ва ахлоқий-маънавий қарашлар мажмуасини ўзида акс эттирган
дастлабки манбалар
бевосита
(зардуштийлик таълимоти ва унинг муқаддас
китоби “Авесто”, туркий тилдаги қадимги ѐзма ѐдгорликлар, Сўғд
битиклари, Ёсо қонунлари, ҳуқуқий одатлар, халқ оғзаки ижоди намуналари
в.б.) ва
билвосита
(Ўрта Осиѐ ҳудудида тарқалган буддизм, яҳудийлик ва
насронийлик динларида билдирилган қарашлар) тизимларига ажратилди.
4.
Ислом ҳуқуқий тафаккури замирида бола ҳуқуқларининг куйидаги
йўналишларини ажратиб кўрсатиш мумкин: ҳомила ва боланинг индивидуал
ҳуқуқ тизими; ҳомила ва боланинг оилавий ҳуқуқлари тизими; ҳомила ва
боланинг жамоавий ҳуқуқлари тизими.
5.
«Бола ҳуқуқлари тўғрисида»ги халқаро Конвенция ва Ўзбекистон
Республикасининг «Бола ҳуқуқлари кафолатлари тўғрисида»ги қонунида
мустаҳкамланган болаларнинг аксарият ҳуқуқ ва манфаатларининг ислом
ҳуқуқидаги бола ҳуқуқлари билан муштарак жиҳатлари мавжудлиги
ѐритилди.
6.
Ўзбекистон ҳудудида Чор Россияси ва Совет мустамлакачилиги
даврида бола ҳуқуқ ва манфаатларига оид муносабатларни тартибга солувчи
қонун ҳужжатлари олдинги даврларга нисбатан такомиллашгани, бироқ,
уларнинг аксарияти декларатив характерга эга эканлиги аниқланди.
7.
Ўзбекистон мустақиллиги йилларида бола ҳуқуқ ва манфаатларини
таъминлаш соҳасида амалга оширилган ислоҳотларнинг тизимли стратегияси
қуйидаги таркибий қисмларга ажратилган ҳолда таҳлил қилинди:
- миллий қонунларнинг қабул қилиниши ва халқаро норматив
ҳужжатларнинг
ратификация
қилиниши
асосида
бола
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
кафолатловчи қонунчилик пойдеворини яратиш ва
ривожлантириш;
- бола ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашга йўналтирилган
институционал тузилмалар (давлат органлари, халқаро ташкилотлар,
нодавлат-нотижорат ташкилотлар, жамғармалар, фуқароларнинг ўзини-ўзи
бошқарув органлари)ни ташкил этиш ва ривожлантириш;
- соғлом авлодни вояга етказиш ва таълим сифатини ошириш;
21
- ижтимоий ҳимоя тизимини такомиллаштиришга қаратилган ҳукумат
қарорлари ҳамда махсус давлат дастурларининг ишлаб чиқилиши ва амалга
оширилиши.
8.
Бола ҳуқуқларига оид қонунларнинг тўлақонли амал қилиши ва
уларнинг самарадорлиги бола ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлаш
механизмини ташкил этувчи қуйидаги 4 та элементнинг ўзаро уйғунликда
равон ишлашига бевосита боғлиқдир: биринчидан, мамлакатда соҳага оид
тегишли қонунларнинг амалда бўлиши; иккинчидан, норматив ҳужжатлар
ижросининг
тегишли
институционал
органлар
томонидан
қатъий
таъминланиши; учинчидан, соҳа юзасидан тизимли назорат ва мониторинг
олиб борилиши; IV. аҳолининг, хусусан, ота-она ва болаларнинг ҳуқуқий
маданиятини мунтазам равишда юксалтириб бориш.
9.
Тадқиқот мавзусига доир бир қатор илмий тушунчаларнинг мазмун
моҳияти очиб берилди ва уларга муаллифлик таърифи ишлаб чиқилди:
Бола
– ҳомилалик давридан 18 ѐшгача бўлган шахслардир.
Ҳомила –
она қорнида ўн икки ҳафтадан бошлаб туғилиш вақтигача
ривожланаѐтган боладир.
Ювенал юстиция
― суд ҳокимияти тизимидаги вояга етмаганлар иши
бўйича одил судловни амалга оширишга ихтисослашган мустақил давлат
органи бўлиб, у ўз ичига бола ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашга
қаратилган профилактика ва назорат, одил судлов, реабилитация ва
ресоциализация элементларини қамраб олади.
Ювенал технологиялар
– қонун билан конфликтда бўлган болаларнинг
ҳуқуқ ва эркинликлари, қонуний манфаатларини ҳимоялаш, уларнинг
жамиятда эркин ривожланиши учун индивидуал салоҳиятини ошириш,
уларнинг ҳар томонлама комил инсон бўлиб вояга етишига кўмаклашиш
ҳамда вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва ҳуқуқбузарликларнинг
профилактикасини амалга оширишга йўналтирилган чора-тадбирлар
мажмуидир.
Зўравонликни ѐки шафқатсизликни тарғиб қилувчи маҳсулот
– бадиий,
илмий ѐки маданий қимматга эга бўлмаган, зўравонлик ѐки шафқатсизлик
содир этишга ундайдиган материаллар ва ашѐлар.
II. Қонун ҳужжатларини такомиллаштиришга оид таклифлар
ва амалий тавсиялар
1.
«Бола
ҳуқуқлари
кафолатлари
тўғрисида»ги
Ўзбекистон
Республикаси қонунининг 3-моддасида «бола» тушунчасига бериладиган
ҳуқуқий таърифни «Бола – ҳомиладан то 18 ѐшгача бўлган инсон зотидир»
деб такомиллаштириш ҳамда «ҳомила – она қорнида ўн икки ҳафтадан
бошлаб туғилиш вақтигача ривожланаѐтган бола» тушунчасини киритиш
мақсадга мувофиқ.
2.
Ислом ҳуқуқида зикр этилган боланинг оилада фарзандлар ўртасида
тенглик ҳамда унинг насаби пок бўлиш ҳуқуқлари мазмун-моҳияти
жиҳатидан ҳозирда ҳам ўз долзарблигини йўқотмаган. Шу боис, ушбу
тушунчалар «Бола ҳуқуқлари кафолатлари тўғрисида»ги Ўзбекистон
22
Республикаси қонунининг «Бола ҳуқуқларининг асосий кафолатлари» деган
бобида ўз ифодасини топиши мақсадга мувофиқ.
3.
«Бола ҳуқуқлари кафолатлари тўғрисида»ги Ўзбекистон
Республикаси Қонунига «Бола бурчлари» деган алоҳида боб киритилиши ва
болаларнинг бурчлари этиб қуйидагилар белгиланиши мақсадга мувофиқдир:
конституция ва қонунларни ҳурмат қилиш ва уларга риоя этиш; ўзга
шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат
қилиш; тарихий, маънавий ва маданий меросни асраб-авайлаш; табиат ва
атроф муҳитга эҳтиѐткорона муносабатда бўлиш; мажбурий таълимни олиш;
Ватанга садоқатли инсон бўлиш; ота-онага ғамхўрлик қилиш.
4.
Ўзбекистон Республикаси Оила Кодексининг 15-моддасини
қуйидагича такомиллаштириш тавсия этилади:
«Никоҳ ѐши эркаклар учун ўн саккиз ѐш, аѐллар учун ўн етти ѐш этиб
белгиланади» деган жумлани, «никоҳ ѐши эркаклар ва аѐллар учун ўн саккиз
ѐш этиб белгиланади» деган жумла билан ўзгартириш;
«никоҳ давлат рўйхатидан ўтказиладиган жойдаги туман, шаҳар
ҳокими» деган жумлани «никоҳ давлат рўйхатидан ўтказиладиган жойдаги
туман, шаҳар фуқаролик суди» деган жумла билан ўзгартириш.
5.
«Ўзбекистон Республикаси Ювенал юстиция кодекси»ни қабул
қилиш ва унинг ижросини босқичма-босқич таъминлаш мақсадга мувофиқ.
6.
«Ўзбекистон Республикасида бола ҳуқуқлари бўйича вакил (Болалар
Омбудсмани) тўғрисида»ги Қонунни қабул қилиш ва уни амалиѐтга татбиқ
этиш мақсадга мувофиқ.
7.
Боланинг баркамол ривожланишига зиѐн етказувчи ахборотлардан
ҳимоя қилишнинг барча жиҳатларини қамраб олган
«
Болалар соғлиғи ва
руҳиятига зарар етказувчи ахборотлардан ҳимоя қилиш тўғрисида»ги
Ўзбекистон Республикаси Қонунини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш лозим.
Шунингдек, болаларни зарарли ахборотлардан ҳимоя қилишнинг
назарий ва амалий асосларнини яратиш лозим:
Назарий жиҳатдан қуйидагиларни амалга ошириш лозим:
- илмий ҳамда оммабоп адабиѐтлар сони ва сифатини ошириш; - соҳа
буйича илмий-амалий анжуманлар ўтказилиб, янги таклиф ва мулоҳазаларни
илгари суриш;
- бу соҳадаги содир этилган ҳуқуқбузарликларга нисбатан
жавобгарликни кучайтириш;
- соҳага оид хорижий тажрибани ўрганиб, унинг Ўзбекистон шароитига
мос жиҳатларидан янги қонун лойиҳасини ишлаб чиқишда ижодий
фойдаланиш;
- жаҳон очиқ тармоқларидан фойдаланувчиларнинг ахборот ресурслари
билан ишлаш борасидаги масъулияти, мажбуриятлари, ҳуқуқларининг
регламентини белгиловчи миллий қонун қоидалар ишлаб чиқиш.
Болаларни зарарли ахборотлардан амалий жихатдан ҳимоя қилишда
масаланинг икки томонига эътибор қаратиш зарур. Бунда:
биринчидан,
болалар ахборот қабул қилиш манбаларидаги
ахборотларнинг безиѐнлигига эришиш, яъни соғлом ахборот муҳитини
23
яратиш. Бунинг учун қуйидагиларни амалга ошириш лозим: - Болаларни
зарарли ахборотлардан ҳимоялашнинг таъсирчан механизмини яратиш ва
ишга тушириш;
- Мамлакатимизда зарарли ахборотлар тарқалмаслиги учун экспертиза
ўтказишга масъул махсус текширув-назорат инспекциясини ташкил этиш.
Мамлакатимизда ишлаб чиқарилаѐтган ахборотлар ва хориждан кириб
келаѐтган ахборотлар (кинофильм, клип, мусиқа, китоб, журнал ва ҳ.к.)ни
синчковлик билан текшириб, болалар учун зарарли деб топилган жойларини
олиб ташлаш, экстремал ҳолларда ушбу ахборот тарқатилишини таъқиқлаш
каби чекловлар жорий қилиш лозим.
- болаларни зарарли ахборотлардан асраш борасида давлат ҳокимияти
ва бошқарув органлари, фуқаролик жамияти институтлари, жамоат
ташкилотлари, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқарув органлари, ота-оналар,
педагоглар ўртасида ижтимоий шериклик тизимини шакллантиришга
алоҳида эътибор қаратиш;
- Ўзбекистонда болалар учун зарарли бўлган сайтлар, доменлар,
тармоқдаги электрон манзиллар ва веб-саҳифаларнинг ягона реестрини
тузиш ва улардан фойдаланишни болалар ѐшига нисбатан дифференциал
тарзда чеклаш;
- Интернет тармоғини тарихимиз, буюк алломаларимизнинг бола
тарбиясига оид илғор ғоялари, маданиятимиз, миллий қадрият ва
анъаналаримизни ўзида акс эттирувчи веб-саҳифалар билан бойитиш;
- Интернет тармоғидаги ахборотларнинг халқаро миқѐсда тартибга
солиниши ҳамда ишочсиз, ѐлғон, ғаразли, фитнага сабаб бўладиган зарарли
ахборот муаллифларини аниқлаш ва жавобгарликка тортиш;
- Миллий мультфильм яратишни ҳам миқдор, ҳам сифатини ошириш; -
ОАВ ахборот материалларининг тури ва мазмунига кўра мутаносиб равишда,
психолог, педагог ва бошқа зарур мутахассисларнинг илмий хулосаларига
таянган ҳолда болалар ѐши нуқтаи назаридан дифференциал ѐндошиш ҳамда
ахборотлар эълон қилишдан олдин шартли белгиларни намойиш қилиш
орқали болаларни зарарли ахборотлардан ҳимоя қилиш; - Мобил
телефонларга хизмат кўрсатадиган (мусиқа, клип, видеоролик ва бошқа
ахборотлар ѐздирадиган) жойлар, интернет кафелар ва CD, DVD дисклар
билан савдо қиладиган шаҳобчалар фаолиятини қаттиқ назорат остига олиш
ва уларнинг жавобгарлигини ошириш;
- Импорт қилинаѐтган товарларнинг ахборот хавфсизлиги нуқтаи
назаридан сифатини текшириш ва болалар учун зарарли бўлган расмлар,
рамзлар, ѐзувларга эга товар (кийим-кечак, канцелярия товарлари,
ўйинчоқлар ва ҳ.к) лар импорти ва савдосини чеклаш;
- ахборот тармоқларида ишловчи ахборот хавфсизлиги бўйича
мутахассислар малакасини ошириш ва уларни олий тайѐрлов тизимини
ташкил этиш;
- соҳа бўйича хориж тажрибасини синалган, ижобий натижа берган
усулларни мамлакатимизда татбиқ этиш;
24
Иккинчидан,
болаларда “ахборот иммунитетини” шакллантириш.
Бунинг учун қуйидагиларни амалга ошириш лозим:
- маҳаллаларда ота-оналар ва болалар ўртасида зарарли ахборотлар,
унинг салбий оқибатлари, ундан ҳимояланиш усуллари тўғрисида мунтазам
тарғибот-ташвиқот ишларини олиб бориш ;
- оммавий ахборот воситаларида мунтазам равишда зарарли ахборотлар
тўғрисида аҳолини хабардор қилиш;
- таълим муассаларида болаларга “Ахборотларнинг зарарли таъсири ва
улардан ҳимояланиш чоралари” юзасидан махсус фанларни ўқитиш ва соҳага
оид қизиқарли мусобақалар ўтказиш;
- ҳар бир шахснинг огоҳ бўлиши ва ўзининг ижобий қатъий
позициясига эга бўлишига эришиш;
- ахборотдан оммавий фойдаланувчилар малакасини комплекс равишда
ошириш лозим.
8.
Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги
кодексига
«
Зўравонликни ѐки шафқатсизликни тарғиб қилувчи маҳсулотни
тайѐрлаш, олиб кириш, тарқатиш, реклама қилиш, намойиш этишга оид
қилмишлар учун маъмурий жавобгарликка тортиш»га оид модда билан
такомиллаштириш таклифи илгари сурилди.
9.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексини
«
Зўравонликни ѐки
шафқатсизликни тарғиб қилувчи маҳсулотни тайѐрлаш, олиб кириш,
тарқатиш, реклама қилиш, намойиш этиш шундай харакатлар учун маъмурий
жазо қўлланилгандан кейин содир этилган бўлса, жиноий жавобгарликка
тортиш»га доир модда билан тўлдириш асосланди.
10.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг саккизинчи
бўлимини
«
Зўравонликни ѐки шафқатсизликни тарғиб қилувчи маҳсулот»
атамаси билан тўлдириш таклифи ишлаб чиқилди.
III. Ижтимоий сўров бўйича таҳлил натижалари
Бола ҳуқуқларига бағишланган ижтимоий сўров Ўзбекистон
Республикасининг турли регионларидан 471 респондент иштирокида ўрта
махсус таълим юртларининг бошланғич ва битирув курсларида ўтказилди.
Ижтимоий сўров натижалари регионал, гендерлик ва ѐш кесимида қиѐсий
таҳлил қилинди:
1.
Болаларнинг аксарият қисми болаликнинг ѐш чегараси ҳақидаги
билимга эга эмасликлари аниқланди. Шу боис, таълим муассасаларида
ҳуқуқий фанлар доирасида ушбу мавзуга алоҳида урғу берган ҳолда дарслар
ўтилиши мақсадга мувофиқдир.
2.
Натижалар таҳлилига кўра, болалар ўз ҳуқуқлари ҳақида бирмунча
билимга эга. Аммо, яхши натижа кўрсатди, деб ҳисобланган болалар кўпи
билан бешта ҳуқуқларини санаб берганлар, холос. Шу сабабли, болаларнинг
ҳуқуқий саводхонлик даражасини оширишга алоҳида эътибор қаратиб, улар
ўз ҳуқуқларини тўлиқ билишлари учун қуйидагиларни амалга ошириш
мақсадга мувофиқ:
- Оилада фарзанднинг илк болалик чоғларидан ахлоқий-ҳуқуқий
тарбиясига алоҳида эътибор қаратиш;
25
- Таълим муассаларида махсус дарс ва машғулотлар ѐрдамида болалар
ҳуқуқий саводхонлигини ошириш;
- Маҳаллаларда ҳуқуқ-тарғибот ишларини кучайтириш, девиант хулқ
атворли болаларни алоҳида назоратга олиш;
3.
Болалар ўз ҳуқуқлари ҳақида кўпроқ ОАВ, мактабдаги махсус
дарслар ва ҳуқуқшунос маслаҳати орқали билишни исташлари аниқланди.
Шу сабабли,
биринчидан,
ОАВда бола ҳуқуқ ва бурчларига оид қизиқарли
ахборотлар бериб бориш;
Иккинчидан,
таълим муассасаларида бола ҳуқуқ ва
бурчлари ҳақида махсус дарс соатлари киритиш ва болалар ўртасида соҳа
бўйича қизиқарли мусобақалар ўтказиш;
Учинчидан,
таълим муассасаларида
болалар учун махсус ҳуқуқий маслаҳатхоналар очиш лозим.
4.
