Экономико-географические факторы развития сельского хозяйства в пустынной зоне Южного Узбекистана

1

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.G.01.06.

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ФАЙЗУЛЛАЕВ

МАҚСУД

АБДУЛЛАЕВИЧ

ЖАНУБИЙ

ЎЗБЕКИСТОН

ЧЎЛ

ҲУДУДЛАРИДА

ҚИШЛОҚ

ХЎЖАЛИГИ

РИВОЖЛАНИШИНИНГ

ИҚТИСОДИЙ

-

ГЕОГРАФИК

ОМИЛЛАРИ

11.00.02 -

Иқтисодий

ва

ижтимоий

география

ГЕОГРАФИЯ

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАЛСАФА

ДОКТОРИ

(PhD)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

– 2017

2

УДК

332.1:301.91(575.1)

Фалсафа

(PhD)

доктори

диссертацияси

автореферати

мундарижаси

Оглавление

автореферата

диссертации

доктора

философии

(PhD)

Contents of dissertation abstract of doctor of philosophy (PhD)

Файзуллаев

Мақсуд

Абдуллаевич

Жанубий

Ўзбекистон

чўл

ҳудудларида

қишлоқ

хўжалиги

ривожланишининг

иқтисодий

-

географик

омиллари

.............................................................................3

Файзуллаев

Максуд

Абдуллаевич

Экономико

-

географические

факторы

развития

сельского

хозяйства

в

пустынной

зоне

Южного

Узбекистана

.........................……...............................21

Fayzullaev Maksud Abdullaevich

“Economic-geographical factors of agricultural development in the areas of desert
of southern Uzbekistan”...................…........…......................................….…........39

Эълон

қилинган

ишлар

рўйхати

Список

опубликованных

работ

List of published works………………..............................…….......………...…...43

3

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.G.01.06.

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ФАЙЗУЛЛАЕВ

МАҚСУД

АБДУЛЛАЕВИЧ

ЖАНУБИЙ

ЎЗБЕКИСТОН

ЧЎЛ

ҲУДУДЛАРИДА

ҚИШЛОҚ

ХЎЖАЛИГИ

РИВОЖЛАНИШИНИНГ

ИҚТИСОДИЙ

-

ГЕОГРАФИК

ОМИЛЛАРИ

11.00.02 -

Иқтисодий

ва

ижтимоий

география

ГЕОГРАФИЯ

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАЛСАФА

ДОКТОРИ

(PhD)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

– 2017

4

Фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

мавзуси

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамаси

ҳузуридаги

Олий

Аттестация

комиссиясида

B2017.1.PhD/G6

рақам

билан

рўйхатга

олинган

.

Диссертация

Ўзбекистон

Миллий

университетида

бажарилган

.

Диссертация

автореферати

учта

тилда

(

ўзбек

,

рус

,

инглиз

(

резюме

))

Илмий

кенгаш

веб

-

саҳифасида

(nauka@nuu.uz)

ва

«Ziyonet»

ахборот

-

таълим

порталида

(www.ziyonet.uz)

жойлаштирилган

.

Илмий

раҳбар

:

Солиев

Абдусами

Солиевич

география

фанлари

доктори

,

профессор

Расмий

оппонентлар

:

Қаюмов

Абдуҳаким

Абдухамидович

география

фанлари

доктори

,

профессор

Азимов

Шуҳрат

Акромович

география

фанлари

номзоди

,

доцент

Етакчи

ташкилот

:

Қорақалпоқ

давлат

университети

Диссертация

ҳимояси

Ўзбекистон

Миллий

университети

ҳузуридаги

DSc. 27.06.2017.G.01.06

рақамли

Илмий

кенгашнинг

2017

йил

«___» _________

соат

____

даги

мажлисида

бўлиб

ўтади

.

(

Манзил

: 100174,

Тошкент

,

Университет

кўчаси

, 4

уй

.

Тел

.: (+99871) 227-12-24,

факс

: (+99824)

246-53-21; 246-02-24.

Е

-mail: ikgeografiya. nuuz@mail.ru.

Ўзбекистон

Миллий

университети

,

Геология

ва

география

факультети

)

Диссертация

билан

Ўзбекистон

Миллий

университетининг

Ахборот

-

ресурс

марказида

танишиш

мумкин

(

№

__

рақами

билан

рўйхатга

олинган

).

Манзил

: 100174,

Тошкент

,

Университет

кўчаси

, 4

уй

.

Тел

.: (+99871) 246-67-71.

Диссертация

автореферати

2017

йил

«__»________

да

тарқатилди

.

(2017

йил

«__»_____

даги

___-

рақамли

реестр

баённомаси

).

Н

.

И

.

Сабитова

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

раиси

,

г

.

ф

.

д

.,

профессор

Ш

.

М

.

Шарипов

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

илмий

котиби

,

г

.

ф

.

н

.,

доцент

А

.