Худудлар кесимидаги таҳлилга кўра шаҳар ва вилоятлардаги
болаларнинг жавобларида хилма-хиллик мавжудлиги аниқланиб, турли
категориялар бўйича ҳудудлар ўзига хос позицияларни эгаллади.
5.
Ўрта махсус таълим муассасалари битирувчи курсларига нисбатан
бошланғич курслардаги болалар кўпроқ ижобий натижалар кўрсатган. Демак,
болаларнинг мактабда олган билимлари сифат жиҳатидан касб-ҳунар коллеж
ѐки академик лицейда олган таълимига нисбатан пухта. Бу эса ўрта махсус
таълим муассасаларида таълим жараѐнида бола ҳуқуқларига оид
билимларнинг суст берилишидан далолатдир.
6.
Баъзи масалаларда гендерлик хусусиятлари кузатилиб, спорт билан
қиз болалар ўғил болаларга нисбатан икки баробар камроқ шуғулланиши
маълум бўлди. Демак, тарғибот ишларида гендерлик хусусиятларини
инобатга олиш зарур.
7.
Ижтимоий сўров ѐрдамида бугунги кунда бола ҳуқуқларини
таъминлаш борасида болалар ҳаѐтларида дуч келаѐтган муаммолар
ўрганилиб, улар ўз ҳуқуқларини яхши билмасликлари, телетасвирда бола
ҳуқуқларига оид кўрсатувларнинг йўқлиги, эътиборсизлик, болалар
тарбиясига оид муаммолар мавжудлиги аниқланди. Болалар сўз ва фикр
эркинлиги, грант ѐрдамида ўқишга кириш, ахборот олиш ҳуқуқи, таълим
олиш ҳуқуқи ва бошқа шу каби ҳуқуқларини етарли даражада
таъминланмаган деб, ҳисоблаши маълум бўлди.
Олинган маълумотларга кўра, болалар коллежда аълочи талабалар учун
стипендия жорий этилишини, ҳамма грант асосида ўқишини, дарсларнинг
хориж дарсларига ўхшаб ўтилишини, дарсларнинг компьютер орқали
ўтилишини, ҳамма дарсларнинг инглиз тилида бўлишини, бепул транспортда
юришни, олий ўқув юртларига кириш имтиҳонлари бир йилда икки маротаба
бўлишини, олийгоҳларга киришда енгилликлар яратилишини исташлари
аниқланди.
Демак, касб-хунар коллеж ва академик лицейлар ўқувчилари орасида
болаларга бериладиган имтиѐзларнинг мазмун-моҳияти, уларнинг ҳуқуқ ва
бурчлари ҳақида ҳуқуқшунос мутахассисларнинг интерфаол маърузаларини
ташкил этиш керак.
26
НАУЧНЫЙ СОВЕТ ПО ПРИСУЖДЕНИЮ УЧЁНОЙ СТЕПЕНИ
ДОКТОРА НАУК 14.07.2016.YU/TAR. 30.01 ПРИ АКАДЕМИИ
ГОСУДАРСТВЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ ПРИ ПРЕЗИДЕНТЕ
РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН
ТАШКЕНТСКИЙ ИСЛАМСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ ПРИ
КАБИНЕТЕ МИНИСТРОВ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН
КАРИМОВА ДИЛАФРУЗ РАВШАНОВНА
ГЕНЕЗИС, ЭВОЛЮЦИЯ И ПЕРСПЕКТИВЫ ПРАВ РЕБЁНКА В
УЗБЕКИСТАНЕ
12.00.01 – Теория и история государства и права. История правовых учений
АВТОРЕФЕРАТ ДОКТОРСКОЙ ДИССЕРТАЦИИ
Ташкент – 2017
27
Тема докторской диссертации зарегистрирована Высшей аттестационной
комиссией
при
Кабинете
Министров
Республики
Узбекистан за
№
30.09.2014/В2014.3-4.Yu3.
Докторская диссертация выполнена в Ташкентском исламском университете при
Кабинете Министров Республики Узбекистан.
Автореферат диссертации на трѐх языках (узбекском, русском, английском) размещѐн
на веб-странице Научного совета (www.dba.uz/uz/tadqiqotchilarga/ilmiy-kengash)
и
образовательно-информационной сети «ZiyoNET» (www.ziyonet.uz).
Научный консультант: Тошкулов Журабой Уринбоевич
Доктор юридических наук, профессор
Официальные оппоненты: Исмаилов Баходыр Исламович
Доктор юридических наук, профессор
Маматов Худоѐр Тешаевич
Доктор юридических наук
Рузиев Зафар Райимович
Доктор юридических наук
Ведущая организация: Академия внутренних дел Республики
Узбекистан
Защита диссертации состоится
“ 27 ” февраля 2017 года
в
14
00
часов на заседании
Научного совета по присуждению учѐной степени доктора наук 14.07.2016.yu/tar. 30.01
при Академии государственного управления при Президенте Республики Узбекистан.
(Адрес: 100003, г. Ташкент, проспект Узбекистан, 45. Тел: (99871) 232-60-80; факс: (232-
60-66; е-mail: info@dba.uz).
С докторской диссертацией можно ознакомиться в Академии государственного
управления при Президенте Республики Узбекистан (зарегистрировано за №10). (Адрес:
100003, г. Ташкент, проспект Узбекистанский, 45. Тел: (99871) 232-61-25).
Автореферат диссертации разослан «___» ________2017 г.
(Протокол реестра за №___ от « » 2017 года.
Г.Р. Маликова
Председатель Научного совета
по присуждению ученого звания доктора наук
д.ю.н., доцент
Г.С. Исмаилова
Учѐный секретарь Научного совета
по присуждению ученого звания доктора наук
д.ю.н.
И.А. Хамедов
Председатель Научного семинара при Научном совете
по присуждению научного звания доктора наук
д.ю.н., профессор
28
ВВЕДЕНИЕ (аннотация докторской диссертации)
Актуальность и востребованность темы диссертации.
В условиях
углубления процессов мировой интеграции стремительно изменяются права
человека, в частности отношения в сфере прав детей, поэтому появляется
объективная необходимость постоянного обеспечения новым содержанием
гарантий прав и интересов детей. Все это находит свое выражение в
дальнейшем совершенствовании институциональных основ обеспечения прав
детей с учетом историко-культурных особенностей при гарантиях прав и
интересов детей, а также в защите детей от информации, которая может
нанести вред здоровью и психике ребенка.
В годы Независимости в Республике Узбекистан вопрос воспитания
гармонично развитого поколения получил статус одного из важнейших
направлений государственной политики, обеспечение прав и интересов детей
было определено в качестве приоритетной задачи. В годы независимости
было принято свыше 100 нормативно-правовых документов по защите
интересов детей, на их основе были сформированы институциональные
основы и тщательно разработана нормативно-правовая база, отвечающая
общечеловеческим ценностям и направленная на обеспечение законных
интересов, прав и свобод детей. Были приняты государственные программы,
направленные на всестороннее развитие прав и интересов детей, в частности
«Здоровое поколение» (2000 г.), «Мать и дитя» (2001г.), «Гармонично
развитое поколение» (2010 г.), «Здоровый ребѐнок» (2014 г.), «Здоровая мать
и ребѐнок» (2016 г.). В результате последовательного внедрения в жизнь этих
программ еще более расширились возможности обеспечения прав детей.
Однако социальные отношения, изменяющиеся под влиянием
ускоренных
процессов
глобализации,
требуют
дальнейшего
совершенствования правовых и организационных основ обеспечения прав и
интересов детей на основе современных требований. При их создании
необходимо опираться не только на передовые достижения в международном
опыте в этой сфере, но и принимать во внимание национальные особенности,
в частности, глубоко исследуя историю прав детей, развивать правовую базу
в соответствии с проверенными веками национальными особенностями,
традициями и обычаями, которые выражают менталитет народа.
Предложения
и
рекомендации,
разработанные
в
настоящей
диссертации могут в определенной степени послужить обеспечению
исполнения Законов Республики Узбекистан «О гарантиях прав детей»
(2008), «О профилактике безнадзорности и правонарушений среди
несовершеннолетних» (2010), «Об опеке и попечительстве» (2013), «О
государственной молодѐжной политике» (2016), Указов Первого Президента
Республики Узбекистан № ПП-1271 от 27 января 2010 года «О
государственной программе «Год гармонично развитого поколения» и №
ПП-1096 от 13 апреля 2009 года «О дополнительных мерах по охране
здоровья матери и ребенка, формированию здорового поколения», также
29
Постановления Кабинета Министров Республики Узбекистан от 14 октября
№ 283 “О дополнительных мерах по совершенствованию воспитания детей,
формированию здорового и гармонично развитого поколения”, а также
исполнений и реализации других законодательных актов данной сферы.
Соответствие
исследования
приоритетным
направлениям
развития науки и технологий Республики Узбекистан
. Настоящее
исследование выполнено в рамках приоритетного направления развития
науки и технологий в Республике I. “Духовно-нравственное и культурное
развитие
демократического
и
правового общества, формирование
инновационной экономики” (2015-2017).
Обзор зарубежных научных исследований по теме диссертации
11
.
Научные исследования, направленные на обеспечение прав и интересов
детей, ведутся в таких ведущих научных центрах и высших образовательных
учреждениях мира, как американская Академия политических и социальных
наук (American Academy of Political and Social Science), Оксфордский
университет (Oxford University, Оксфорд), Кембриджский университет
(Cambridge University, Буюк Британия), Гарвардский университет (Harvard
University, США), Университет Виктории (Victoria University of Wellington,
Новая Зеландия), Гентский университет (University of Gent, Гент),
университет Торонто (University of Toronto, Канада), университет Чикаго
(Chicago University, Чикаго), Принстонский университет (Princeton University,
Нью
Джерси),
Институт
Максима
(Maxim
Institute,
Оуклэнд),
Санкт-Петербургский
государственный
университет,
Башкирский
государственный университет (Уфа), Российская академия справедливого
судопроизводства (Москва), Ташкентский государственный юридический
университет (Узбекистан), Университет мировой экономики и дипломатии
(Узбекистан).
Анализ различных мировых исследований по обеспечению прав и
интересов детей выявил приоритетные направления научной работы:
актуальные проблемы прав детей (Harvard University), права детского
здравоохранения и защита прав детей в учреждениях лишения свободы
(University of Gent
),
проблема ранних браков детей и проблема защиты прав
детей в неразвитых странах (Oxford University), теория прав детей, история
отношения родителей и детей: 1500–1900 годы (Cambridge University),
вопросы непрерывного развития теории прав детей (American Academy of
Political and Social Science), детство в современном мире (Chicago University),
дети и политика, защита прав детей, лишѐнных родительской опеки
(Princeton University), развитие теоретических и практических основ прав
детей (Victoria University), гарантии прав детей в Новой Зеландии (Maxim
Institute), международные глобальные проблемы прав детей (Санкт
Петербургский государственный университет), развитие концепции прав
детей (Башкирский государственный университет), неимущественные
11
Обзор зарубежных научных источников по теме диссертации подготовлен на основе Интернет-источников
(URL : http://www.ugent.be, http://www.ox.ac.uk, http://www.tamu.edu, https://tspace.library.utoronto.ca,
http://doc.rero.ch, http://www.harvard.edu, http://www.cam.ac.uk, http://www.princeton.edu) и других источников.
30
личные права детей (Российская академия справедливого судопроизводства),
особенности ведения уголовных дел несовершеннолетних в судах первой
инстанции (Ташкентский государственный юридический университет),
международно-правовые вопросы обеспечения Конвенции по правам ребенка
в Республике Узбекистан.
В мире ведется целый ряд мероприятий и исследований по защите прав
и интересов детей, в частности, по следующим приоритетным направлениям:
разработка механизмов эффективного осуществления
справедливого
судопроизводства в отношении несовершеннолетних,
дальнейшее
совершенствование форм и порядка привлечения к
ответственности
несовершеннолетних, в том числе альтернативных способов привлечения к
ответственности, таких, как применение воспитательных мер наказания,
примирение, возмещение ущерба.
Степень
изученности
проблемы.
С
позиций
научной
концептуальности разнообразную и сложную научную литературу по теме
генезиса и эволюции прав детей, существующую на территории Узбекистана,
можно условно разделить по следующим направлениям: права детей и
правовые основы их обеспечения. Эти направления нашли свое выражение в
ряде международных нормативно-правовых документов, в Конституции
Республики Узбекистан, а также во множестве документов национального
законодательства
12
.
В процессе работы над диссертацией широко использованы историко
правовые источники
13
.
В нашей стране различные вопросы прав детей были в значительной степени
проработаны нашими отечественными правоведами-учеными. В частности,
анализ вопросов, связанных с правами и обязанностями детей в семье,
представлен в произведениях Ф. М. Отахужаева, Г. С. Инамджановой
14
.
Проблеме защиты детей посредством применения международных
механизмов уделено внимание в научных исследованиях Ш. Ганибаевой, Ф.
Бакаевой, Р. Хакимова
15
. История международного и национального развития
детского права частично представлена Г. М. Тансикбаевой
16
. Наряду с этим,
вопросы ювенальной юстиции изложены в монографиях Г. Абдумажидова, М.
А. Хамидова, Б. Исмаилова и
12
Список нормативно-правовых документов по правам ребенка представлен в разделе использованной
литературы диссертационного исследования.
13
Список нормативно-правовых документов по правам ребенка представлен в разделе использованной
литературы диссертационного исследования.
14
Отахужаев Ф.М.
Конституция ва оила. ― Т.: Адолат, 2002. – 132 б.;
Инамджанова Г.С
. Ота-оналар ва
болаларнинг ҳуқуқларини оила ҳуқуқий ҳимоя қилиш муаммолари: Юрид. фан. ном. дис. ― Т.: ТДЮУ, 2005.
― 151 б.
15
Ганибаева Ш.К.
Ўзбекистон Республикасида бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияни амалга
оширилишининг халқаро-ҳуқуқий масалалари (назария ва амалиѐт муаммолари): Юрид. фан. ном. дис. ― Т.:
ТДЮУ, 2009. ― 160 б.;
Хакимов Р
. Детство: Проблемы и перспективы: (1946-2006) Узбекская ассоциация
международноги права. - Т. : Узбекистан, 2006. – 120 с.
16
Тансикбаева Г. М.
ва муаллифлар жамоаси. Бола ҳуқуқлари // Ғ.Абдумажидов таҳрири остида. – Тошкент:
ТДЮИ, 2008. – 240 б.
31
М. Рахимовой
17
. Вопросы прав детей, связанных с уголовным правом,
проанализированы Х. У. Шодиевым, Н. Т. Исмоиловым, А. Ирсалиевым, а
вопросы, связанные с гражданским правом – З. Н. Эсановым
18
. Вопросы,
связанные с правами детей, изучаются также зарубежными учеными.
Представим лишь некоторые специальные исследования актуальных для нас
аспектов, как: Р. Эвэтти – имплементация законодательства, относящегося к
правам детей, Маис Хамид и Ахмад Тавфик – гарантии прав детей в исламе,
Н. О. Архипова, Н. Н. Штыкова, И. В. Предеина, А. С. Назарова, Н. В.
Кузьминых, А. Е. Новикова, Ю. Г. Спичак – ювенальная юстиция и вопросы
прав детей, относящиеся к интситуту омбудсмана
19
.
Связь темы диссертации с научно-исследовательсками работами
высшего образовательного учреждения, где выполнена диссертация.
Диссертация выполнена в рамках практических проектов Ташкентского
исламского университета А-1-044 «Суфийские учения Маверауннахра:
подлинник и толкования, история и современное состояние, анализы и
выводы» и А-1-042 «Исследование форм проявления религиозного
непринятия в условиях глобализации, создание теоретических и
практических разработок защиты молодого поколения от информационных
атак, оказывающих отрицательное влияние на воспитание молодѐжи».
Цель
исследования
. Разработка предложений и рекомендаций, направленных на
дальнейшее совершенствование механизмов обеспечения прав детей и
законодательной базы, развитие правовых теоретических сторон на основе
полученных выводов исследования, исследование генезиса прав
17
Абдумажидов А. А
. Международные ювенальные нормы и Уголовный кодекс Республики Узбекистан //
Давлат ва хукук. - Ташкент, 2005. – № 2. – С. 47–48;
Абдумажидов А. А
. Права ребенка и гарантия их защиты
в прогнозируемом законодательстве о детях в Республике Узбекистан // Демократлаштириш ва инсон
ҳуқуқлари. – Тошкент, 2006. – №1. – С.82–83;
Исмаилов Б. И., Рахимова М. А
. Правовые основы системы
ювенальной юстиции. – Ташкент, ЮНИСЕФ, 2003. – 169 с.;
Хамидова М. А
. Ювенал юстиция у қандай
бўлиши керак? – Т. : ТДЮИ, 2006. – 40 б.
18
Шодиев Х. У.
Ўзбекистон Республикаси жиноят қонунчилиги бўйича вояга етмаганларга жазо тайинлаш
муаммолари: Юрид. фан. ном. дис. ― Т. : ТДЮУ, 2006. ― 151 б.;
Исмоилов Н. Т
. Вояга етмаганлар
жиноятларини индивидуал олдини олиш муаммолари: Юрид. фан. ном. дис. ― Т. : ИИВ Академияси, 2006.
― 158 б.;
Ирсалиев А
. Вояга етмаганларнинг жиноят ишларини биринчи босқич судида юритишнинг
хусусиятлари: Юрид. фан. ном. дис. ― Т. : ТДЮУ, 2002. ― 158 б.;
Эсанова З. Н
. Болалар тарбияси билан
боғлиқ низоларни фуқаролик судида кўришнинг процессуал ҳусусиятлари: Юрид. фан. док... дис. ― Т. :
ТДЮУ, 2010. ― 245 б.
19
Evette R
. The Implementation of the Rights of the Child: Transcending the Traditional Practice of Child Marriage
in Niger, Yemen, and Thailand: Master’s Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree
of Master of International Affairs at the City College of New York, 2011. – 122 p.;
Штыкова Н. Н
. Ювенальная
юстиция в США, Англии и России XIX-XX века: Историко-правовой анализ: Автореф. дис. ...канд. юрид.
наук. ― Нижний Новгород, 2001. – 47 с.;
Предеина И. В
. Правовые и теоретические основы развития
ювенальной юстиции в России: Автореф. дис. ...канд. юрид. наук. - Саратов, 2005. - 47 с.;
Назарова А. С
.
Организационно-правовые и криминологические проблемы создания системы ювенальной юстиции в
Российской Федерации: Автореф. дис. ...канд. юрид. наук. ― Рязань, 2004. - 52 с.;
Архипова Н. О
.
Теоретико-правовые аспекты формирования ювенальной юстиции в Российской Федерации: Автореф. дис.
...канд. юрид. наук. - Москва, 2011. - 42 с.;
Кузьминых Н. В
. Институт Уполномоченного по правам человека
(омбудсмана) в странах Содружества Независимых Государств (СНГ): Автореф. дис. юрид. наук. - Москва,
2004. - 51 с.;
Новикова А. Е
. Институт уполномоченного по правам человека в Российской Федерации:
историко-правовой и теоретико-правовой аспекты: Автореф. дис. юрид. наук. - Москва, 2007. - 45 с.;
Спичак
Ю. Г
. Институт Омбудсманав Государствах Восточной Европы: Автореф. дис. юрид. наук. - Москва, 2009. - 48
с.; Akmad Tawfiq, Maisa Khamid. Children in Islam. Their Care, Upbringing and Protection. - Al-Azhar University
in cooperation with the UNICEF. 2005. – 123 р.
32
детей на территории Узбекистана, имеющих историческую неразрывную
связь с эволюциуй прав детей на территории Узбекистана.
Задачи исследования
заключаются в следующем:
- историко-хронологическое исследование понятия «ребенок» с
теоретико-правовой стороны, разработка авторской характеристики; - анализ
первоисточников по правам детей на территории Узбекистана;
- сравнительный анализ вопросов в отношении прав и интересов детей
в исламском праве и определение их основных источников; - оценка гарантии
прав и интересов детей в период царской России и советского колониализма;
- системный анализ основных направлений реформ в сфере прав детей
и их результатов после достижения Республики Узбекистан независимости; -
разработка предложений и рекомендаций по совершенствованию
организационно-правового механизма обеспечения прав и интересов детей с
учетом национального менталитета и исторического опыта.
Объект
исследования:
социально-правовые, экономические и исторические
отношения в сфере прав и интересов детей на территории Узбекистана.
Предмет исследования:
историко-правовые источники, относящиеся к
правам и интересам детей, национальные нормативно-правовые документы,
международные стандарты, научная литература по данной сфере,
статистические сведения, результаты социального опроса, практика
применения права в отношении прав и интересов детей, а также полноценное
обеспечение прав человека и прав детей.
Методы исследования:
методологическую основу исследования
составляют такие методы, как историчность, системность, логичность и
объективность научного знания, а также следующие методы анализа:
проблемно-целевой, сравнительно-правовой, конкретно-социологический,
монографический и статистические подходы.
Научная новизна исследования
заключается в следующем: - раскрыт
генезис и эволюционные изменения прав детей на территории Узбекистана с
точки зрения каждого исторического периода, а также
теоретическо-правовые особенности системы прав и интересов; - обосновано,
что изготовление, ввоз, распространение, реклама и демонстрация
продукции, пропагандирующей жестокость и насилие, являются
административным правонарушением;
-
разработано
предложение
о
привлечении
к
уголовной
ответственности за повторное совершение таких действий, как изготовление,
ввоз,
распространение,
реклама
и
демонстрация
продукции,
пропагандирующей
жестокость
и
насилие,
повлѐкшее
ранее
административную ответственность;
- раскрыта сущность понятия «продукция, пропагандирующая
жестокость и насилие»;
33
- разработаны предложения и рекомендации по дальнейшему
совершенствованию законодательной базы обеспечения прав и интересов
детей, организационно-правового механизма, направленного на дальнейшее
совершенствование механизма обеспечения прав и интересов детей на основе
совершенствования институциональной системы регулирования прав детей.
Практические результаты исследования
. На основе анализа в
историческом
плане
правовых
источников,
являющихся
основой
регулирования социальных отношений на территории Республики
Узбекистан, раскрыты своеобразные особенности толкования прав и
интересов детей на различных исторических этапах, что может служить
дальнейшему совершенствованию теоретических основ прав детей.
Рекомендации и предложения, разработанные на основе результатов
социального опроса, проведенного среди учащихся профессиональных
колледжей и академических лицеев различных областей Республики
Узбекистан, имеют практическое значение и создают возможность
повышения эффективности механизма обеспечения прав детей.
Достоверность
полученных
результатов
определяется
целесообразностью использованных в исследовании методологических
подходов и методов, фактом получения сведений из официальных
источников. Достоверность подтверждается изложением предложений и
рекомендаций автора по решению определенных задач и достижению цели в
выводах исследования. Претворение в практику полученных результатов
утверждено полномочными государственными органами. Статистические
материалы, использованные в исследовании, и результаты проведенного
социального опроса оформлены на основании существующих требований.
Научная и практическая значимость результатов исследования
заключается в том, что исследование является определенным вкладом в
развитие общей теории прав детей как перспективного научного направления.
Являясь теоретико-правовым исследованием, диссертация имеет
комплексный характер, т. к. в ней подвергнуто анализу нормативное
закрепление прав детей и их защиты в международном и
внутригосударственном узбекском конституционном, гражданском,
семейном, трудовом, административном, уголовном, гражданско
процессуальном и уголовно-процессуальном праве.
Внедрение результатов исследования.
Результаты диссертационного
исследования использованы во многих документах.
Предложение о внесении статьи “Изготовление, распространение,
рекламы, демонстрация продукции, пропагандирующей насилие и
жестокость” в Кодекс об Административной ответственности Республики
Узбекистан нашло своѐ отражение в 189
1
статье Кодекса об
Административной
ответственности
Республики
Узбекистан
(Законодательная палата Олий Мажлиса Республики 08.06.2106. Акт №
05/01-07-117-691).
Предложение о привлечении к уголовной ответственности за повторное
совершение таких действий, как изготовление, ввоз,
34
распространение, реклама и демонстрация продукции, пропагандирующей
жестокость и насилие, повлѐкшее ранее административную ответственность,
нашло своѐ отражение в статье 130
1
Кодекса об Уголовной ответственности
Республики Узбекистан (Законодательная палата Олий Мажлиса Республики.
08.07.2106. Акт №05/01-07-117-691).
Восьмая глава Уголовного Кодекса Республики Узбекистан была
дополнена следующим понятием “продукция, пропагандирующая насилие и
жестокость – материалы и предметы, не имеющие художественную, научную
или культурную ценность, побуждающие совершить акт насилия или
жестокости” (Законодательная палата Олий Мажлиса Республики.08.06.2106.
Акт
№05/01-07-117-691).
Использование
результатов
исследования
позволяют устранить недопонимание, связанное с понятием «продукция,
пропагандирующая насилие или жестокость».
Предложения и рекомендации по проекту Закона Республики
Узбекистан «О защите от информации, имеющей отрицательное воздействие
на здоровье и психику детей» были приняты (Законодательная палата Олий
Мажлиса Республики.28.05.2013. Акт №05/01-310) для использования при
разработке проекта нового закона (Законодательная палата Олий Мажлиса
Республики.
03.11.2015.
Акт
№05/1-345-1236).
Это
предложение,
направленное на защиту детей от вредоносной информации, будет служить
совершенствованию законодательной базы по защите детей от вредоносной
информации.
Результаты социального опроса, посвящѐнного изучению степени
правовой грамотности детей Республики Узбекистан и результаты его
анализа нашли свое отражение в брошюре «Изучение степени правовой
грамотности детей Узбекистана и вопросы формирования их правовой
культуры», а также были использованы при составлении вопросов, анализе
результатов и разработке заключений и предложений социологического
опроса, проведенного Центром «Ижтимоий фикр» «Правовая культура
молодѐжи Узбекистана» (Общественный Центр «Ижтимоий фикр».
13.10.2016. Акт № 01-16/333).
Полученные научные заключения и рекомендации по повышению
грамотности населения в сфере прав детей и их защиты от вредоносной
информации использованы при подготовке докладов на мероприятиях по
повышению правовых знаний и по воспитанию молодого поколения
родителями общественной структурой “Родительский университет” и
специальной комиссией по вопросам несовершеннолетних, молодѐжи и
спорта, организованной при сходах граждан благотворительного фонда
«Махалля». Предложения, рекомендации и заключения исследования также
использованы при проведении мероприятий по повышению правовых знаний
граждан, в сфере правовых вопросов детей и законодательных документов,
по повышению знаний об истории формирования и развития прав и
интересов
детей
на
территории
Узбекистана
(Благотворительный
общественный фонд «Махалля». 21.10.2016. Акт № 02-03/808).
35
Научно-теоретические выводы, полученные на основе исследования
генезиса и эволюции прав детей на территории Узбекистана, использованы в
сфере религиозной деятельности, в том числе при освещении правовых
аспектов исламской религии в сфере прав и интересов детей, историко
религиозных отношений в сфере прав детей в религии ислам, в целях
обогащения интернет-сайтов новыми сведениями, а также повышения
правовой грамотности населения (Комитет по делам религии при Кабинете
Министров Республики Узбекистан, 30.12.2016. Акт № 6727). Использование
результатов диссертации позволит более подробно изучить вопросы защиты
прав и интересов детей в исламской религии, предупредить путаницу в
применении понятий, а также обогатит новыми сведениями научно
популярную литературу. Научные заключения, полученные в сфере защиты
здоровья и психики детей от вредоносной информации, были использованы
при освещении социально-исторической и идеологической сути информации
в рамках практического исследовательского проекта «Своеобразные
особенности развития и геополитическое значение религиозной сферы, пути
и средства повышения культуры толерантности в условиях глобализации»
(2012-2014) (Ташкентский исламский университет при Кабинете Министров
Республики Узбекистан. 22.11.2016. Акт № 05-1156). Использование научных
результатов позволит защитить детей от вредоносной информации, понять
суть положительных и отрицательных сторон информации.
Результаты теоретико-правового анализа понятия «ребѐнок» были
использованы при обосновании научно-теоретической сути понятий
«ребѐнок», «молодежь» в рамках практического проекта А1-ФК-0-80445
«Изучение
и
разработка практических рекомендаций на основе
социологического исследования социальной адаптации молодѐжи в
обществе» (Ташкентский исламский университет при Кабинете Министров
Республики Узбекистан. 22.11.2016. Акт № 05-1155). Использование научных
результатов позволит осветить суть и содержание понятий «молодежь» и
«дети», а также раскрыть их сходство и различие.
Апробация результатов исследования.
Результаты исследования
прошли апробацию на республиканских и международных конференциях, в
том числе «Узбекистон фукаролик хукукий фанлари ривожланишининг
айрим масалалари» (Ташкент, 2008), «Ёш олимларнинг илмий маколалар
туплами»
(Ташкент,
2009),
«Илм-фан
ютуклари
ва
инновацион
технологияларга асосланган кичик бизнесни ривожлантириш муаммолари ѐш
олимлар
нигохида»
(Ташкент,
2011),
«Диншуносликнинг
долзарб
муаммолари» (Ташкент, 2011, 2013), «Бола хукукларини таъминлашда
ижтимоий
хамкорлик»
(Ташкент,
2011),
«Исломшуносликни
ривожлантиришнинг
концептуал
масалалари»
(Ташкент,
2011),
«Узбекистонда болаларни ижтимоий химоя килиш тизимини бошкаришни
замонавий талабларга мувофик такомиллаштириш: ютуклар ва ривожланиш
истикболлари»
(Ташкент,
2011),
«Конунчиликни
такомиллаштириш
ислохотлари» (Ташкент, 2011), «Ёш олимларнинг илмий маколалар туплами»
(Ташкент, 2011), «Ижтимоий таъминот конунчилигини такомиллаштириш
36
масалалари» (Ташкент, 2012), «Фукаролик жамиятини шакллантириш
жараѐнида ижтимоий шериклик ва жамоатчилик назорати институтларини
такомиллаштириш муаммолари» (Ташкент, 2013), «Исломшуносликнинг
долзарб масалалари» (Ташкент, 2013), «Оила институтини мустахкамлашда
нодавлат нотижорат ташкилотлар иштирокининг долзарб масалалари»
(Ташкент, 2013), «Конунчилик ва хукукни куллашнинг долзарб муаммолари»
(Ташкент, 2013), «Ахборот хуружи даврида ѐшлар онгини шакллантириш
омиллари» (Ташкент, 2013), «Авесто кадриятлари: замонавийлик, дин ва
фалсафа» (Ташкент, 2013), «Система ценностей современного общества»
(Новосибирск, 2013), «Конфессиялараро мулокот ва диний бағрикенглик –
жамият баркарорлиги гарови» (Ташкент, 2014), «Ёшлар дунѐкараши учун
кураш: аХборий-мафкуравий ракобатнинг замонавий тенденциялари»
(Ташкент, 2014), «Right and Freedoms of People: problems of realization,
providing and protection» (Pragua, 2014), «Миллий ва маънавий
кадриятларнинг
юксалишида
аѐлларнинг
урни»
(Ташкент,
2015),
«Республикада юкори малакали юридик кадрлар тайѐрлашнинг долзарб
масалалари» (Ташкент, 2015).
Научные публикации результатов исследования.
По теме
исследования опубликовано 48 научных работ, из них 16 в отечественных
журналах, 5 в международных, 24 представлены на конференциях, среди них
1 монография и 2 пособия.
Структура и объѐм диссертации.
Диссертация состоит из введения,
пяти глав, заключения, списка использованной литературы (250 страниц
текста и 51 страница приложений).
ОСНОВНОЕ СОДЕРЖАНИЕ ДИССЕРТАЦИИ
Во введении
(аннотации докторской диссертации) освещены
актуальность и востребованность темы диссертации, взаимосвязь с
основными приоритетными направлениями развития науки и технологий в
Республике Узбекистан, дан обзор зарубежных научных исследований и
степень изученности проблемы, изложены цели и задачи, объект и предмет
исследования, методы, научная новизна и практические результаты,
освещены достоверность результатов и их опубликованость, научное и
практическое значение внедрения результатов, апробация, объем и структура
диссертации.
Первая глава
диссертации называется “Генезис прав детей на
территории Узбекистана и историко-правовая классификация понятия
«ребенок». В этой главе с теоретической точки зрения изучается историко
правовые основы понятия «ребѐнок», анализируются спорные стороны
современного толкования этого понятия, а также исследуется
первоисточники, относящиеся к правам и интересам детей.
В диссертации изучены законы «Авесты», правовые традиции и источники
исламского права, такие произведения, как «Жомиъ аҳком ас сиғор», «Фатово
ал-Аттобий
»
, «Туркистон ўлкаси мусулмон аҳолисининг
37
ҳуқуқий муносабатлари ҳақидаги шариат моддалари», историко-правовые
источники периода царской России и Советского колониального периода, а
также современные национальные и международные правовые нормы,
научная литература, исследования, посвященные детству и этому периоду
жизни человека. На основе исследования проведѐн сопоставительный анализ
определений, относящихся к данной сфере, и сделан вывод. Также освещены
содержание и суть таких историко-правовых терминов, как
«Рушд», «адна
синн ал-булуғ»,
«
муроҳиқ».
Как известно, на современном этапе развития в
международных и национальных законодательных актах понятие «ребенок»
толкуется как «личность, которая не достигла 18 лет». Однако здесь не
указана минимальная граница возраста, то есть, с какого периода жизни
новорожденный считается ребенком. В диссертации, принимая во внимание
исторические особенности Узбекистана, а также интересы плода,
предлагается целесообразным считать периодом детства период от появления
ребенка на свет до 18 лет. В диссертации обоснована целесообразность
такого подхода;
на основе проведенного анализа была исследована
научно-правовая суть понятия «ребѐнок», исследование оппонирует мнению
правоведов-ученых (Ш. К. Ганибаева, К. Никонов, Н. И. Беседкина, Ш. О.
Малгожата, А. Ю. Сологуб), было предложено авторское определение этого
понятия. В этом параграфе изложены результаты проведенного социального
опроса среди детей в различных областях Республики Узбекистан. Целью
данного опроса было выявление осознания содержания понятия «ребѐнок».
Согласно опросу стало ясно, что большая часть опрошенных не имеют
сведений о возрастном цензе детства, поэтому здесь приведены необходимые
рекомендации, направленные на решение данной проблемы.
В диссертации первоисточники по правам детей, существующие на
территории Узбекистана, изучены в следующем систематизированном виде:
а) непосредственная система (учение зороастризма и его священная книга
Авеста, древние письменные памятники на тюркском языке, согдийские
рукописи, правовые обычаи, научные произведения великих мыслителей,
примеры устного народного творчества и требования народной педагогики);
б) опосредованная система (система взглядов, выраженная в религиях
буддизма, иудаизма и христианства, распространенных на территории
Средней Азии).
Во второй главе
диссертации, которая называется «Толкование прав
детей в исламском праве» проведѐн анализ различных аспектов прав ребенка
в составе норм шариата, которые с правовой точки зрения регулировали
социальные отношения на территории Узбекистана на протяжении
нескольких веков. В диссертации исследованы основные источники
формирования понятия «ребенок» и его прав в исламской теологии на основе
исламской правовой мысли, на основе разделения по следующим
направлениям: индивидуальная правовая система плода и ребенка, семейно
правовая система плода и ребенка, общественные права плода и ребенка.
Наряду с этим, на основе сопоставительного метода в диссертации
изучены права, закрепленные в международной Конвенции о правах детей,
38
Законе Республики Узбекистан об основных гарантиях прав детей в
сопоставлении с исламским правом.