А

.

Қаюмов

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

қошидаги

илмий

семинар

раиси

,

г

.

ф

.

д

.,

профессор

5

КИРИШ

(

фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

аннотацияси

)

Диссертация

мавзусининг

долзарблиги

ва

зарурати

.

Жаҳон

аҳолисининг

кўпайиб

бориши

билан

унинг

озиқ

-

овқат

маҳсулотларига

бўлган

талабининг

ўсиб

бориши

,

ўз

навбатида

қишлоқ

хўжалиги

тармоқларини

ривожлантириш

,

ҳудудий

таркибини

такомиллаштиришнинг

долзарблигини

белгилаб

беради

. «2050

йилга

бориб

жаҳон

аҳолисининг

9

миллиарддан

ортиши

,

урбанизация

даражасининг

тез

суръатларда

ўсиши

ва

аҳолининг

70

фоизи

шаҳарларда

тўпланиши

(

ҳозирда

49

фоиз

)

кутилаётган

бир

пайтда

,

дунё

аҳолисини

боқиш

учун

глобал

даражада

қишлоқ

хўжалиги

ва

озиқ

-

овқат

маҳсулотлари

ишлаб

чиқаришни

икки

баробарга

ошириш

керак

бўлади

».

1

Бу

ҳолат

суғориладиган

ерларнинг

асосий

қисми

жойлашган

қурғоқчил

минтақалар

ва

улар

қаторида

Ўзбекистон

чўл

ҳудудларида

қишлоқ

хўжалигини

интенсив

ривожлантириш

лозимлигини

кўрсатади

.

Бугунги

кунда

жаҳон

қишлоқ

хўжалигида

ер

-

сув

ресурсларидан

оқилона

фойдаланиш

,

иқтисодий

-

географик

омилларнинг

ҳудудий

ўзгарувчанлигини

аниқлаш

,

қишлоқ

хўжалигида

иқтисодий

-

ижтимоий

жараёнларни

самарали

бошқариш

механизмлари

ишлаб

чиқиш

,

озиқ

-

овқат

хавфсизлиги

ва

барқарор

иқтисодий

ривожланишни

таъминлашнинг

илмий

асосларини

яратиш

талаб

этилмоқда

.

Чўл

ҳудудларида

қишлоқ

хўжалигини

ривожлантириш

бўйича

иқтисодий

географик

тадқиқотларни

амалга

оширишда

суғориладиган

ерлардан

фойдаланишни

ҳудудий

ташкил

этиш

,

сув

ресурсларидан

оқилона

фойдаланишга

қаратилган

тавсияларни

ишлаб

чиқиш

,

қишлоқ

хўжалик

экин

майдонларини

оптималлаштириш

,

аҳоли

истеъмол

даражасини

аниқлаш

,

агрогеографик

прогнозларни

ишлаб

чиқиш

,

аграр

соҳа

ривожланишининг

устувор

йўналишларини

белгилаш

кабилар

долзарб

масалалардан

ҳисобланади

.

Мустақиллик

йилларида

республика

қишлоқ

хўжалигида

бозор

муносабатларини

жорий

этишда

туб

ислоҳотларни

амалга

оширишни

тақозо

этди

.

Жумладан

,

қишлоқ

хўжалигини

модернизация

қилиш

,

мулкдорлар

синфини

шакллантириш

ҳамда

уларнинг

мустақиллигини

таъминлаш

бўйича

босқичма

-

босқич

ислоҳотлар

амалга

оширилди

.

Шунингдек

,

қишлоқ

хўжалиги

экин

майдонларида

таркибий

ўзгаришларни

амалга

ошириш

,

ер

-

сув

ресурсларидан

оқилона

фойдаланишни

иқтисодий

рағбатлантириш

механизмларини

жорий

этиш

,

суғориладиган

ерларнинг

мелиоратив

ҳолатини

яхшилаш

бўйича

чора

-

тадбирлар

амалга

оширилди

.

Натижада

суғориладиган

ерларнинг

мелиоратив

ҳолати

яхшиланди

,

қишлоқ

хўжалиги

экинлари

ҳосилдорлиги

ошди

,

қишлоқ

хўжалиги

маҳсулотлари

экспорт

таркиби

ва

географиясининг

кенгайишига

эришилди

.

Таъкидлаш

керакки

,

мамлакат

чўл

ҳудудларида

қишлоқ

хўжалиги

ерларидан

фойдаланишнинг

самарадорлигини

ошириш

,

сув

захираларини

оқилона

бошқариш

,

аграр

соҳа

инфратузилмасини

такомиллаштириш

,

қишлоқ

жойларда

аҳоли

бандлигини

ошириш

бўйича

илмий

изланишларга

етарлича

эътибор

қаратилмаган

.