В частности, в этой главе обосновано формирование специфического
порядка права на жизнь, права на то, чтобы вырасти здоровым и гармонично
развитым, право на защиту, право на получение знаний, право на свободу и
личную неприкосновенность, право на обладание частным имуществом,
право на труд, право на свободное мышление, право на свободу слова
совести и вероисповедания, свободу объединения, право получения
информации, право на равенство, право на семью, а также другие права и
интересы детей, которые нашли свое отражение в исламском праве. Особое
внимание уделено формированию специфических правил и законов приема
детей. Наряду с этим было установлено, что в исламе существуют некоторые
правовые нормы, которые неизвестны современному законодательству: это
право на то, чтобы ребенок был чистый наследственностью, права приемных
детей знать о своих родителях, право на равенство в семье среди детей.
Этим обосновывается то, что права ребенка в многодетных семьях
являются необходимым правом, также то, что родители, независимо от
возраста, пола и физического состояния своих детей, должны быть одинаково
справедливы по отношению к ним, что гарантирует отсутствие
непонимания и вражды между детьми и защитит от нанесения ущерба
психике детей. Исходя из интересов детей, право условия рождения ребенка
с чистой определенной наследственностью важно тем, что он будет свободен
от различных подозрений. Это является одним из первых прав детей, право,
которое должно быть обеспечено ещѐ до рождения ребѐнка.
В религии ислама изложены такие пункты, согласно которым каждая
личность, достигшая совершеннолетия, должна выбрать достойного отца или
мать своему будущему ребенку, даны такие указания, что только в этом
случае ребѐнок будет хорошо знать своих родителей и близких
родственников, и будет расти в здоровой психологической и духовной среде.
В диссертации исследованы права детей в рамках права наследования.
В исламе, в отличие от других правовых систем, завещание считается
второстепенным в праве наследования, завещатель имеет право завещать
всего лишь одну третью часть своего имущества, а это, в свою очередь,
обеспечивает защиту его детям. В исламе ребенок считается наследником
первой степени, и даже плод, который еще не родился, уже обеспечен правом
наследования.
В третьей главе
диссертации, именуемой «Права детей и их
обеспечение в период царской России и Советской колонизации» проведен
анализ правовых отношений в сфере прав детей в период второй половины
XIX века вплоть до 1991 года на территории Республики Узбекистан.
Политика в сфере прав детей этого периода изучена на основе разделения на
следующие исторические этапы: невнимание к обеспечению прав и
интересов детей в период царской России; обеспечение прав детей через
первые законодательные комплексы в период политики и правления
большевиков; принятие законов о правах детей, их декларативный характер;
39
унижение прав детей в период репрессий и ущерб, нанесѐнный интересам
детей в результате репрессий; основные особенности практического
состояния и ситуации в сфере прав детей в период Второй мировой войны;
теоретические аспекты детского права в 1920-1930 годах; особенности прав
детей в послевоенный период; права детей в 1950-1970 годах, их
ограничение.
Наряду с этим в данной главе диссертации изучены практические
аспекты правовых отношений в сфере прав детей, в частности изучены
исторические документы, связанные с правами и интересами детей в
учреждениях кади на территории Узбекистана.
Четвѐртая глава
диссертации называется «Основные направления
государственной политики, направленные на обеспечение прав детей в
Республике Узбекистан». В этой главе проведѐн научно-теоретический и
практический анализ обеспечения прав детей в годы независимости в
Республике Узбекистан, проанализированы международно-правовые основы
права
детей,
изучен
процесс
совершенствования
национального
законодательства в сфере прав детей и институциональный механизм
обеспечения прав и интересов детей.
В диссертации подробно освещена деятельность в сфере обеспечения
прав детей в нашей стране, создание правовых основ, соответствующих
авторитетным международно-правовым документам в сфере прав детей. В
результате осуществлѐнных в этой сфере мероприятий Узбекистан в 2011
году по результатам рейтинга, проведѐнного международной организацей
«Берегите детей»
(“Save the Children”),
вошел в десятку стран, в которых уделяется
большое внимание укреплению здоровья детей. В этой же главе подробно
освещена
организационно-правовая
работа
по
имплементации
международных актов по правам человека в национальные законодательные
акты.
В диссертации особо подчеркивается, что Узбекистан, помимо
обеспечения прав детей в соответствии с универсальной Конвенцией,
демонстрирует приверженность и верность требованиям и принципам других
международных
документов
по
правам
детей.
В
диссертации
проанализированы
ратифицированные
Республикой
Узбекистан
международные нормативные акты, в частности, такие документы, как
Конвенция о правах человека, детей (1992), 138-ая Конвенция о самом
минимальном возрастном цензе при приеме на работу Международной
Организации Труда, Конвенция о запрещении самых худших форм детского
труда, Конвенция о торговле детьми и факультативный акт о детской
проституции и порнографии детей.
В этой же главе особо подчѐркнуто, что обеспечение прав детей
является важным приоритетным направлением государственной политики
Узбекистана, что в годы независимости здесь проведен целый ряд
мероприятий, что с первых лет независимости Узбекистана начала
формироваться необходимая правовая база по обеспечению прав и интересов
детей. В исследовании также уделено особое внимание тому, что 4 глава
40
Конституции Республики Узбекистан посвящена непосредственно семье, в
нормах которой отражены неприкосновенность прав детей, неразрывная
взаимосвязь развития ребенка с семьей, защита материнства и детства
государством.
Пятая глава
диссертации называется «Вопросы совершенствования
механизма обеспечения прав и интересов детей в Республике Узбекистан». В
этой главе анализируются актуальные проблемы в сфере прав детей,
разработаны научно-обоснованные предложения и рекомендации по их
решению.
В данной главе на основе точных научных исследований,
статистических сведений и реальных примеров обоснована актуальность
защиты детей от вредоносной информации. Изучены источники информации,
наносящей ущерб здоровью и психике детей. Выявлены особенности и
своеобразные стороны такой информации, на этой основе осуществлена их
классификация. Изучен мировой опыт в сфере обеспечения информационной
безопасности детей и разработаны рекомендации, имеющие теоретическое и
практическое значение.
Особое внимание в данной главе уделено месту и роли СМИ в
повышении правовой грамотности детей, в частности, отмечена
неэффективная деятельность средств массовой информации в сфере
информирования населения данными и сведениями о правах детей. В этой же
главе исследовано значение правовой культуры детей, приведены результаты
соцопроса, проведѐнного в целях определения степени правовой грамотности
учащихся средних специальных образовательных учреждений различных
областей Республики Узбекистан, проанализированы культурно правовые
понятия сферы правовой грамотности, дана их авторская характеристика.
В пятой главе исследованы условия формирования ювенальной
правовой системы в Узбекистане, а также то, какие институты эта система
должна включать в себя, определѐн круг деятельности, функции, принципы,
структура, а также механизмы реализации данной системы.
В диссертации дано научное определение понятия «ювенальная
юстиция», в научный оборот в пределах Республики Узбекистан введен
термин «ювенальные технологии». В диссертации проведен анализ
исследований по ювенальной юстиции, исследованы значение формирования
института омбудсмана детей и ювенальной юстиции в Узбекистане, их
национальные особенности, суть, содержание, функции, а также показатели
эффективности основных направлений деятельности.
В этой же главе исследована проблема раннего вступления в брак.
Несмотря на то, что в Республике Узбекистан осуществляется целый ряд
мероприятий по предупреждению случаев раннего вступления в брак, их
количество уменьшается лишь незначительно. Диссертантом обосновано
несоответствие ранних браков интересам детей и разработаны рекомендации,
имеющие практическое значение.
41
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
Исследование генезиса и эволюции прав детей на территории Узбекистана с
точки зрения специальности «Теория и история государства и права. История
правовых учений», а также результаты решения задач, определѐнных
диссертацией привели к следующим концептуальным выводам и стали
основой для практических предложений и рекомендаций:
I.
Научно-теоретические выводы
1.
Генезис и эволюция прав детей на территории Узбекистана с
исторической точки зрения поделены на следующие этапы: I. Древнее время.
II. Средние века. III. Период колониального строя. IV. Период
Независимости.
2.
Впервые в истории человечества на территории Узбекистана
сформировалась и развилась соответствующая передовой мысли своего
времени точка зрения, которая была оценена в качестве правового феномена.
3.
Первоисточники, вобравшие весь комплекс философско религиозных,
правовых и нравственно-духовных взглядов по правам детей, существующие
на территории Узбекистана, системно поделены на: а)
непосредственную
систему
(учение зороастризма и его священная книга Авеста, древние
письменные памятники на тюркском языке, согдийские рукописи, правовые
обычаи, научные произведения великих мыслителей, примеры устного
народного творчества и требования народной педагогики); б)
опосредованную
систему
(система взглядов, выраженная в религиях буддизма, иудаизма и
христианства, распространенных на территории Средней Азии)
4.
На основе исламской правовой мысли права детей можно разделить
на следующие направления: индивидуальная правовая система плода и
ребенка; система семейного права плода и ребенка; социальная правовая
система плода и ребенка.
5.
В диссертации указывается, что большая часть прав и интересов
детей, закрепленных в Международной Конвенции о правах человека и в
Законе Республики Узбекистан «О гарантиях прав детей», имеет схожие
аспекты с правами детей, отраженными в исламском праве.
6.
Было выявлено, что на территории Узбекистана, в период царской
России и советского колониализма, законодательные акты, регулирующие
отношения в сфере прав и интересов детей, стали более совершенными,
однако большинство из них носило декларативный характер.
7.
Систематизированная стратегия реформ, осуществленных в сфере
обеспечения прав и интересов детей в годы независимости в Узбекистане
была проанализирована на основе деления на следующие составные части:
- создание и развитие законодательного фундамента, гарантирующего
права и интересы детей на основе принятия национальных законов и
ратификации международных нормативных актов и документов;
- организация и развитие институциональных структур
(государственных органов, международных организаций, негосударственных
42
некоммерческих организаций, фондов, органов самоуправления граждан),
направленных на обеспечение прав и интересов детей;
- воспитание здорового и гармонично развитого поколения и
повышение качества образования;
- разработка и осуществление правительственных указов и
специальных
государственных
программ,
направленных
на
совершенствование системы социальной защиты.
8.
Полноценное действие и эффективность законов, относящихся к
сфере прав детей, непосредственно связаны с продуктивной работой 4
следующих элементов, составляющих механизм обеспечения прав и
интересов детей: во-первых, действенность соответствующих законов в
стране;
во-вторых,
строгое
обеспечение
соответствующими
институциональными органами исполнения нормативных документов; в
третьих, ведение системного контроля и мониторинга в этой сфере; в
четвертых, последовательное повышение правовой культуры населения, в
частности родителей и детей.
9.
Раскрыта суть и содержание ряда научных понятий по теме
исследования, разработано их авторское определение:
ребенок
– личность от периода плода до 18 лет;
плод
- ребѐнок развивающийся в чреве матери с 12 недель до времени
рождения;
ювенальная
юстиция
–
независимый
специализированный
государственный орган, осуществляющий справедливое судопроизводство по
делам несовершеннолетних в системе судебной власти, которая включает в
себя элементы профилактики и контроля, справедливого судопроизводства,
реабилитации и ресоциализации, направленные на обеспечение прав и
интересов детей.
Ювенальные технологии −
комплекс мероприятий, направленных на
защиту прав, свобод и законных интересов детей, находящихся в конфликте с
законом, повышение индивидуального потенциала для их свободного
развития в обществе, содействие воспитанию всесторонней, гармонично
развитой личности, а также на профилактику беспризорности и
правонарушений среди несовершеннолетних.
Продукция, пропагандирующая насилие или жестокость
− материалы
и предметы, не имеющие художественной, научной или культурной
ценности, побуждающие к совершению насилия или проявлению актов
жестокости.
II. Предложения и практичесие рекомендации по совершенствоанию
законодательных актов
1.
Целесообразно совершенствование правового определения понятия
«ребенок» 3-ей статьи Закона Республики Узбекистан «О гарантиях прав
детей» следующими дополнениями «Ребенок − человек, начиная от
состояния плода до 18 лет», «плод − это ребенок в чреве матери от 12 недель
до своего рождения».
43
2.
Содержание и суть прав о равенстве детей в семье, а также их чистом
наследстве, изложенные в исламском праве, не потеряли своей актуальности
на данном этапе, поэтому целесообразно отразить эти понятия в Законе
Республики Узбекистан «О гарантиях прав детей» в главе «Основные
гарантии прав детей».
3.
Целесообразно внести в Закон Республики Узбекистан «О гарантиях
прав детей» отдельную главу «Обязанности детей», где в качестве
обязанностей детей указать следующее: уважение и соблюдение
Конституции и Законов, уважение прав и свобод, чести и ценности других
личностей; защита и сохранение исторического, духовного и культурного
наследия; бережное отношение к природе и окружающей среде; получение
обязательного образования; верность Родине; забота о родителях.
4.
Рекомендуется усовершенствование 15-ой статьи Семейного кодекса
Республики Узбекистан следующим образом:
- фразу «возраст для вступления в брак − для мужчин 18 лет, женщин
17» заменить на фразу «возраст вступления в брак для мужчин и женщин −
18 лет»;
- фразу «районный, городской хокимият места государственной
регистрации брака» на фразу «гражданский суд района, города места
государственной регистрации».
5.
Целесообразно принятие Кодекса ювенальной юстиции Республики
Узбекистан и поэтапное осуществление его исполнения.
6.
Целесообразно принятие и внедрение в практику Закона о
представителе по делам детей в Республике Узбекистан (омбудсман для
детей).
7.
Необходимо разработать и принять Закон Республики Узбекистан «О
защите здоровья и психики детей от вредоносной информации», который
должен охватывать все стороны и аспекты защиты гармонично
развивающегося ребенка от вредоносной информации.
Необходимо создать теоретические и практические основы защиты
детей от вредоносной информации.
Наряду с этим необходимо уделить внимание двум сторонам вопроса
при практической защите детей от вредоносной информации, при этом:
Во
-
первых
, достижение безопасности информации из информационных
источников для детей, то есть создание здоровой информационной среды. Для
этого необходимо осуществить следующее:
- создание и внедрение действенного и эффективного механизма
защиты детей от вредоносной информации;
- в целях предотвращения распространения вредоносной информации в
стране создать специальную контрольно-проверочную инспекцию для
проведения
экспертизы.
Последовательно
проверять
информацию,
разработанную в нашей стране и приходящую из-за рубежа (кинофильмы,
клипы, музыку, книги, журналы), внедрение таких ограничений, как
вырезание эпизодов, признанных имеющими отрицательное воздействие на
44
детей, в экстремальных случаях запрет на распространение такой
информации.
- в сфере защиты детей от вредоносной информации уделить особое
внимание формированию системы социального партнерства между
государственными органами власти и управления, институтами гражданского
общества, общественными организациями и органами самоуправления
граждан, родителями и педагогами.
- создание единого реестра сайт-доменов, электронных сетевых
адресов и web-страниц, отрицательно влияющих на детей и их
дифференцированное ограничение в зависимости от возраста детей.
- обогащение сети Интернет web-страницами, отражающими нашу
историю, передовые идеи великих мыслителей в сфере воспитания детей,
культуру, национальные ценности и традиции.
- регулирование на международном уровне информации в сети
Интернет, а также определение и привлечение к ответственности авторов
вредоносной информации, являющийся причиной недоверия, лжи, зависти и
заговора.
- повышение качества и количества национальных мультфильмов. -
принимая во внимание вид и содержание материалов средств массовой
информации, опираясь на научные заключения психологов, педагогов и
других соответствующих специалистов, с учѐтом возраста детей
осуществлять дифференциальный подход к этой информации, перед
объявлением информации посредством демонстрации условных знаков
(например 0+, 6+, 12+, 16+, 18+) защитить детей от влияния информации,
причиняющей вред их здоровью и развитию,.
- осуществлять строгий контроль и повысить ответственность мест
оказания сервисных услуг владельцам мобильных телефонов (запись музыки
и мелодий, клипов, видеороликов и другой информации), а также Интернет
кафе и торговых точек, где ведѐтся торговля CD, DVD дисками.
- осуществлять проверку качества импортируемых товаров с точки
зрения информационной безопасности, ввести ограничение импорта и
торговли товарами, одеждой, канцелярскими товарами и игрушками,
имеющими рисунки, символы, надписи с отрицательной информацией.
- повышение квалификации специалистов по информационной
безопасности информационных сетей и организация системы их высшей
подготовки.
- внедрение в нашей стране испытанных и давших положительные
результаты методов зарубежного опыта.
Во-вторых
,
формирование у детей «информационного иммунитета».
Для этого необходимо осуществить следующее:
- регулярное ведение пропагандистской работы о способах защиты от
отрицательных последствий информации, причиняющей вред их здоровью и
развитию, в махаллях среди родителей и детей.
- регулярное осведомление населения о информации, причиняющей
вред здоровью и развитию людей, через средства массовой информации.
45
-
обучение
специальному
предмету
«Влияние
информации,
причиняющей вред здоровью и развитию человека, и меры защиты от неѐ» в
образовательных учреждениях и проведение интересных соревнований в
этой сфере.
- повышение степени бдительности каждой личности, имеющей
положительную твердую позицию.
- комплексное повышение квалификации пользователей массовой
информации.
С теоретической точки зрения необходимо осуществить следующее: -
повышение количества и качества научной и научно-популярной литературы;
- проведение научно-практических конференций в этой сфере, обмен
новыми предложениями, рекомендациями и мнениями;
- усиление ответственности за совершение правонарушений в этой
сфере;
- изучение зарубежного опыта в этой сфере, творческое использование
данного опыта при разработке проектов новых законов, соответствующих
условиям Узбекистана;
- разработка национальных законов и правил, определяющих
регламент, ответственность, обязанности и права в сфере работы
пользователей с информационными ресурсами открытой мировой сети.
8.
Выдвинуто предложение о совершенствовании Кодекса об
административной ответственности Республики Узбекистан статьей «О
привлечении к административной ответственности за изготовление, ввоз,
распространение, рекламу и демонстрацию продукции, пропагандирующей
насилие или жестокость».