1

Озиқ

-

овқат

ва

қишлоқ

хўжалиги

ташкилоти

(

ФАО

)

Қишлоқ

хўжалиги

қўмитасининг

материаллари

.

http://www.fao.org/docs/synthesis.pdf

6

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегиясида

«

қишлоқ

хўжалигида

таркибий

ўзгартиришларни

чуқурлаштириш

ва

қишлоқ

хўжалиги

ишлаб

чиқаришини

изчил

ривожлантириш

,

мамлакат

озиқ

-

овқат

хавфсизлигини

янада

мустаҳкамлаш

,

экологик

тоза

маҳсулотлар

ишлаб

чиқаришни

кенгайтириш

,

аграр

секторнинг

экспорт

салоҳиятини

сезиларли

даражада

ошириш

»

2

каби

вазифалар

белгилаб

берилган

.

Мазкур

вазифаларнинг

самарали

бажарилиши

Жанубий

Ўзбекистон

чўл

ҳудудларида

қишлоқ

хўжалиги

ривожланишининг

иқтисодий

-

географик

омилларини

бозор

муносабатларига

ўтиш

шароитида

тизимли

ва

мажмуали

тадқиқ

қилиш

ҳамда

унинг

илмий

-

услубий

асосларини

такомиллаштириш

борасида

илмий

изланишлар

муҳим

аҳамият

касб

этади

.

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2017

йил

7

февралдаги

ПФ

-

4947-

сон

«

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

ҳаракатлар

стратегияси

тўғрисида

»

ги

Фармони

билан

тасдиқланган

2017-

2021

йилларда

Ўзбекистон

Республикасини

ривожлантиришнинг

бешта

устувор

йўналиши

бўйича

Ҳаракатлар

стратегиясининг

«

Иқтисодиётни

янада

ривожлантириш

ва

либераллаштириш

»

йўналиши

, 2015

йил

29

декабрдаги

2460-

сон

«2016–2020

йилларда

қишлоқ

хўжалигини

янада

ислоҳ

қилиш

ва

ривожлантириш

чора

-

тадбирлари

тўғрисида

»

ги

қарори

,

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамасининг

2016

йил

9

ноябрдаги

382-

сон

«

Сурхондарё

вилоятида

деҳқон

хўжаликларининг

имкониятларидан

самарали

фойдаланишга

доир

қўшимча

чора

-

тадбирлар

тўғрисида

»

ги

фармони

ҳамда

мазкур

фаолиятга

тегишли

бошқа

меъёрий

-

ҳуқуқий

ҳужжатларда

белгиланган

вазифаларни

амалга

оширишда

ушбу

диссертация

тадқиқоти

муайян

даражада

хизмат

қилади

.

Тадқиқотнинг

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланиши

-

нинг

устувор

йўналишларига

мослиги

.

Мазкур

тадқиқот

республика

фан

ва

технологиялар

ривожланишининг

I. «

Демократик

ва

ҳуқуқий

жамиятни

маънавий

-

аҳлоқий

ривожлантириш

,

инновацион

иқтисодиётни

шакллантириш

»

устувор

йўналишига

мувофиқ

бажарилган

.

Муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

.

Қ

ишлоқ

хўжалигини

ҳудудий

ташкил

этишнинг

назарий

ва

умумий

методологик

масалалари

жаҳон

ва

,

шу

жумладан

,

Ўзбекистон

илмий

адабиётларида

анча

кенг

ёритилган

.

Иқтисодий

географик

тадқиқотларда

(

З

.

М

.

Акрамов

,

В

.

Г

.

Крючков

,

К

.

И

.

Иванов

,

К

.

И

.

Лапкин

,

А

.

М

.

Носонов

,

В

.

А

.

Пуляркин

,

А

.

Н

.

Ракитников

,

А

.

Н

.

Рўзиев

,

Ю

.

И

.

Аҳмадалиев

,

Е

.

К

.

Умаров

)

қишлоқ

хўжалигининг

ҳудудий

жиҳатлари

акс

эттирилган

.

Ер

-

сув

ресурслари

,

агроландшафт

,

агроэкологик

йўналишидаги

илмий

тадқиқотлар

А

.

А

.

Абдулқосимов

,

Л

.

А

.

Алибеков

,

Л

.

Н

.

Бабушкин

,

Ш

.

С

.

Зокиров

,

А

.

Г

.

Исаченко

,

А

.

Мақсудов

,

В

.

А

.

Николаев

,

А

.

А

.

Рафиқов

каби

олимлар

томонидан

бажарилган

.

2

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

«

Ў

збекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегияси

тўғрисида

»

ги

Фармони

. 2017

йил

7

февраль

,

ПФ

-4947-

сон

.

http://lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=3107036

7

Бозор

иқтисодиётидан

келиб

чиқиб

,

илмий

ишларда

(

С

.

Ч

.

Джалалов

,

Т

.

Джумаев

,

А

.

Н

.

Нигматов

,

Э

.

Ф

.

Трушин

,

Х

.