9.
Обосновано дополнение Уголовного кодекса Республики Узбекистан
статьей «Об уголовной ответственности за повторное совершение
правонарушения в виде изготовления, ввоза, распространения, рекламы и
демонстрации продукции, пропагандирующей насилие или жестокость после
применения административной меры наказания».
10.
Разработано предложение о дополнении 8 раздела Уголовного
Кодекса Республики Узбекистан термином «продукция, пропагандирующая
насилие или жестокость».
III. Результаты анализа социального опроса
Социальный опрос на определение знаний по правам детей был
проведѐн среди 471 респондента – учащихся начальных и выпускных курсов
средних специальных образовательных учреждений различных регионов
Республики Узбекистан. По результатам социального опроса проведѐн
сопоставительный анализ в разрезе регионов, возраста респондентов и по
гендерному принципу.
1.
Выявлено, что подавляющая часть опрошенных не имеют знаний о
возрастной границе детства. Целесообразно проведение уроков на эту тему
при преподавании правовых предметов в образовательном учреждении.
46
2.
На основе анализа результатов можно сделать вывод о том, что
опрошенные имеют определѐнный минимум знаний о своих правах. Однако
опрошенные, считающиеся показавшими хороший результат, смогли назвать
всего лишь 5 прав. Целесообразно уделить особое внимание повышению
степени правовой грамотности детей и осуществить следующие мероприятия
для получения ими полноценных знаний:
-
уделить особое внимание нравственно-правовому воспитанию ребенка
в семье с самых первых лет его жизни;
-
повышение правовой грамотности детей через организацию
специальных уроков и занятий в образовательных учреждениях;
-
усиления
правовой пропагандистской работы в махаллях, осуществление особого
контроля над детьми с девиантным поведением.
3.
Было выявлено, что дети
хотели бы получать информацию о своих правах через средства массовой
информации, на специальных уроках в школах и путѐм получения
консультации правоведов. Основываясь на этих результатах, необходимо:
во-первых
, давать интересную информацию о правах и обязанностях детей в
СМИ;
во-вторых,
ввести специальные учебные часы о правах и обязанностях
детей в образовательных учреждениях и проводить интересные
соревнования, викторины, конкурсы среди детей в этой сфере;
в-третьих
необходимо открыть специальные правовые консультации для детей в
образовательных учреждениях.
4.
При анализе результатов опроса в разрезе регионов было выявлено
разнообразие в ответах опрошенных, в зависимости от города и области они
заняли различные позиции в категориях по регионам.
5.
Результаты респондентов учащихся начальных курсов оказались
лучше результатов респондентов выпускных курсов средних специальных
образовательных учреждений, что позволило сделать следующий вывод:
знания, полученные учащимися в школе более прочны по сравнению со
знаниями, полученными в профессионально-технических колледжах и
академических лицеях. Это, в свою очередь, является доказательством того,
что в образовательном процессе в средних специальных учреждений слабо
поставлена работа в сфере обучения детей знаниям по правам детей.
6.
В ответах на некоторые вопросы были выявлены гендерные
особенности, например, девочки занимаются спортом в 2 раза меньше, чем
мальчики, что позволяет сделать вывод о том, что при осуществлении
пропагандистской работы необходимо принимать во внимание гендерные
особенности.
7.
В результате проведѐнного социального опроса были выявлены
проблемы в сфере обеспечения прав детей, с которыми они сталкиваются в
своей жизни в настоящее время. Дети не знают в достаточной степени свои
права, нет телепередач, посвящѐнных правам детей, нет достаточного
внимания к проблемам детей и вопросам воспитания детей. Выявлено, что
дети считают недостаточно обеспеченными право на свободу слова и мысли,
на поступление на учебу на бюджетной основе, право получения
информации, право получения образования.
47
Также на основе полученных результатов было установлено, что
опрошенные хотели бы учреждения стипендии для отличников – учащихся
колледжей, обучения всех на бюджетной основе в высших учебных
заведениях, проведения уроков на основе зарубежного опыта, на основе
передовых информационных технологий с привлечением компьютеров,
проведения всех уроков на английском языке, введения бесплатного проезда
в транспорте, проведение вступительных экзаменов 2 раза в год и облегчение
вступительных экзаменов в высшие образовательные учреждения.
Вышеизложенное отражает две стороны знаний респондентов:
во
первых
, учащиеся колледжа имеют определенные сведения о жизни своих
зарубежных ровесников и о зарубежной образовательной системе;
во вторых
,
у опрошенных в определенной степени есть настроения иждивенчества.
Наряду со стимулированием отличников-учащихся колледжей и ведения
уроков на интерактивной основе необходима организация интерактивных
лекций правоведов и других специалистов на тему о сути и содержании льгот
для детей, качественное и количественное улучшение деятельности в данной
сфере.
48
SCIENTIFIC COUNCIL ON AWARDING THE DEGREE OF DOCTOR OF
SCIENCE № 14.07.2016. YU/HIS. 30.01 AT THE ACADEMY OF STATE
GOVERNANCE UNDER THE PRESIDENT OF THE REPUBLIC OF
UZBEKISTAN
TASHKENT ISLAMIC UNIVERSITY UNDER THE CABINET OF
MINISTERS OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN
KARIMOVA DILAFRUZ RAVSHANOVNA
THE GENESIS, THE EVOLUTION AND THE PERSPECTIVES OF THE
RIGHTS OF CHILDREN IN THE TERRITORY OF UZBEKISTAN
12.00.01 – Theory and History of State and Law. The History of Legal Teachings
ABSTRACT OF DOCTORAL DISSERTATION
Tashkent – 2017
49
The title of the doctoral dissertation is recorded at the Supreme Attestation
Commission under the Cabinet of Ministers of the Repiblic of Uzbekistan under the
reference number 30.09.2014/B2014.3-4. Ju.3.
Doctoral dissertation is carried out at Tashkent Islamic university under the Cabinet
Ministers of the Republic of Uzbekistan.
The abstract of the dissertation in three languages (Uzbek, Russian and English) is
uploaded to the web sites of Scientific Council (www.dba.uz/uz/tadqiqotchilarga/ilmiy-kengash)
and the education-information portal “ZiyoNET” (www.ziyonet.uz)
Scientific Counsultant: Tashkulov Jurabay Urinbayevich
Doctor of Juridical Science, Professor
Official Opponents: Ismailov Bakhadir Islamovich
Doctor of Juridical Science
Mamatov Hudoyor Teshayevich
Doctor of Juridical Science
Ruziyev Zafar Rayimovich
Doctor of Juridical Science
Leading Organization: The Academy of Internal Affairs of the
Republic of Uzbekistan
The defence of the dissertation will take place withing the assembly,
“ 27 ” february 2017
at
14 pm
, of the Scientific Council № 14.07.2016. Yu/His 30.01 that awards a doctoral degree at
the Academy of State Governance under the President of the Republic of Uzbekistan (Address:
100003, Tashkent city, Uzbekistan Road st, 45. Tel.: 99871 232 60 80; Fax: 232 60 66; e-mail:
info@dba.uz)
The doctoral dissertation is available in the Information-Resource Center of the Academy
of State Governance under the President of the Republic of Uzbekistan (Reg. № 10 ) (Address:
100003, Tashkent city, Road Uzbekistan, 45. Tel.: 99871 232 61 25)
The abstract of the dissertation is distributed in 2017, ___, _______________.
(The protocol of the 2017, ____, ______________ № ____ registry)
G.R.Malikova
Chair of the Scientific Council awarding doctoral degrees,
Doctor of Juridical Science,
Associate Professor
B.I.Ismailov
Secretary of the Scientific Council awarding doctoral degrees,
Doctor of Juridical Science
I.A.Khamedov
Chair of the seminars board under the Scientific Council
awarding doctoral degrees, Doctor of Juridical Science, Professor
50
INTRODUCTION (annotation for doctoral dissertation)
Actuality and necessity of the topic of the dissertation.
There is an
increasing need for the study of human rights, particularly, the issue of children`s
rights and welfare due to the ongoing globalization process. At present, the rights
of children and the maintenance of rightful welfare of a child are considered
questions of top priority and have been raised to the level of state policy in
Uzbekistan. By adopting legal documents and state programmes on the consistent
formulation of rights and welfare of a child, there are more possibilities for the
realization of the policy. However, on the grounds of social relations that are
unpredictably changing as a result of the ever-rising globalization, an absolute and
long-standing resolution of the issue requires regular improvement in the legal and
organizational foundations for providing rights and welfare of a child.
Nowadays, an intensive era is posing us quite pressing and ever-changing
questions on upbringing younger generation with sound spiritual and physical
health. In the announcement of the year 2016, as the year of «Healthy Mother and
Child», the issue of improving regulatory and legal framework on the maternity
and childhood protection has been stressed with great importance. In fact, making
further efforts on passing new laws that can meet contemporary needs of children
and bringing them to practice with the most appropriate and advanced methods are
the topmost issues of today’s agenda. While creating the legal basis for the
protection of maternity and child in Uzbekistan, it is immensely important to apply
not only the recent advancements in international practice, but also the local values
that emerge from the research of the history of child rights in Uzbekistan and
harmonize with oriental mentality which reflects our centuries-old, time-tested
values and traditions. Moreover, determining the structural enhancements in the
realization and deployment of this matter public plays the key role in fostering the
rights of child in Uzbekistan.
Likewise, to support the actuality of the dissertation, the following issues
must be addressed in presented work: the fact that the topic of child rights have not
been studied within the speciality of «Theory and History of Statehood and Law;
History of Juridical Teachings»; the lack of comparative study of advantages and
disadvantages of teachings related to its history; the existence of certain gaps in
current legislation literature; and the need for developing new resolutions to the
practical and theoretical challenges connected to an effective maintenance of child
rights and welfare.
The suggestions and inferences reached within the thesis are expected to
serve, to a certain degree, for the realization of the following documents: the 2010,
January 27, №1271 Resolution by the first president of the Republic of Uzbekistan
On the National Project «The Year of Perfect Generation», the 2009, April 13
Preidential Resolution №1096 «On Protection of Child`s and Maternal Health,
Supplementary Measures on the Upbringing of Healthy Generation», the 2011,
October 14 №280 Decree of Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan
«On the Supplementary Measures on the Improvement of Child Nurturing and
Upbringing of Healthy and Mature Generation» and other pertinent documents.
51
The relevance of the research to priority directions of the development
of science and technology in Uzbekistan.
The research has been carried out
within the framework of the state program «The Establishment of Innovation
Economy, Cultural, Spiritual and Moral Development in Democratic and Legal
Society» (2015-2017) which was directed at the development of science and
technology in Uzbekistan.
The review of foreign researches on the topic of the dissertation
20
.
Researches on the rights and welfare of children is being conducted at the leading
global scientific centers and higher education institutions, such as American
Academy of Political and Social Science, Oxfrod University, Cambridge
University, Harvard University, Victoria University of Wellington, University of
Gent, Univesity of Toronto, Chicago University, Princeton University, Maxim
Institute, Saint Petersburg State University, Bashkortostan State University,
Russian Academy of Justice, Tashkent State Juridical Institute and University
World Economy and Diplomacy.
Following are the scientific results found on the basis of research carried out
on the child rights and welfare: the issue of early marriage of children, child rights
in the countries below the poverty line (University of Osaka), Global matters
related to child rights (Harvard University), the right for the protection of
children`s health, the protection of child rights in prisons (University of Gent),
theory of child rights, the history of childhood and parental relations: years 1500-
1900 (Cambridge University), the matter of regular development of the theory of
child rights (American Academy of Political and Social Science), Contemporary
Childhood (Chicago University), Children and Policy: the issue of children
deprived of the parental custody (Princeton University), theoretical and practical
development of the foundations of child rights (Victoria University), the guarantee
of child rights in New-Zealand (Maxim Institute), global challenges related to child
rights (St. Petersburg State University), the development of the conception of child
rights (Bashkortostan State University), non-material individual rights of children
(Russian Academy of Justice), the characteristics of dealing with juvenile cases at
the first-stage court (Tashkent State Juridical Institute), and international legal
issues of the realization of the child rights convention in Uzbekistan (University of
World Economy and Diplomacy).
Here below are international scientific researches conducted on the matter of
child rights and welfare: creation of a better mechanisms for fair trial of minors;
improvement of regulations on charging minors with crime and mitigating the
nature of punishments from retributional to disciplinary-rehabitational forms such
as the reconciliation of concerned parties and the payment of the damage made;
identifying and registering the children in need of social protection and provision
of legal order on their care; building the legal foundations for protecting children
from hard forms of labour; and improvement of legal basis for protecting children
in compliance with international conventions such as “On the Rights of a Child”.
20
See: http://www.ugent.be, http://www.ox.ac.uk, http://www.tamu.edu, https://tspace.library.utoronto.ca,
http://doc.rero.ch, http://www.harvard.edu, http://www.cam.ac.uk, http://www.princeton.edu, http://www.law.osaka
u.ac.jp, http://www.uwed.uz, http://www.tsul.uz, http://www.akadmvd.uz and other sources.
52
The scientific sсrutiny of the problem.
The problem of “the evolution and the
genesis of child rights in Uzbekistan” is compound and bears chronological
differences in the context of scientific and conceptual understanding of the term.
Child rights and legal foundations for the maintenance of child rights are
reflected in several international resolutions, as well as in the Constituion of the
Republic of Uzbekistan, and other legal documents related to this domain.
Historical legal manuscripts have been widely used during the research and
various questions on the rights of children have been reviewed, to a certain degree,
by the historical and contemporary scholars of our country. For instance,
F.M.Otahujayev and G.S.Inamjanova
21
analysed questions related to the
obligations and the rights of children in a family. Problems of protecting child
rights through international mechanisms can be frequently met in the scientific
efforts of Sh.Ganibayeva, F.Bakayeva and R.Hakimov
22
. The history of national
and international development of child rights is partly studied by
G.M.Tansikbayeva
23
. Likewise, the contemporary issues in juvenile justice have
been researched by G. Abdumajidov, M.A Khamidova, B. Ismailov and M.
Rakhimva
24
. The common aspects of the rights of child and the criminal law have
been highlighted by H. U. Shodiev, N.T. Ismoilov,A. Israilov and the common
aspects related to the civil law have been pointed out by Z. N. Esanova
25
.
The topics about the rights of child have been investigated by foreign
researchers too. For example, R. Evette
26
, N.Cantwell
27
, A.G. Mower
28
have
designed the implementation of international regulations and laws on child rights
to their national legislative systems. M. Khamid and A. Tafiq have conducted
21
Отахужаев Ф.М.
Конституция ва оила. ― Т.: Адолат, 2002. – 132 б.;
Инамджанова Г.С
. Ота-оналар ва
болаларнинг ҳуқуқларини оила ҳуқуқий ҳимоя қилиш муаммолари: Юрид. фан. ном. дис. ― Т.: ТДЮУ, 2005.
― 151 б.
22
Ганибаева Ш.К.
Ўзбекистон Республикасида бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияни амалга
оширилишининг халқаро-ҳуқуқий масалалари (назария ва амалиѐт муаммолари): Юрид. фан. ном. дис. ― Т.:
ТДЮУ, 2009. ― 160 б.;
Хакимов Р
. Детство: Проблеми и перспективы: (1946-2006) Узбекская ассоциация
международноги права. - Т.: Узбекистан, 2006. – 120 с.
23
Тансикбаева Г.М
ва муаллифлар жамоаси. Бола ҳуқуқлари // Ғ.Абдумажидов таҳрири остида. – Тошкент:
ТДЮИ, 2008. – 240 б.
24
Абдумажидов А.А
. Международные ювенальные нормы и Угаловный кодекс Республики Узбекистан//
Давлат ва хукук. - Тошкент, 2005. - №2. - С. 47-48;
Абдумажидов А.А
. Права ребенка и гарантия их защиты в
прогнозируемом законодательстве о детях в Республике Узбекистан // Демократлаштириш ва инсон
ҳуқуқлари. – Тошкент, 2006. -№1. - С.82-83;
Исмаилов Б.И., Рахимова М.А
. Правовые основы системы
ювенальной юстиции. - Ташкент, ЮНИСЕФ, 2003. - 169 с.;
Хамидова М.А
. Ювенал юстиция у қандай
бўлиши керак? – Т.: ТДЮИ, 2006. – 40 б.
25
Шодиев Х.У.
Ўзбекистон Республикаси жиноят қонунчилиги бўйича вояга етмаганларга жазо тайинлаш
муаммолари: Юрид. фан. ном. дис. ― Т.: ТДЮУ, 2006. ― 151 б.;
Исмоилов Н.Т
. Вояга етмаганлар
жиноятларини индивидуал олдини олиш муаммолари: Юрид. фан. ном. дис. ― Т.: ИИВ Академияси, 2006. ―
158 б.;
Ирсалиев А
. Вояга етмаганларнинг жиноят ишларини биринчи босқич судида юритишнинг
хусусиятлари: Юрид. фан. ном. дис. ― Т.: ТДЮУ, 2002. ― 158 б.;
Эсанова З.Н
. Болалар тарбияси билан
боғлиқ низоларни фуқаролик судида кўришнинг процессуал ҳусусиятлари: Юрид. фан. док... дис. ― Т.:
ТДЮУ, 2010. ― 245 б.
26
Evette R
. The Implementation of the Rights of the Child: Transcending the Traditional Practice of Child Marriage
in Niger, Yemen, and Thailand: Master’s Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree
of Master of International Affairs at the City College of New York, 2011. - 122 p.;
27
Cantwell N.
The history, content and impact of the Convention on the Rights of the Child// Understanding
Children’s Rights. – Belgium: Children’s Rights Center, University of Chent, 1998. - 545 р.
28
Mower A.G
. The
Convention on the Rights of the Child/ International Support for Children// Studies Human Rights Journal. ―
London: Greenwood Press- Westport Connecticut, 2002. ― Vol.17. ― Р. 12.
53
extensive research on the guarantees of protecting the interests of child in Islam.
The issues on juvenile justice and the institute of child rights ombudsman have
been reviewed by N.O. Arhipova, N.N. Shtikova, I.V.Predeina, A.S.Nazarova,
N.V.Kuzmina, A.E.Novikova, Yu.G. Spichak, etc
29
.
There has been no research conducted so far on the topic of the theoretical
and historical aspects of the genesis and the evolution of child rights in the territory
of Uzbekistan.
The relevance of the topic of the dissertation with the scientific research
of the higher education institution where the research has been conducted.
The
research is conducted along with the competent board of Tashkent Islamic
University for “The study of religious fanaticism and the creation of theoretical
and practical means for protecting the youth from informational threats in the
context of globalization” – A-1-042, (2015-2017) and “The teachings of Sufism in
Mawarannahr: originality and interpretations, historical and modern state, analysis
and inferences” – A-1-044.
The aim of the dissertation.
To research the evolution and the genesis of
the child rights in the territory of Uzbekistan and to develop legislative and
theoretical framework derived from the comparative analysis of historical works
relevant to this field. Thereafter, drawing appropriate conclusions from the
accomplished research and making list of suggestions and recommendations
directed at improving the current mechanisms on providing and defending child
rights.
Tasks of the dissertation
are as follows:
- to define the concept of “
child
” as a legal term in accordance with
historical and legislative sources issued in the territory of Uzbekistan as well as to
conduct a scurpulous research on the meaning of the term and the other relevant
elements around it.
- to provide a comprehensive analysis of historical sources related to child
rights and issued in the territory of Uzbekistan before Islam.
- to provide a comperative analysis of historical and legislative sources
related to child and child welfare during the age of Islam in the territory of
Uzbekistan;
- to provide a comprehensive analysis of child rights and welfare in the
period of the colonization of the territories of Uzbekistan by Russian Empire and
Soviet Union;
29
Штыкова Н.Н
. Ювенальная юстиция в США, Англии и России XIX-XX века: Историко-правовой анализ:
Автореф. дис. ...канд. юрид. наук. ― Нижний Новгород, 2001. - 47 с.;
Предеина И.В
. Правовые и
теоретические основы развития ювенальной юстиции в России: Автореф. дис. ...канд. юрид. наук. - Саратов,
2005. - 47 с.;
Назарова А.С
. Организационно-правовые и криминологические проблемы создание системы
ювенальной юстиции в Российской Федерации: Автореф. дис. ...канд. юрид. наук. ― Рязань, 2004. - 52 с.;
Архипова Н.О
. Теоретико-правовые аспекты формирования ювенальной юстиции в Российской Федерации:
Автореф. дис. ...канд. юрид. наук. - Москва, 2011. - 42 с.;
Кузьминых Н.В
. Институт Уполномоченного по
правам человека (омбудсмана) в странах Содружества Независимых Государств (СНГ): Автореф. дис. юрид.
наук. ‒ Москва, 2004. ‒ 51 с.;
Новикова А.Е
. Институт уполномоченного по правам человека в Российской
Федерации: историко-правовой и теоретико-правовой аспекты: Автореф. дис. юрид. наук. ‒ Москва, 2007. ‒
45 с.;
Спичак Ю.Г
. Институт Омбудсманав Государствах Восточной Европы: Автореф. дис. юрид. наук. ‒
Москва, 2009. ‒ 48 с.; Akmad Tawfiq, Maisa Khamid. Children in Islam. Their Care, Upbringing and Protection. -
Al-Azhar University in cooperation with the UNICEF. 2005. – 123 р.
54
- to provide a thorough analysis of legislative reforms in the field of child
rights and their respective outcomes in the period of independence of the Republic
of Uzbekistan.
- to propose a list of recommendations for the improvement of the legislative
and the executive systems directed at exercising child rights and welfare in
accordance with traditional values and historical experience.
The object of the research.
Historical, social, legal and economic issues
related to the rights and the welfare of children in the territory of Uzbekistan.
The
subject of the research.
Historical, social, legal and economic attitude towards the
rights and the welfare of children in the territory of Uzbekistan.
The methods of
the research.
The research uses logically cohesive, chronologic and systematic
approach in investigating the child rights and welfare in the territory of
Uzbekistan. The research also uses comparative analysis, public opinion gathered
via social survey, research of manuscripts and statistical techniques to acquire new
knowledge. The research has been accomplished according to the principles of
objectivity, diversity of opinions, completeness and comprehensiveness.
The scientific novelty of the research
can be described in following
directions:
- The topic of the genesis and the evolution of the child rights in the territory
of Uzbekistan has been fully researched for each period in history through
definition of legal concept of a
“child”
, his/her rights and interests along with
legislative and theoretical aspects of the term.
- The definition of the term “product advocating violence and cruelty”. - The
research determines preparing, importing, disseminating, advertising and
demonstrating products advocating violence and cruelty as an act of administrative
offence.
- The research proposes the list legislative changes on issuing criminal
charges for preparing, importing, disseminating, advertising and demonstrating
products advocating violence and cruelty repeatedly after an administrative
offence.
- The research proposes the list of recommendations on the improvement of
legislative and executive mechanisms responsible for protecting and maintaining
the rights and interests of the children.
Practical outcomes of the research.
Based on the analysis of historical
sources which has served as the main platform for regulating the social
relationships in the territory of Uzbekistan, the research reveals nuances of
interpreting the rights and the interests of children in different periods of history.
These historical interpretations of key concepts could play key role in developing
the theoretical foundations of child rights.
The recommendations and the suggestions designed according to the results
of social survey conducted among the students of academic lyceums and colleges
in different regions of Uzbekistan reflect the practical meaning of the
implementation of renewed mechanisms for protecting child rights in Uzbekistan
55
and create a platform for enhancing the efficiency of mechanisms responsible for
supporting child rights.
The credibility of obtained results
is drawn from the credibility of the
resources and the research methods used in preparation of this work. The research
collected information from official sources, and used commonly accepted means of
data gathering such as social survey to base its recommendations and suggestions
on solving key issues in supporting child rights. The surveys have been conducted
according to the current requirements of polling public opinion and statistical data
obtained from the survey has been processed using common techniques of data
visualization and statistical analysis. The implementation of the research findings
into practice has been approved by appropriate government authorities.
The theoretical and practical significance of the research results.
The
importance of the results of scientific research to enrich the knowledge of the
scientific study of the rights of the child, the law-making, as well as the
improvement of national legislation on the basis of analysis of the historical and
legal interests of children in Uzbekistan, the results are explained by the use of
methodological approaches to improving this area.
The results of research and practical importance of the improvement of the
legislation on the rights and interests of the child, the development of law
enforcement, as well as improving the mechanism for ensuring the rights and
interests of the child may be used in the development of state programs.
The implementation of the research results.
The findings of research were
used as follows.
«
The preparation of the product promoting violence or cruelty, import,
distribution, promotion, demonstration» called on the substance of the Republic of
Uzbekistan on administrative responsibility is reflected in Article 189 of the Code
(the Legislative Chamber of the Oliy Majlis of the Republic of Uzbekistan from
June 8, 2016 05 / 01-07-117-691-reference). It gives chance for the protection of
children from information which is harmful to their health and psychology, and
allows scientific results to ensure the rights and interests of the child;
The research propose making an amendment in the Article of the Criminal
Code of 1301 (the Legislative Chamber of the Oliy Majlis of the Republic of
Uzbekistan from June 8, 2016, 05 / reference No. 01-07-117-691) for the
preparation, import, distribution, promotion and demonstration of products
advocating violence or cruelty after a previous administrative penalty. This
proposal, aimed at protecting children from harmful information provides further
improvement of the legislative framework;
The 8th branch of the Criminal Code of the Republic of Uzbekistan «product
promoting violence or cruelty bearing no artistic, scientific or cultural value, the
items and materials that encourage the acts of violence or cruelty» were amended
with the content term (Legislative Chamber of the Oliy Majlis of the Republic of
Uzbekistan from June 8, 2016 05 / 01-07-117-691-reference). Using scientific
results enables the elimination of the confusion associated with the concept of
«product promoting violence or cruelty»;
56
From the results of the survey the level of awareness of the child's social
used in «Ижтимоий фикр» community center in the theme of «Ўзбекистон
ѐшларининг ҳуқуқий маданияти» («Ижтимоий фикр» on October 13, 2016 01-
16 / 333 dated reference). The application of research results wil serve to increase
the level of literacy of children;
Public awareness of the rights of the child, the protection of children from
harmful information on the scientific conclusions and recommendations from the
Mahalla Charity Fund established under the citizens 'assemblies of minors, Youth
and Sports of the University of the special committee and parents' social structure
founded by the parents of young within the scope of the measures to increase legal
awareness generation about the (Mahalla charity public Fund on October 21, 2016
02-03 / 808 dated reference). Scientific and cultural and educational activities to
improve the effectiveness of the implementation of the outcomes, raising the legal
culture of youth, contributed to juvenile delinquency.
The approbation of research result.
Results of study underwent o series of
international and national scientific-practical events, including the followings;
«Ўзбекистон фуқаролик ҳуқуқий фанлари ривожланишининг айрим
масалалари» (Тошкент, 2008), «Ёш олимларнинг илмий мақолалар тўплами»
(Тошкент, 2009), «Илм-фан ютуқлари ва инновацион технологияларга
асосланган кичик бизнесни ривожлантириш муаммолари ѐш олимлар
нигоҳида» (Тошкент, 2011), «Диншуносликнинг долзарб муаммолари»
(Тошкент, 2011, 2013), «Бола ҳуқуқларини таъминлашда ижтимоий
ҳамкорлик» (Тошкент, 2011), «Исломшуносликни ривожлантиришнинг
концептуал масалалари» (Тошкент, 2011), «Ўзбекистонда болаларни
ижтимоий ҳимоя қилиш тизимини бошқаришни замонавий талабларга
мувофиқ такомиллаштириш: ютуқлар ва ривожланиш истиқболлари»
(Тошкент, 2011), «Қонунчиликни такомиллаштириш ислоҳотлари» (Тошкент,
2011), «Ёш олимларнинг илмий мақолалар тўплами» (Тошкент, 2011),
«Ижтимоий таъминот қонунчилигини такомиллаштириш масалалари»
(Тошкент, 2012), «Фуқаролик жамиятини шакллантириш жараѐнида
ижтимоий
шериклик
ва
жамоатчилик
назорати
институтларини
такомиллаштириш муаммолари» (Тошкент, 2013), «Исломшуносликнинг
долзарб масалалари» (Тошкент, 2013), «Оила институтини мустаҳкамлашда
нодавлат нотижорат ташкилотлар иштирокининг долзарб масалалари»
(Тошкент, 2013), «Қонунчилик ва ҳуқуқни қўллашнинг долзарб муаммолари»
(Тошкент, 2013), «Ахборот хуружи даврида ѐшлар онгини шакллантириш
омиллари» (Тошкент, 2013), «Авесто қадриятлари: замонавийлик, дин ва
фалсафа» (Тошкент, 2013), «Система ценностей современного общества»
(Новосибирск, 2013), «Конфессиялараро мулоқот ва диний бағрикенглик –
жамият барқарорлиги гарови» (Тошкент, 2014), «Ёшлар дунѐқараши учун
кураш: ахборий-мафкуравий рақобатнинг замонавий тенденциялари»
(Тошкент, 2014), «Right and Freedoms of People: problems of realization,
providing and protection» (Pragua, 2014), «Миллий ва маънавий
қадриятларнинг
юксалишида
аѐлларнинг
ўрни»
(Тошкент,
2015),
«Республикада юқори малакали юридик кадрлар тайѐрлашнинг долзарб
57
масалалари» (Тошкент, 2015) мавзуларидаги республика ва халқаро илмий
амалий конференцияларда апробациядан ўтган.
The publication of research results.
Author has published 1 textbook and
47 scientific articles (including 5 in foreign periodicals) related to the topic of this
research.
The structure and volume of the dissertation.
Dissertation consists of
introduction chapter, five chapters discussing the concept of child rights in
different periods in history, conclusions and recommendations chapter and
bibliography. It is 250 pages long and contains 51 pages of appendices.
THE MAIN CONTENT OF THE DISSERTATION
The first chapter of the dissertation discusses the laws of “Avesta” and legal
conventions of that time. It also provides the analysis of the origins of Islamic law
such as “Jome ahkom as-Sigar”, “Fatovo al-Attobiy”, “Sharia articles of Muslims
living in Turkistan”. This chapter also includes the review of literature on child
rights during the period of Russian and Soviet colonialism.
The second chapter of the dissertation named “The interpretation of child’s
rights in Islamic Jurisprudence “ is devoted to the analysis of the child’s right in
the list of sharia norms which have been providing social relation’s order for
several centuries within the territory of Uzbekistan”.
Dissertation investigates how a child and his/her rights are shaped in Islamic
theology along with main sources of this topic. Child rights are studied under the
scrutiny of Islamic legal awareness, being divided into the following trends: fetus
and child’s individual rights, fetus and the system of child rights within family and
community.
Furthermore in the dissertation it’s been proved that the rights provided in
the law of Uzbekistan , that’s International Convention “about Child’s rights” and
“about guarantees of child rights “ are comparatively studied within Islamic law.
Particularly, right to live, right for healthcare , right to self-protection, right to
education , right to liberty , personal safety, right to own a private property, right to
work, tolerance of other beliefs, right of equality, family rights , their guarantees
and other rights and welfare – have reflected in Islamic Law along with particular
regulations for adopting a child.
Moreover it’s been defined in Islamic religion there are some legal norms
concerning children’s welfare which is not known to today’s legislation that is the
right of an adopted child to know his/her biological parents and equality of a child
within the family among other children. It has been substantiated that this matter is
so vital for a child in families with many children and having relations of parents
with their children in this affair way irrespective of their age or gender or physical
condition guarantees that there will not be any enmity among the children.
Several ideas are deduced from following topics: the conditions of birth in wedlock
and eliminating any suspicions about the kin of a child based on children’s welfare
is one of the initial rights of a child; and these rights should be provided before the
birth of a child; from this point of view, Islam gives many
58
instructions concerning that an adult person should establish a proper father or
mother; and in this case a child knows his or her parents and relatives. Investigating
child’s rights in the dissertation the following aspects are analyzed within the
science of
faroiz.
Differing from other legislation systems, Islamic Jurisprudence
considers the bequeth as a second- degree- principle for becoming a heir. And
bequether can bequethe only one third of his property. And this could preserve his
children from future damages. In Islam the first heir is the child of the deceased
and even the rights of fetus who was not born are provided. The third chapter of the
research named “ Children’s rights and their provision during the period of tsarist
Russia and Soviet invasion” is devoted to the analysis of legal relations about
children’s rights within the period from the second half of the xx century to
1991.Politics concerning the rights of children during this period of time is studied
dividing into the following historical phases: discrimination of race , nation and
human dignity of local children under the sovereign of tsarist Russia; using
children as a free labour force on a wide scale during the period of tsarist Russia;
absence of the protection of the rights of children to education , healthcare and
social protection; passing laws on child’s rights by drawing up an initial code of
laws under the power of Bolshevik; this code of laws has more declarative
character ;humiliating the rights of children and hurting children’s welfare as a
result of the repressions during the Prohibition period ;during World War Two
main features of practical situations about children’s rights and features of
implementing them during 1920s and 1930s; in 1950sand 1970s children’s rights
and their limited character
And also, in this chapter of the dissertation practical aspects of legal
relations concerning children, particularly, historical documents of judicial
(qozilik) organizations in Uzbekistan regarding children’s rights and children
welfare are studied.
The fourth chapter of the dissertation is called “ Main directions of the
politics of the government directed at providing children’s rights “ and in this
chapter international legal principles of providing children’s rights and welfare ,
institutional mechanism of providing children’s rights and welfare in the republic
of Uzbekistan during the Independence years are analyzed scientifically ,
theoretically and practically.
It’s thoroughly illuminated in the dissertation that many actions have been
taken in order to provide children’s rights in our country during the Independence
years , for example , legal principles have been created which are directed at
delivering child’s rights and meet demand of influential international legal
documents regarding children’s rights and as a result our country’s name took the
tenth place in the rating of countries all over the world which was classified by the
international organization named “Save the children” according to the level of
improving healthcare facilities for children , likewise , today organizational and
legal actions are continuing to be taken on the occasion of the implementation of
international documents about child’s rights about children’s rights to the national
documents in legislation.
59
It’s emphasized in the research that Uzbekistan joined to many prestigious
international legal documents in providing child’s rights besides the universal
Conventions and this position is practically demonstrating to the world community
that our country is loyal to internationally accepted demands and principles. In the
dissertation many documents are analyzed like the following ones international
norms which Uzbekistan joined ,for example , the most essential documents about
child’s rights , for instance , the Convention regarding Children’s rights (1992),
Convention 138 introduced on 20
th
of June in 1973 by the International
Organisation of Labour about the matter of youngest age for employing workers,
the Convention concerning prohibition and overcoming the issue of the worst
forms of labour of children (2008), the optional Report to the Convention of
Children’s rights, regarding children trade , prostitution and pornography among
children (2008), the optional Report to the Convention of Children’s rights about
the participation of children in international conflicts.
On 25
th
of May in 2000 supplementary optional Report to the Convention
about children’s rights was approved by the United Nations General Assembly and
in this Report the youngest age is set 18 for calling for military operations. At the
same time, the contract is signed on the occasion of that a child could participate in
such operations from the age of 15 if he wishes. But we might have a question:
Doesn’t this agreement give a chance to some countries to attract children in
dangerous conflicts with the mask of saying, “children are voluntarily participating
in military hostilities”? It’s substantiated in the research that on this occasion, it’s
essential to reanalyze the rules of this agreement in the report, since a child’s life ,
health and spirit surely get damaged in such conditions.