Р

.

Тошов

)

ер

-

сув

ресурсларидан

фойдаланиш

,

қишлоқ

хўжалигини

ҳудудий

ташкил

этишнинг

замон

талабларига

жавоб

берувчи

жиҳатларига

кўпроқ

эътибор

қаратилган

.

Бу

борада

ер

-

сув

муаммоси

кескин

ҳисобланган

Қашқадарё

ва

Сурхондарё

вилоятлари

ҳам

маълум

даражада

тадқиқ

қилинган

.

Чунончи

,

Тошкент

давлат

университети

географлари

(

ҳозирги

ЎзМУ

)

ўтган

асрнинг

60-

йилларида

мазкур

ҳудуднинг

табиати

ва

хўжалигини

атрофлича

ўрганишган

,

минтақанинг

иқтисодий

географик

масалалари

Н

.

В

.

Смирнов

,

Р

.

А

.

Ҳодиев

,

Ш

.

Эргашев

,

кейинчалик

М

.

Янгибоев

,

Ҳ

.

Абдуназаров

,

А

.

Сатторов

,

Н

.

Сафарова

,

П

.

Қурбоновлар

томонидан

тадқиқ

этилган

.

Кўрилаётган

ҳудудни

географик

ўрганиш

,

айниқса

Қарши

ва

Сурхон

-

Шеробод

чўлларини

ўзлаштириш

муносабати

билан

янада

кучайган

(

С

.

Исломов

,

И

.

Ҳасанов

,

Ш

.

Имомов

,

Л

.

Эрдонов

,

А

.

Рўзиев

,

Т

.

Жумаев

,

Қ

.

Алланов

).

Жанубий

Ўзбекистон

минтақасида

ҳудудий

ишлаб

чиқариш

мажмуаларини

шакллантириш

ва

ривожлантириш

нуқтаи

назардан

ХХ

асрнинг

80-

йилларида

собиқ

Ишлаб

чиқариш

кучларини

ўрганиш

кенгаши

(

СОПС

)

ҳам

изланишлар

олиб

борган

.

Мустақиллик

йилларида

эса

,

Қашқадарё

ва

Сурхондарё

вилоятлари

Прогнозлаштириш

ва

макроиқтисодий

тадқиқотлар

институти

мутахассислари

томонидан

ўрганилган

бўлиб

,

минтақа

қишлоқ

хўжалиги

ривожланишига

ҳам

эътибор

қаратилган

.

Бироқ

,

алоҳида

таъкидлаш

лозимки

,

юқоридаги

тадқиқотларнинг

кўпчилигида

кенг

миқёсда

ўзлаштирилган

чўл

ҳудудлар

иқтисодиётни

модернизациялаш

шароитидан

келиб

чиққан

ҳолда

иқтисодий

,

ижтимоий

,

геоэкологик

ва

геосиёсий

муаммолари

атрофлича

тадқиқ

қилинмаган

.

Қолаверса

,

кўпчилик

тадқиқотлар

аввалги

режали

иқтисодиёт

тизими

доирасида

бажарилган

.

Айнан

ана

шу

ҳолатлар

Жанубий

Ўзбекистон

чўл

ҳудудларида

қишлоқ

хўжалиги

ривожланишининг

иқтисодий

-

географик

омилларини

бозор

муносабатларига

ўтиш

шароитида

тизимли

ва

мажмуали

тадқиқ

қилиш

зарурлигини

кўрсатади

.

Диссертация

мавзусининг

диссертация

бажарилган

олий

таълим

муассасасининг

илмий

-

тадқиқот

ишлари

билан

боғлиқлиги

.

Диссертация

тадқиқоти

Ўзбекистон

Миллий

университетининг

илмий

тадқиқот

ишлари

режасининг

ОТ

-

Ф

6-045 «

Ўзбекистон

ҳудудлари

ижтимоий

-

иқтисодий

ривожланишининг

географик

муаммолари

» (2007-2011

йй

.)

мавзусидаги

фундаментал

тадқиқотлар

давлат

лойиҳаси

доирасида

бажарилган

.

Тадқиқотнинг

мақсади

Жанубий

Ўзбекистон

чўл

ҳудудларида

қишлоқ

хўжалиги

ривожланишининг

иқтисодий

географик

омилларини

очиб

бериш

ҳамда

мавжуд

муаммолар

ечими

бўйича

илмий

таклиф

ва

тавсиялар

ишлаб

чиқишдан

иборат

.