Within this chapter it’s specially mentioned that providing children’s rights
is one of the primary matters of the politics of the republic of Uzbekistan and that
many actions have been and are being taken in this sphere during Independence
years and that enough legal basement has been shaped in provision of children’s
rights and welfare during the Independence years of Uzbekistan.
In the research it’s specially emphasized that Chapter XIV of the
Constitution of the Republic of Uzbekistan is devoted to family and its norms are
directly related to a child and a child’s rights and that family and rising of a child
have mutual relations and as it’s consolidated in it (the Constitution), rights of a
mother and a child are protected by the government, and that also in many laws
passed during Independence years rights and liberty of a child have been
consolidated.
The following laws are studied focusing on the meaning and systematized in
the dissertation: Law of the republic of Uzbekistan “about the guarantees of the
rights of a Child” (2008), and laws of the republic of Uzbekistan “about fighting
against Human “(2008), “about Guardianship and Sponsorship”, “about the
principles of the politics of the government concerning the Youngsters”(1991),
“about the Citizenship”(1992), “about Education” (1997), “about the liberty of
Conscience and Religious organizations” (1998), “about the Health Protection of
citizens” (1996).
60
In the fourth chapter the following ones are pointed out: in spite of the fact
that the fundament of institutional aspects of a child’s rights has been strengthened
considerably during Independence years, in today’s age which is filled with
information and high technologies ,social relations has developed surprisingly and
globalization process is increasingly covering all parts of the planet and all issues
of social life and the matter of providing human rights , particularly, a child’s
rights is not out of this process. This situation is placing the necessity of swift
adaptation of the national institutions to the meaning of new matters and
responsibilities alongside the necessity of strengthening international collaboration
on the matter of children’s rights. On this occasion, it’s illuminated that studying
the international experiments regarding children’s rights and their provision is very
important. For this reason the author confirms the idea of developing the
institutional basements within the system of providing a child’s rights and welfare
with the aim of increasing efficiency in providing children welfare.
It’s been proved in the dissertation that children’s rights within the territory
of Uzbekistan during the independence according to the level of historical
development have reached its peak and also, children’s rights increasingly develop
in the way of dealing with new issues which appear under the impact of difficult
vital situations of each period of time.
The fifth chapter of the dissertation includes “Developing the mechanism of
providing child rights and welfare in the republic of Uzbekistan”. In this chapter
burning issues are analyzed concerning child’s rights in our country and scientific
recommendations have been developed concerning how to deal with them.
In this chapter exact scientific researches, importance of the protection of
children from the information that has an adverse impact on human psychology
based on the real experiences of life. The sources of the information which cause
damage to the health and spirits of children are studied, important recommendation
have been worked out.
It’s substantiated by the author that the legislation basement concerning the
protection of children from harmful information should be developed. The legal
project of the republic of Uzbekistan has been worked out by the author which
covers particular aspects of protecting the health and the spirit of children from
harmful information “about the protection of Children’s health and spirit harmful
information” and essential recommendations have been given regarding how to
develop the mechanism of protecting children from harmful information to their
health and spirits
Moreover in the dissertation the following ones are analyzed: resources of
harmful information in our country and the matter of how to protect children from
bad information and the results public survey on the condition of giving this issue
to the youngsters themselves .Depending on this we cannot consider that the level
of controlling the data coming from abroad is high although we don’t come across
information in the national mass which effects negatively to the health and spirit of
children.
In the dissertation it’s particularly mentioned that the role of the mass in
improving a child’s legal mind is important and that the activity of the mass in
61
reporting messages about a child’s rights to public is slack nowadays and that in
some publishing houses not a child’s rights , but the topic of children plays a
leading role and that problems are out of attention about children’s rights .
Within this chapter the importance of a child becoming a person who has a
legal mind is researched. At many colleges and academic lyceums in many regions
of the republic of Uzbekistan the levels of knowledge of students in the sphere of
law are studied by survey. The concept of legal literacy and legal culture is
analyzed and is defined by the author.
Legal culture is expressed not only in that a citizen realizes his own rights
and use them reasonably, but also in feeling his or her duties and responsibilities
deeply .Based on the public survey it’s defined that duties of children are less than
their rights.
Within the research resulted by our historical features, it’s suggested that the
duties and responsibilities should be inserted in the Law of the republic of
Uzbekistan “ about guarantees of children’s rights”, also, the Convention “about
Children’s rights” alongside their rights and liberty. And it’s substantiated by the
followings:
First of all, all the relations in the society have two sides and are built over
the rights and duties. There must be a duty where there is a right; Secondly, in the
international Declaration of Human welfare human duties are listed alongside their
rights. As it’s mentioned in the 29
th
article of this Declaration, every human-being
has a duty to the society and only in this case his or her personality take a perfect
shape; Thirdly, in the Constitution of the republic of Uzbekistan duties of human
and citizens are counted together with their rights.
But the fact that some duties and responsibilities counted in it(the
Constitution) is not appropriate to children results in practical misunderstandings;
Fourthly, explaining children that they have several duties has a leading role to
make these duties become their merits. Every person’s character, outlook,
knowledge and skills are shaped from the childhood; Fifthly, if children are
brought up in egoist spirit knowing that they have only rights and privileges and
are free from any duties might result in that they might become selfish and have a
foster mood.
Children should understand not only that government or their parents should
care of them , but that they should also , take care of them in response to their help;
Sixthly, the fact that children have some duties don’t cause danger to their welfare,
health and spirit. On the contrary, this impacts on them positively. Seventhly, while
working out national laws , we should stick to the principles of the eastern
mentality, our national traditions ,not just copying foreign norms. In the fifth
chapter configuration of juvenile justice system, scale and meaning of it, the range
of issues that it deals with, it’s functions, principles, structures, and realization
mechanism and others are researched theoretically and legally.
In the dissertation positive experience of foreign countries in juvenile justice
and other scientific researches on this field are studied.At the same time it’s
specially pointed out that directly copying other countries’ experience and putting
it ito practice in our country and that it’s important in this case based on the
62
positive international experiences taking our national values into consideration
Therefore the followings are recommended: We should consider a significant role
of
mahalla
in bringing up children in our country. The importance of the place of
mahalla in the future juvenile justice system is high. So configuration of the future
juvenile justice system should take the role of mahalla into consideration.
In the dissertation, it is suggested that the realization process of the juvenile
justice system in Uzbekistan should be gradually implemented. First of all, Court
structures, specialized in the juvenile issues, are established under the Courts of
Jurisdiction systems, even when the courts are activated to some extent, practically
justified and there is the existing necessity for expansion of the courts, then at the
next step Establishing of autonomous courts of juvenile justification is reasonable
and that establishing process is also executed step-by-step. Consequently,
independent juvenile courts should be established in local areas at first, after some
experiments It is acceptable to put into practice the courts all over the Republic.
The range of issues that juvenile courts deal with will be as a followed:
initially the court cases of juvenile crimes, next all cases concerning Children’s
welfare including the choice of a child upon living with whom when the parents
get divorced, treating children unfairly, the family affairs regarding children’s
rights and welfare, adopting a child and depriving the parents of parenting rights,
dispensation of marriage age.
Particularly, preventing corruption in the formulation of Juvenile justice
system, keeping loyalty in family traditions and emphasizing on the maintainance
of the values of children’s education, Preventing defects in the cases observed in
International practice, homosexual marriage and adopting a child, Children’s
lodging an appeal to courts against their parents, financial scarsity, not
reconstructing of a house, not following hygiene regulations in children’s breeding,
insult their children or giving light punishments are the reason for depriving the
parents of parenting rights are stressed.
It is spotlighted when children’s welfare is exploited, the best solution to this
problem is not to separate children from the parents, but prevent negative factors
harming children’s rights and welfare in order to implement this we should prepare
experienced and professional specialists in juvenile justice system.
Therefore, in the research, setting up social staff in juvenile justice system,
they should investigate social status causing the crime and provide assistance in
adaption to social life as well as be busy with useful activity is emphasised.
Moreover, it is highlighted that the courts should solve the problems relating
children’s behavior with the alternative methods of trial.
In dissertation, the term of “Juvenile justification” is defined so the term of
“juvenile technologies” put into circulation in Uzbekistan. Futhermore, the results
of research on juvenile justification, importance of formulation of juvenile
justification and the institute of children’s ombudsman, its facilities, meanings,
functions and its effectiveness, main directions of activity as well as effective
measures are investigated.
Because of being young and developing country, in Uzbekistan, at the same
time setting Children’s ombudsman of Oliy Majlis up and realization of juvenile
63
justification system can result in social, economic and organizational difficulties,
these two organizations have got repeatable aspects so it is more preferable to
establish juvenile justification system in country.
Additionally, in this chapter the young-marriage problem is investigated.
Although operations directed at prevention of young-marriage in Uzbekistan, It has
not put an end to the marriage of children, which the young-marriage is against
children’s welfare. In dissertation, Investigations relating getting marriage between
children have been studied and given some promising tips.
CONCLUSION
Conceptional conclusion and constructing suggestions provided below are
based on researching genesis and revolution of rights of child in the territory of
Uzbekistan by the viewpoint of “Government and Theory and History of Human
Rights. History of Right Doctrine” and solving problems given in the dissertation.
I. Scientific-theoretical conclusions:
1.
Historical aspects of child rights’ improvement: I. The ancient period. II.
The middle Ages. III. The period of totalitarian regime. IV. The years of
independence.
2.
According to that our country is first to construct “child rights”, we can
value this construction as unique legal phenomenon.
3.
In following are resources found in the territory of Uzbekistan on child
welfare and rights we will designate steps of national viewpoints’ system about
children and the role of them in society, child rights: notion of child and historical
formation steps of national viewpoint’s system, directly, (Zoroastrianism, “Avesto”
that is holy book of Zoroastrianism, historical written monuments in Turkic
language, inscription of
soghd
, the laws of
Yoso
, folklore samples, indirectly,
system (concepts of Buddhism, Judaism, Christianity religions that are spread in
the territory of the Middle Asia).
4.
Islamic legal thoughts under which lies following trends of child rights:
fetus and individual rights system of a child; fetus and family-based rights of a
child; fetus and group rights of a child.
5.
International Convention “On Child Rights” and the Law Of Uzbekiatan
“On Guarantees of Child Rights” where child rights are provided which are in
absolute harmony with rights shown Islamic Law.
6.
In comparison legal documents of today has been widely changed than
that of Tsarist Russia and Soviet, however, most of them are of declarative feature.
7.
In the years of Independence, we can show some steps of policies about the
child rights racial, national and human discrimination of children; the public use of
children as free labor force.
- adoption of national documents and the ratification of international
standard documents absence of protection rights about health and education of the
children;
- Child rights and welfare by first complex of laws and warranty of child
rights during the famine; making the law that is declarative about child rights;
64
during that period;
- Nurturing healthy generation and increase the quality of education.
8.
Full
observation of child rights After Independence of Uzbekistan systematic strategy
of reformation that were implemented about providing child rights are given in
below: Formation of Law database that guarantee child rights and benefits and
developing them (making national laws and ratification of international
regulations). Establishment of institutional structure that provide child rights and
development of them (state authorities, international organizations, non-profit
organizations, funds, citizen’s self-governance organizations).
9.
Improvement
Efficiency and quality of education. Health Care and delivering healthy
generation.
Child –
improvement of social protection system. Delivering moral
perfect generation.
Fetus
– Construction of national action program to provide the
child rights and execution of them: Naming years purposefully and on the basis of
year program making movements. Programs of governmental actions.
Juvenile
Justice
During the research we have faced necessity of definition of some
concepts. And we analyzed the conventions that we had and we decided to definite
them Juvenile founding- is Independence state organization that makes fair
judgment on juvenile delinquency including rehabilitation, re-socialation,
prevention and control on providing the child rights.
Juvenile technology
-is
complex of actions including protection rights of the children which have conflict
with the Law, development of the children’ individual potential to help them to
grow up freely, supporting them to be perfect person, fighting against juvenile
delinquency. Someone’s legal culture is seen as they are aware of the law and use
them.
II.Suggestions that is related to development of legal documents and
recommendation that is related to speciality
1.
We suggest to change the term of “the child” and definite following: “the
child is the human which their age is from the fetus to 18 years old” After research
on the Islamic laws we can say that equality and pure bloodline rights of child
remain as problem yet. Because of that it is is useful to implement to Today’s laws.
2.
In the law of republic of Uzbekistan about guarantee of child rights and
convention of child rights It is expedient to determine following tasks as duty of
children:
3.
To respect for the laws and the Constitution, to observe them; to respect
for rights, independence, dignity and reputation of other persons; to care historical,
spiritual and cultural heritage;
To act carefully to the environment; to obtain primary and secondary
education; to be a loyal person to the homeland; to take care of parents.
4.
The 15
th
article of the familial code of the Republic of Uzbekiston is suggested to be
elaborated as shown below:
“Marriage age will be assigned 18 year old for men and women. On the conditions
of execusable reasons, in some situations (pregrancy, child-bearing, declaration of
teenager’s ability to act individually (emanciation)) marriage age could be reduced
to a year at most by the district, town citizenship
65
court where marriage is registered by the state, according to the request of
marriage-seeker.
5.
To accept “Juvenile Justice code of the Republic of Uzbekistan” and to
make its performance step by step is of importance.
6.
In crucial cases, to accept a law “About the representative (child
ombudsman) for the child rights in the Republic of Uzbekistan”. Because of the
fact that the Republic of Uzbekistan is a new developing country, at the same time,
the realization of the representative (ombudsman) for the child rights in the
Republic of Uzbekistan and Juvenile Justice make economic, social, organizational
difficulties. These two organs have some aspects in common. For this reason, we
primarily consider that it is much better to introduce the ideology of Juvenile
Justice into life in our country. If there is a necessity of the institute of the
representative of Oliy Majlis for the child rights, we think it is essential to establish
an institute of children`s ombudsman at next step.
7.
To prepare and accept a law of the Republic of Uzbekistan “About
protection from information that harms children’s health and spirit” covering all
aspects of protecting from information that is a harm for child mature
development.
8.
A new article in accordance with “ About making administratively
responsible for activities concerned to preparing, bringing, spreading, advertising
and presenting of items propagating aggression or violence into the administrative
responsibility code of the Republic of Uzbekistan” has been forwarded to add.
9.
It is crucial to fill the Crime code of the Republic of Uzbekistan with an
article in accordance with “ About making criminally responsible, if the activities
such as preparing, bringing, spreading, advertising and presenting of items
propagating aggression or violence are committed after having administrative
punishment”.
10.
A suggestion of filling the 8
th
part of the Crime code of the Republic of
Uzbekistan with the term of “An item propagating aggression or violence” has
been worked on.
III. The results of conclusions about social survey
Social survey dedicated to the child rights has been conducted on the
primary and finishing courses of the secondary special educational establishments
with the participation of 417 respondents in the different regions of the Republic of
Uzbekistan. The results of the social survey has been comparably analysed by three
parts: regional, gender, age.
The results of analyses in accordance with the social survey are below:
1.
It
has been made clear that the entire number of children has not got knowledge
about age limit. For this reason, it is crucial to carry out more explanations about
the notion of “a child” among children and olders, to teach special lessons putting
more stress on this theme around legal subjects in the educational establishments.
2.
According to the analysis of the results, children have some understanding
about their rights. But, the children who are reminded to show a good results could
count only 5 their rights at most. For this reason, focusing particular attention on
66
the raise of legal awareness rate of the children, the rate children know their all
rights should be achieved. So, it is crucial to accomplish the instructions below: –It
is important to care about behavioral-legal upbringing of the child from early child
age in a family. On one hand, parents are a role model by their behavioral-legal
behavior. On the other hand, legal awareness on the child may be formed by
knowledge, instructions, explanations on the different conditions of life. In that
case, elder people in a family should assimilate to the child the quality of being
truthful, not taking other belongings without informing them, not insulting or
biting others, not putting down, otherwise, they must give understandings about the
outcome of bad behavior and take them under control.
–To raise legal awareness of children by special lessons and exercises in
educational establishments.
–To increase organs of law propagation in local communities, to give special
attention to the children with deviant behavior.
–Civil board of local community, proactive inspector of the internal affairs’
organ and “Community Guardian” increase the efficiency of cooperation of the
social structure in this way.
–The age of a person play a great role as a main subculture of legality. It is
important to take the physiological facilities relating to the age of a person into
account on giving legal education and pedagogy to a person. The affairs of
explanation and propagation among youth must be conducted in accordance with
their ages and in more interesting, clear, effective ways with real examples.
–To raise legality of the society will not stop with any pass. It should be
continued regularly and constantly.
3.
It is considered that children want to know about their rights by mass
media, special lessons at schools and jurist’s advice. For thid reason, first of all, the
children should be informed by interesting news on mass media and preparation of
lessons about child rights and duties. Secondly, to add new lesson hours about
child rights and duties to the programmes of teaching jurisperudency in
educational establishments and to held interesting competitions on this field among
children. Thirdly, to open special advising rooms for children in educational
establishments. These legal advising rooms should make approach to every child
individually and guarantee to keep all the materials belonging to them secret.
Several opportunities may be created for the children by opening these advising
rooms in educational establishment: if the child come across a problem, find
something unclear to understand or want to acquire a legal knowledge, it will not
be problem for them where to address; Strange people or routines seeming scary to
the spirit of the teenagers, the child might decide to solve this issue individually or
make a wrong conclusion based on doubtful sources. The specialist of legally
advising rooms at educational establishment are aware of child’s behavior,
worldview, familial condition much better other establishments; the existence these
advising rooms are safe and thrifty for the children; the existence of these advising
rooms lead to proliferation of legal awareness rate and legality of the children.
4.
Analyzing the results from the viewpoint of regions, we witnessed
differences on children’s answers on the different cities and regions showed typical
67
positions by different categories. For example, the answers of Tashkent city and
Toshkent region sharply differ from other regions by the category of harmful
information: respondents found entire questions difficult to answer or did not
wanted it.
5.