Тадқиқотнинг

вазифалари

:

бозор

иқтисодиёти

шароитида

қишлоқ

хўжалигини

ривожлантиришга

таъсир

кўрсатувчи

омилларни

иқтисодий

географик

жиҳатдан

асослаш

;

қишлоқ

хўжалигини

ҳудудий

таркибини

тадқиқ

қилишнинг

назарий

-

услубий

асосларини

такомиллаштириш

;

8

ер

-

сув

ресурсларидан

самарали

фойдаланишга

қаратилган

қишлоқ

хўжалиги

экин

майдонлари

таркибини

такомиллаштиришнинг

алгоритмик

моделини

ишлаб

чиқиш

;

Жанубий

Ўзбекистон

чўл

ҳудудларида

суғорма

деҳқончиликнинг

ривожланиш

хусусиятларини

таҳлил

қилиш

,

ҳудудда

шаклланаётган

аграр

-

индустриал

циклнингҳозирги

ҳолатини

баҳолаш

;

аграр

соҳа

ривожланишининг

ўрта

ва

узоқ

муддатли

истиқбол

кўрсаткичларига

асосланган

қишлоқ

хўжалик

экин

майдонлари

,

ҳосилдорлиги

ва

ялпи

ҳосилининг

прогнозини

ишлаб

чиқиш

;

ҳудудда

ер

-

сув

ресурсларидан

фойдаланиш

,

қишлоқ

хўжалиги

ривожланиши

асосида

келиб

чиққан

муаммоларни

аниқлаш

ҳамда

уларни

бартараф

этиш

бўйича

илмий

-

амалий

таклиф

ва

тавсияларни

ишлаб

чиқиш

.

Тадқиқотнинг

объекти

Жанубий

Ўзбекистон

чўл

ҳудудлари

қишлоқ

хўжалигининг

ҳудудий

таркиби

ҳисобланади

.

Тадқиқотнинг

предмети

ни

минтақа

қишлоқ

хўжалиги

ривожланишининг

иқтисодий

-

географик

омиллари

,

қишлоқ

хўжалигини

ҳудудий

ташкил

этиш

,

ер

-

сув

ресурсларидан

фойдаланишга

қаратилган

иқтисодий

-

ижтимоий

жараёнларни

бошқариш

методлари

ва

воситалари

ташкил

этади

.

Тадқиқотнинг

усуллари

.

Диссертация

ишида

тизимли

таҳлил

,

мажмуали

ва

географик

таққослаш

,

иқтисодий

-

статистик

,

картографик

,

районлаштириш

, SWOT-

таҳлил

,

энергия

ишлаб

чиқариш

цикллари

,

анкета

-

сўров

,

математик

моделлаштириш

ва

прогнозлаштириш

усулларидан

кенг

фойдаланилган

.

Тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

:

Жанубий

Ўзбекистон

қишлоқ

хўжалиги

ривожланишининг

иқтисодий

географик

омилларидан

тупроқ

-

иқлим

шароитлари

,

қишлоқ

хўжалиги

ерларидан

фойдаланиш

ҳолати

,

сув

истеъмоли

меъёри

,

мулкчилик

шаклларининг

самарадорлиги

,

аҳолининг

истеъмол

даражаси

агрогеографик

районлаштириш

асосида

аниқланган

;

ер

-

сув

ресурсларидан

самарали

фойдаланишга

қаратилган

қишлоқ

хўжалиги

экин

майдонлари

таркибини

оптималлаштиришнинг

дастурий

таъминоти

ишлаб

чиқилган

;

минтақада

гидромелиоратив

аграр

-

индустриал

циклларни

ривожлантиришнинг

маъмурий

,

иқтисодий

ва

экологик

хусусиятлари

аниқланган

;

қишлоқ

хўжалиги

ишлаб

чиқарувчилари

фаолиятини

ташкил

этишнинг

ҳудудий

тизимини

аграр

соҳа

инфратузилма

салоҳиятини

кучайтириш

,

сув

ресурсларини

самарали

бошқариш

,

кўп

тармоқли

фермер

хўжаликлари

ва

чўл

-

яйлов

чорвачилигини

ривожлантириш

,

суғориладиган

ерларнинг

мелиоратив

ҳолатини

назорат

қилиш

асосида

такомиллаштириш

бўйича

тавсиялар

ишлаб

чиқилган

.

Тадқиқотнинг

амалий

натижалари

:

қишлоқ

хўжалиги

ишлаб

чиқаришида

географик

конвейерлар

,

гидромелиоратив

аграр

-

индустриал

циклларнинг

шакллантириш

9

афзалликлари

ва

қишлоқ

хўжалиги

мақсадида

ер

-

сув

ресурсларидан

фойдаланиш

масалалари

ўзаро

алоқадорликда

,

мажмуали

ва

тизимли

таҳлил

қилиш

асосида

методик

ёндашувлар

таклиф

қилинган

;

қишлоқ

хўжалигида

ер

-

сув

ресурсларидан

оқилона

фойдаланиш

мақсадида

математик

моделлаштириш

услубиёти

татбиқ

этилган

ва

мос

алгоритм

асосида

муайян

майдонда

ахборот

технологиялари

асосида

оптимал

ишлаб

чиқарувчилик

сиёсатини

олиб

бориш

механизми

таклиф

қилинган

;