We witnessed more positive answers of primary courses in comparition to
finishing courses for some questions at secondary special educational
establishments. Actually, the finishing courses was logically supposed to show
much better results comparing with the primary courses beforehand. So, we can
make conclusions as showed below: the quality of acquired knowledge rate of the
children at school in recent years is higher than the quality of acquired knowledge
rate of elder children; or children’s intellectual ability has lowered on the teaching
process of secondary special educational establishment.
6.
We can observe gender facilities on some issues. For example, the number
of children considering “the most essential factor in life – family” includes more
girls comparing with boys. The answer of “ the most essential factor in life –
intellectual ability” was given more by boys in comparison to girls. Besides that,
boys attending sports is double more than the girls attending sports. Because of the
fact that girls should grow up physically healthy as a future mother, the efficiency
of attracting them to varieties of sport must be increased.
7.
A number of real problems on the way of ensuring child rights that
children face in life at the present time has been found by the assistance of the
social survey. According to the results of the research, children have been worried
by the issues of not knowing their rights, the absence of broadcasts relating to child
rights, ignorance, children upbringing. Children consider that they are not
sufficiently provided with the freedom of speaking, entering to universities by
grant, the right of obtaining information, the right of receiving education and other
rights like that.
According to the collected data, it is found out that children want to establish
stipends for straight-A student at colleges, only budgetary education system, the
conduction of lessons as the ones of foreign educational establishments, the
conduction of lessons on computers, all the lessons being taught in English, using
free means of transports, organizing ertrance exams to universities twice a year and
creating easiness to enter universities.
These data explains two cases: firstly, it goes without saying that college
students have some understandings about the life and studies of their peers abroad.
Secondly, it shows that children have unwillingness to get rid of dependence to
some extent.
So, as well as promoting straight-A student at college, conducting lessons
through interactive methods, we have to proliferate organizing of interactive
lectures based on giving explanations about the meaning of motivations by jurist
and other specialists from the term of number and quality.
68
ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИЛМИЙ ИШЛАР РЎЙХАТИ
СПИСОК ОПУБЛИКОВАННЫХ РАБОТ
LIST OF PUBLISHED WORKS
I бўлим (I часть; I part)
1. Каримова Д.Р. Ўзбекистон ҳудудида бола ҳуқуқлари генезиси ва
эволюцияси. – Т.: Тошкент ислом университети, 2014. 15,81 б.т. 2. Каримова
Д.Р. Ўзбекистонда болаларнинг ҳуқуқий саводхонлик даражасини ўрганиш ва
уларда ҳуқуқий маданиятни шакллантириш масалалари. – Т.: Тошкент ислом
университети, 2013. 3,36 б.т. 3. Каримова Д.Р. Ўрта Осиѐда бола
ҳуқуқларининг шаклланиши. – Т.: Тошкент ислом университети, 2012. 5,6 б.т.
4. Karimova D.R. Teaching and Job Training Issues in Islamic Law and
Children’s Right to Edication// Asian Journal of Social Sciences & Humanities/
Leena And Luna International, Oyama, Japan (May, 2014). Vol.3, Number 2. Рр.
55-60. (№5: Global Impact Factor: 0.598. ICV: 7.28).
5. Karimova D.R. Social Survey On Protecting Children From Harmful
Information: Uzbekistan’s Case// Asian Journal of Social Sciences and
Humanities. Leena and Luna International, Chikusei, Japan (February, 2016). Vol.
5(1). Рр. 139-142. (№5: Global Impact Factor: 0.598. ICV: 7.28).
6. Каримова Д.Р. Бола ҳуқуқларининг асослари// Фалсафа ва ҳуқуқ.
Ижтимоий-сиѐсий, маънавий-маърифий, фалсафий-ҳуқуқий журнал, 2013. –
№1. – Б. 68-70. (12.00.00; 05.01.2016; №13).
7. Каримова Д.Р. Баркамол авлод – мустаҳкам оила пойдевори// Бола ва
замон. Илмий-оммабоп журнал, 2012. – №4(29). – 58-59. (12.00.00;
05.01.2016; №1).
8. Каримова Д.Р. Болаларда ахборот иммунитетини шакллантириш –
бугунги кун талаби// Бола ва замон. Илмий-оммабоп журнал, 2013. –№1-2. –
Б. 18-20. (12.00.00; 05.01.2016; №1).
9. Каримова Д.Р. Болаларни зарарли ахборотлардан ҳимоялашнинг
қонуний асослари// Демократлаштириш ва инсон ҳуқуқлари. Илмий
маърифий журнал, 2013. – №3. – Б. 32-34. (12.00.00; 05.01.2016; №5).
10. Каримова Д.Р. Бола ҳуқуқларига оид болаларнинг фикр
мулоҳазалари (ижтимоий сўров асосида)// Ижтимоий фикр. Инсон
ҳуқуқлари. Ўзбекистон гуманитар журнали, 2013. – №4(64). – Б. 73-76.
(12.00.00; 05.01.2016; №7).
11. Каримова Д.Р. Болалар ҳуқуқи, уларнинг бурч ва мажбуриятлари//
Ҳуқуқ ва бурч. Ижтимоий-ҳуқуқий журнал, 2014. – №3(99). – Б. 56-57.
(12.00.00; 05.01.2016; №2).
12. Каримова Д.Р. Ўзбекистонда болалар ҳуқуқий саводхонлиги (ижтимоий
сўров асосида)// Демократлаштириш ва инсон ҳуқуқлари. Илмий маърифий
журнал, 2014. – №1(61). – Б. 26-28. (12.00.00; 05.01.2016; №5).
13. Каримова Д.Р. Темир девор қурмай, самарали усуллар излайлик
(Болаларни жисмоний ва руҳий камолотига зарар етказувчи ахборотлардан
69
ҳимоялаш бўйича социологик сўров натижалари)// Бола ва замон. Илмий
оммабоп журнал, 2014. – №2. – Б. 62-64. (12.00.00; 05.01.2016; №1). 14.
Каримова Д.Р. Бола ҳуқуқларини таъминлашнинг халқаро-ҳуқуқий асослари//
Фалсафа ва ҳуқуқ. Ижтимоий-сиѐсий, маънавий-маърифий,
фалсафий-ҳуқуқий журнал, 2014. – №1(3). – Б. 98-99. (12.00.00; 05.01.2016;
№13).
15. Каримова Д.Р. «Оммавий маданият»нинг болалар маънавиятига
салбий таъсири// Фалсафа ва ҳуқуқ. Ижтимоий-сиѐсий, маънавий-маърифий,
фалсафий-ҳуқуқий журнал, 2016. – №1. – Б. 83-85. (12.00.00; 05.01.2016;
№13).
16. Каримова Д.Р. Мафкуравий бўшлиққа ўрин қолдирмайлик:
«Оммавий маданият»нинг болалар маънавиятига салбий таъсири// Бола ва
замон. Илмий-оммабоп журнал, 2016. – №1. – Б. 48-50. (12.00.00; 05.01.2016;
№1).
17. Каримова Д.Р. Мовароуннаҳр алломалари: уларнинг бола
ҳуқуқларига оид фиқҳий асарлари// Ҳуқуқ ва бурч. Ижтимоий-ҳуқуқий
журнал, 2016 – №6 (126). – Б. 36-38. (12.00.00; 05.01.2016; №2).
18. Каримова Д.Р. «Бола» тушунчасининг ҳуқуқий тавсифи (ижтимоий
сўров асосида)// Ижтимоий фикр. Инсон ҳуқуқлари. Ўзбекистон гуманитар
журнали, 2016. – №1(73). – Б. 99-102. (12.00.00; 05.01.2016; №7).
II бўлим (II часть; II part)
19. Каримова Д.Р. «Бола», «вояга етмаганлик», «бола ҳуқуқи»
тушунчаларининг
тарихий-ҳуқуқий
тавсифи//
http://ziyonet.uz/uzc/
library/book/32849/libid/
20. Каримова Д.Р. Болаларнинг ҳуқуқий саводхонлиги масалалари//
«Ўзбекистон фуқаролик ҳуқуқий фанлари ривожланишининг айрим
масалалари» Республика илмий-назарий конференция материаллари. – Т.:
Фалсафа ва ҳуқуқ институти нашриѐти, 2008. – Б. 103-107.
21. Каримова Д.Р. Ўзбекистон Республикасида болаларнинг таълим
олиш ҳуқуқи// Ёш олимларнинг илмий мақолалар тўплами, 2009. – №3. – Б.
95-98.
22. Каримова Д.Р. Ўзбекистон Республикасида бола ҳуқуқлари
кафолатларининг айрим жиҳатлари// Тошкент ислом университетининг
илмий-таҳлилий ахборотномаси, 2009. – №4. – Б. 42-45.
23. Каримова Д.Р. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятида
вояга етмаганларга оид ҳуқуқий масалалар// «Илм-фан ютуқлари ва
инновацион технологияларга асосланган кичик бизнесни ривожлантириш
муаммолари
ѐш
олимлар
нигоҳида»
Республика
илмий-амалий
конференцияси материллари тўплами, 2011. – Б. 166-168.
24. Каримова Д.Р. Ислом ҳуқуқида болаларга таълим бериш ва касб
ўргатиш масалалари// Тошкент ислом университетининг илмий-таҳлилий
ахборотномаси, 2011. – №2. – Б. 46-49.
70
25. Каримова Д.Р. Мовароуннаҳрда битилган болалар ҳуқуқларига оид
мажмуа// «Диншуносликнинг долзарб муаммолари» Республика илмий
амалий анжумани материаллари тўплами. – Т.: «Тошкент ислом
университети» нашриѐт-матбаа бирлашмаси, 2011. – Б. 390-395.
26. Каримова Д.Р. Энг қадимги давр бола ҳуқуқларини ўрганишда
«Авесто»нинг аҳамияти// «Бола ҳуқуқларини таъминлашда ижтимоий
ҳамкорлик» мавзусидаги Республика илмий-амалий анжумани материаллари.
– Т.: «El-Press”, 2011. – Б. 176-180.
27. Каримова Д.Р. Шариат нормаларида болаларнинг яшашга бўлган
ҳуқуқлари//
«Исломшуносликни
ривожлантиришнинг
концептуал
масалалари» илмий-амалий семинар материаллари. – Т.: «Тошкент ислом
университети» нашриѐт-матбаа бирлашмаси, 2011. – Б. 75-79.
28. Каримова Д.Р. Шариат нормаларида фарзанд асраб олишнинг
ҳуқуқий кафолатлари (қиѐсий таҳлил)// «Ўзбекистонда болаларни ижтимоий
ҳимоя қилиш тизимини бошқаришни замонавий талабларга мувофиқ
такомиллаштириш: ютуқлар ва ривожланиш истиқболлари» Халқаро форум
материаллари. – Т.: Республика болалар ижтимоий мослашув маркази, 2011. –
Б. 120-124.
29. Каримова Д.Р. Бола ҳуқуқларининг пайдо бўлиш, ривожланиш
тарихи ва бола ҳуқуқларининг таърифи// «Қонунчиликни такомиллаштириш
ислоҳотлари» илмий мақолалар тўплами. – Т.: «El-Press”, 2011. – Б. 93-98.
30. Каримова Д.Р. Болаларнинг ҳуқуқларини халқаро-ҳуқуқий ҳимоя
қилишга асос солиниши ва ҳимоя қилишнинг халқаро механизмлари//
«Ижтимоий таъминот қонунчилигини такомиллаштириш масалалари»
мавзусидаги илмий-амалий анжуман материаллари. – Т.: «ТДЮИ» нашриѐти,
2012. – Б. 210-215.
31. Каримова Д.Р. Болаларнинг фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлардаги
иштирокининг хусусиятлари// Ёш олимларнинг илмий мақолалар тўплами. –
№4. – Т.: «ТДЮИ» нашриѐти, 2011. – Б. 93-96.
32. Каримова Д.Р. Постулаты «Авесты» о правах детей// Журнал
научных публикаций аспирантов и докторантов, 2012. – №4. – С. 42-44. 33.
Каримова Д.Р. Ислом ҳуқуқида боланинг билим олиш ҳуқуқи//
«Диншуносликнинг долзарб муаммолари» Республика илмий-амалий
анжумани материаллари тўплами. ― Т.: «Тошкент ислом университети”
нашриѐт-матбаа бирлашмаси, 2013. – Б. 370-373.
34. Каримова Д.Р. Бола ҳуқуқларини таъминлашда жамоатчилик
назоратининг аҳамияти// «Фуқаролик жамиятини шакллантириш жараѐнида
ижтимоий
шерикчилик ва жамоатчилик назорати институтларини
такомиллаштириш муаммолари» давра суҳбати материаллари тўплами. ― Т.:
ТДЮУ, 2013. – Б. 79-82.
35. Каримова Д.Р. Бола ҳуқуқлари ва манфаатларини таъминлашда
эътиқод эркинлиги тамойили// «Исломшуносликнинг долзарб масалалари»
илмий-амалий семинар материаллари. - Т.: «Тошкент ислом университети»
нашриѐт-матбаа бирлашмаси, 2013. –Б. 78-80.
71
36. Каримова Д.Р. Ислом ҳуқуқида фарзанд соғлиғи ва улғайишига
эътибор // «Имом ал-Бухорий сабоқлари» маънавий-маърифий, илмий-адабий
журнал. Самарқанд, 2013. – №1. – Б. 29-31.
37. Каримова Д.Р. Бола ҳуқуқларини таъминлашнинг миллий модели
(ѐхуд бола ҳуқуқларини таъминлашда маҳалланинг роли)// «Оила
институтини мустаҳкамлашда нодавлат нотижорат ташкилотларнинг долзарб
масалалари»
мавзусидаги
Республика
илмий-амалий
конференция
материаллари тўплами (1-қисм). Тошкент, 2013. – Б. 86-88.
38. Каримова Д.Р. Бола ҳуқуқларини таъминлашда ҳуқуқни
қўллашнинг айрим муаммолари// «Қонунчилик ва ҳуқуқни қўллашнинг
долзарб муаммолари» мавзусидаги Республика илмий-амалий конференция
материаллари тўплами. ― Т.: ИИВ Академияси, 2013. – Б. 364-367.
39.
Каримова
Д.Р.
Глобаллашув
даврида
болалар ахборот
хавфсизлигини таъминлашнинг қонуний асослари// «Ахборот хуружи
даврида ѐшлар онгини шакллантириш омиллари» мавзусидаги Республика
илмий-амалий конференция материаллари тўплами (1-қисм). Тошкент, 2013.
– Б. 228-231.
40. Каримова Д.Р. «Авесто»да бола ҳуқуқларига оид масалалар//
«Авесто қадриятлари: замонавийлик, дин ва фалсафа» мавзусидаги Халқаро
илмий-назарий конференция материаллари. Тошкент, 2013. – Б. 173-177.
41. Каримова Д.Р. Права ребенка в зороастризме// Сборник материалов
ХХХI Международной научно-практической конференции «Система
ценностей современного общества». Новосибирск, 8 ноября 2013 г. – С.
103-106.
42. Каримова Д.Р. Гарантия защиты прав детей в Республике
Узбекистан// Научно-методический и теоретический журнал «Социосфера».
№2, 2014. – С. 231-233. (Импакт-фактор: 0,108)
43. Каримова Д.Р. Вояга етмаганларни маънавий таҳдидлардан асраб
авайлаш масалалари// «Конфессиялараро мулоқот ва диний бағрикенглик –
жамият барқарорлиги гарови» Халқаро конференция материаллари тўплами.
― Т.: «Тошкент ислом университети» нашриѐт-матбаа бирлашмаси, 2014
йил, 12 ноябрь. – Б. 320-322.
44. Каримова Д.Р. Ахборотлашган жамиятда ѐшларда ахборот
иммунитетини шакллантиришнинг ҳуқуқий жиҳатлари// «Ёшлар дунѐқараши
учун кураш: ахборий-мафкуравий рақобатнинг замонавий тенденциялари»
мавзусидаги Республика илмий-амалий анжумани
материаллари тўплами (2-китоб). ― Т.: ЎзДЖТУ, 2014. – Б. 66-68. 45.
Каримова Д.Р. Права детей в Республике Узбекистан. Right and Freedoms of
People: problems of realization, providing and protection: materials of the IV
international scientific conference on June 5-6. – Pragua: Vedecko vydavatelske
centrum «Sociosfera-CZ”, 2014. – Р. 11-13.
46. Каримова Д.Р. Развитие прав ребенка в период независимости
Республики Узбекистан// Interdisciplinární vмdectэ иasopis «Paradigmata
poznání» publikuje spoleиensko-humanitární, technickм a pанrodní vмdý. №2,
Чехия, 2014. – Р. 113-115.
72
47. Каримова Д.Р. «Оммавий маданият»нинг миллий ва маънавий
қадриятларимизга таъсири// «Миллий ва маънавий қадриятларнинг
юксалишида аѐлларнинг ўрни» Республика илмий-амалий конференцияси
материаллари тўплами. – Т.: «Тошкент ислом университети» нашриѐт-матбаа
бирлашмаси, 2015, 17 март. – Б. 34-38.
48. Каримова Д.Р. Ёшларда ахборот иммунитетини шакллантириш
масалалари// «Республикада юқори малакали юридик кадрлар тайѐрлашнинг
долзарб
масалалари»
Республика
илмий-амалий
конференцияси
материаллари тўплами. ― Т.: ТДЮУ, 2015. – Б. 282-285.
73
Автореферат Тошкент ислом университети Нашриѐт-матбаа
бирлашмасида таҳрирдан ўтказилди (06.02.2017йил).
Босишга рухсат этилди: 10.02.2017 йил
Бичими 60х45
1
/
16
, «Times New Roman»
гарнитурада рақамли босма усулида босилди.
Шартли босма табоғи 5. Адади: 100. Буюртма: № _____.
Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси,
100197, Тошкент, Интизор кўчаси, 68
АКАДЕМИЯ НОШИРЛИК МАРКАЗИ»
Давлат унитар корхонасида чоп этилди.
74