Жанубий

Ўзбекистон

маъмурий

туманлари

бўйича

компьютер

технологиялари

асосида

яратилган

тематик

карталар

тақдим

этилган

,

бунда

,

қишлоқ

хўжалигида

ер

-

сув

ресурсларидан

фойдаланиш

даражаси

,

қишлоқ

хўжалиги

тармоқлари

ривожланишининг

ҳудудий

таркиби

асосий

кўрсаткичлари

ўз

аксини

топган

;

қишлоқ

хўжалиги

ишлаб

чиқаришини

диверсификация

қилиш

,

ҳудудий

ташкил

этилишидаги

муаммоларни

самарали

ҳал

қилишни

таъминлайдиган

иқтисодий

географик

тизимни

яратиш

,

соҳа

тараққиётининг

яқин

,

ўрта

ва

узоқ

келажакдаги

ҳолатини

аниқлаш

мақсадида

2015-2020

йилларда

асосий

қишлоқ

хўжалик

экин

майдонлари

,

ҳосилдорлиги

ва

ялпи

ҳосилининг

прогноз

кўрсаткичлари

ишлаб

чиқилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

унда

Ўзбекистон

Республикаси

Давлат

статистика

қўмитаси

,

Сурхондарё

ва

Қашқадарё

вилоятлари

статистика

,

қишлоқ

ва

сув

хўжалиги

бош

бошқармалари

,

Аму

-

Сурхон

ва

Аму

-

Қашқадарё

ирригация

тизими

ҳавза

бошқармалари

,

Ер

ресурслари

ва

кадастр

давлат

қўмитасидан

олинган

маълумотларидан

фойдаланилганлиги

билан

асосланади

.

Шунингдек

,

диссертация

ишида

муаллиф

томонидан

ўтказилган

дала

тадқиқотлари

натижасида

олинган

маълумотлардан

ҳам

фойдаланилди

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

аҳамияти

қишлоқ

хўжалиги

тармоқлари

жойланиши

ва

ривожланишининг

иқтисодий

географик

омилларини

типологик

,

математик

-

статистик

,

картографик

усуллар

ёрдамида

тадқиқ

этишда

методологик

-

услубий

ёндашувларни

такомиллаштиришга

имкон

берувчи

илмий

асос

ва

математик

ишланмалар

,

моделларнинг

ишлаб

чиқилганлиги

билан

изоҳланади

.

Тадқиқот

натижаларининг

амалий

аҳамияти

шундаки

,

улар

сув

танқислиги

ва

қурғоқчилик

шароитида

қишлоқ

хўжалигини

интенсив

ривожлантириш

,

ушбу

иқтисодиёт

соҳасида

тегишли

истиқболли

ва

мақсадли

минтақавий

дастурларни

ишлаб

чиқиш

,

уларни

амалга

оширишда

муҳим

илмий

манба

бўлиб

хизмат

қилади

.

Шунингдек

,

диссертациянинг

асосий

хулосалари

ҳамда

умумлаштирилган

маълумотлари

олий

таълим

муассасалари

тегишли

йўналишларида

ўқув

жараёни

самарадорлигини

оширишга

хизмат

қилиши

билан

белгиланади

.

Тадқиқот

натижаларининг

жорий

қилиниши

.

Жанубий

Ўзбекистон

чўл

ҳудудларида

қишлоқ

хўжалиги

ривожланишининг

иқтисодий

географик

омилларини

мажмуали

тадқиқ

қилиш

бўйича

ишлаб

чиқилган

илмий

хулоса

ва

таклифлар

асосида

:

10

Жанубий

Ўзбекистон

минтақаси

қишлоқ

хўжалигини

ҳудудий

ташкил

этиш

ва

агрогеографик

районлаштириш

ва

қишлоқ

хўжалиги

ишлаб

чиқаришида

гидромелиоратив

аграр

-

индустриал

циклларни

ривожлантиришнинг

хусусиятлари

бўйича

олинган

натижалар

ОТ

-

Ф

6-045

рақамли

«

Ўзбекистон

ҳудудлари

ижтимоий

-

иқтисодий

ривожланишининг

географик

муаммолари

»

мавзусидаги

фундаментал

лойиҳасида

Жанубий

Ўзбекистон

қишлоқ

хўжалигини

тавсифлашда

фойдаланилган

(

Фан

ва

технологияларни

ривожлантиришни

мувофиқлаштириш

қўмитасининг

2016

йил

23

ноябрдаги

ФТК

–03-13/837-

сон

маълумотномаси

).

Илмий

натижалар

минтақа

қишлоқ

хўжалиги

жойланиши

ҳамда

ривожланишининг

асосий

иқтисодий

географик

қонуниятларини

,

бозор

иқтисодиёти

шароитида

қишлоқ

хўжалигини

ҳудудий

ташкил

этишнинг

асосий

тамойилларини

,

қишлоқ

хўжалигида

районлаштиришнинг

иқтисодий

географик

жиҳатларини

аниқлашга

хизмат

қилган

;

қишлоқ

хўжалигида

ер

-

сув

ресурсларидан

оқилона

фойдаланиш

мақсадида

қишлоқ

хўжалиги

экин

майдонлари

таркибини

такомиллаштиришнинг

дастурий

таъминоти

Қишлоқ

ва

сув

хўжалиги

вазирлиги

тизимида

фойдаланилган

(

Қишлоқ

ва

сув

хўжалиги

вазирлигининг

2017

йил

30

октябрдаги

05/05-47-

сон

маълумотномаси

).

Натижада

пахта

ва

ғалла

экин

майдонлари

қисқариши

билан

бўшайдиган

ер

майдонларида

қишлоқ

хўжалиги

экинларини

самарали

жойлаштирилишини

таъминлаш

имконияти

яратилган

;

қишлоқ

хўжалигида

ер

-

сув

ресурсларида

оқилона

фойдаланиш

,

қишлоқ

хўжалиги

ишлаб

чиқарувчилари

фаолиятини

ташкил

этишнинг

ҳудудий

тизимини

такомиллаштириш

бўйича

тавсиялар

Қишлоқ

ва

сув

хўжалиги

вазирлиги

тизимида

мазкур

йўналишдаги

режа

-

тадбирларни

ишлаб

чиқишда

фойдаланилган

(

Қишлоқ

ва

сув

хўжалиги

вазирлигининг

2017

йил

30

октябрдаги

05/05-47-

сон

маълумотномаси

).

Ушбу

натижалар

ҳудудларда

2016-2020

йилларда

деҳқончиликни

комплекс

ривожлантириш

,

қишлоқ

хўжалиги

ишлаб

чиқарувчилари

фаолиятини

ташкил

этишнинг

ҳудудий

тизимини

такомиллаштиришга

қаратилган

режаларни

мукаммал

тузиш

учун

хизмат

қилган

;

қишлоқ

хўжалигини

иқтисодий

-

географик

тадқиқ

қилишнинг

такомиллаштирилган

илмий

-

услубий

асослари

Давлат

таълим

стандарти

мазмунига

сингдирилган

(O’zStandart

Давлат

агентлигида

2014

йил

10

октябрда

O’zDSt 36.1559:2014

№

5181

қайд

рақами

билан

рўйхатга

олинган

).

Таклиф

этилган

материаллар

бакалавриат

таълим

йўналишида

(5140600-

География

) «

Ўзбекистон

географияси

», «

Географик

тадқиқот

усуллари

»

фанларининг

назарий

ва

амалий

аҳамиятини

оширишга

,

хусусан

,

қишлоқ

хўжалиги

географиясининг

асосий

йўналишлари

,

восита

ва

усуллари

тавсифини

очиб

беришга

имкон

берган

.

Тадқиқот

натижаларининг

апробацияси

.

Мазкур

тадқиқот

натижалари

30

та

илмий

-

амалий

анжуманларда

,

жумладан

, 3

та

халқаро

ва

27

та

республика

миқёсидаги

илмий

-

амалий

анжуманларда

муҳокамадан

ўтказилган

.

11

Тадқиқот

натижаларининг

эълон

қилинганлиги

.

Диссертация

мавзуси

бўйича

жами

54

та

илмий

иш

чоп

этилган

,

шулардан

,

Ўзбекистон

Республикаси

Олий

аттестация

комиссиясининг

докторлик

диссертациялари

асосий

илмий

натижаларини

чоп

этиш

учун

тавсия

этилган

илмий

нашрларда

22

та

мақола

,

жумладан

, 17

таси

республика

ва

5

таси

хорижий

илмий

журналларда

нашр

этилган

.

Диссертациянинг

тузилиши

ва

ҳажми

.

Диссертация

таркиби

кириш

,

тўртта

боб

,

хулоса

,

фойдаланилган

адабиётлар

рўйхати

ва

иловалардан

иборат

.

Диссертациянинг

ҳажми

118

бетни

ташкил

этган

.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ

АСОСИЙ

МАЗМУНИ

Кириш

қисмида

тадқиқот

мавзусининг

долзарблиги

ва

зарурати

асосланган

,

муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

акс

эттирилган

,

тадқиқотнинг

мақсад

ва

вазифалари

,

объект

ва

предмети

тавсифланган

,

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланишининг

устувор

йўналишларига

мослиги

кўрсатилган

,

тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

ва

амалий

натижалари

баён

этилган

,

олинган

натижаларнинг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

очиб

берилган

,

тадқиқот

натижаларини

амалиётга

жорий

қилиш

,

нашр

этилган

ишлар

ва

диссертация

тузилиши

бўйича

маълумотлар

келтирилган

.

Диссертациянинг

«

Қишлоқ

хўжалигини

илмий

тадқиқ

қилишнинг

назарий

-

услубий

асослари

»

деб

номланган

биринчи

бобда

қишлоқ

хўжалигини

ҳудудий

ташкил

этишнинг

асосий

тамойил

ва

омиллари

баён

этилган

,

қишлоқ

хўжалиги

,

ер

-

сув

ресурсларидан

фойдаланишни

тадқиқ

қилишнинг

назарий

-

услубий

жиҳатлари

таҳлил

қилинган

.

Қишлоқ

хўжалиги

иқтисодий

(

ижтимоий

)

географиянинг

асосий

тарихий

манбаси

ёки

илдизи

сифатида

ўзининг

ривожланиш

ва

ҳудудий

ташкил

этиш

хусусиятларига

эга

.

Мазкур

соҳанинг

мавсумийлиги

,

қишлоқ

хўжалигида

ишлаб

чиқаришни

ижтимоий

ташкил

этиш

шакллари

–

мужассамлашув

,

ихтисослашув

,

кооперация

ва

комбинатлашувнинг

ўзига

хос

жиҳатлари

,

айниқса

унинг

мужассамлашув

билан

боғлиқ

ҳудудий

ташкил

этиш

шакллари

бу

соҳани

ўрганишнинг

назарий

-

услубий

томонларини

белгилаб

беради

.

Бу

борада

хусусан

комплекс

(

мажмуали

)

ва

системали

(

тизимли

)

ёндашувларнинг

ўрни

катта

.

Чунончи

,

ушбу

диссертация

мавзуси

ҳисобланган

чўл

ҳудудларида

қишлоқ

хўжалик

тармоқларининг

ривожланиши

ва

ҳудудий

ташкил

этилиши

,

унга

таъсир

қилувчи

омилларни

ўрганиш

энг

аввало

мажмуали

ва

тизимли

ёндашувни

талаб

қилади

.

Омилларни

аниқлаш

,

уларни

атрофлича

таҳлил

қилиш

ва

баҳолаш

эса

қишлоқ

хўжалиги

тармоқларининг

ривожланиш

ва

жойланиш

қонуниятларини

очиб

беради

(1-

расм

).

Айни

вақтда

бундай

методологик

ёндашув

ўрганиладиган

воқеанинг

келажаги

,

истиқбол

ривожланишидаги

устувор

йўналишларни

илмий

нуқтаи

назардан

асослаб

беришга

хизмат

қилади

.

12

Чўл

ҳудудларида

қишлоқ

хўжалиги

тармоқларининг

ривожланиши

ва

ҳудудий

ташкил

этиш

хусусиятларини

ўрганиш

турли

метод

ёки

усуллар

,

ёндашувлар

ёрдамида

амалга

оширилади

.

Улар

орасида

география

учун

энг

муҳим

ҳисобланган

тарихий

таққослаш

,

хариталаштириш

,

районлаштириш

кабиларнинг

назарий

-

услубий

аҳамияти

катта

.

Шунингдек

,

иқтисодиёт

тармоқларини

жойлаштириш

ва

ривожлантиришга

оид

классик

илмий

ғоя

ва

қонуниятларни

,

республикамиз

шароити

ва

бозор

муносабатларини

ҳисобга

олган

ҳолда

,

танқидий

ўрганиш

ва

улардан

самарали

фойдаланиш

ҳам

илмий

ишнинг

назарий

жиҳатларини

мустаҳкамлайди

.

Диссертациянинг

«

Жанубий

Ўзбекистон

чўл

ҳудудларида

қишлоқ

хўжалиги

ривожланишининг

асосий

омиллари

»

деб

номланган

иккинчи

бобида

минтақа

табиий

шароити

ва

янги

ерларнинг

ўзлаштирилиши

,

қишлоқ

хўжалигида

ер

ресурсларидан

фойдаланишнинг

ҳудудий

таркиби

,

сув

ресурсларининг

шаклланиш

манбалари

ва

ирригация

инфратузилмаси

таҳлил

қилинган

.

Минтақа

қишлоқ

хўжалигининг

экстенсив

ривожлантирилиши

натижасида

400

минг

гектарга

яқин

янги

ерларни

ўзлаштирилиши

қишлоқ

хўжалиги

маҳсулотларини

ҳажмини

оширишга

,

меҳнат

ресурсларини

иш

билан

таъминлашга

,

аҳоли

манзилгоҳларини

вужудга

келишига

ёрдам

берган

бўлсада

,

айрим

муаммоларни

ҳам

келтириб

чиқарди

.

Қишлоқ

хўжалигига

мўлжалланган

ерлар

мамлакат

ягона

ер

фондида

асосий

ўрин

тутади

ва

қишлоқ

хўжалиги

ишлаб

чиқаришда

муҳим

восита

саналади

.

Жанубий

Ўзбекистон

мамлакат

умумий

майдонининг

деярли

11,0

фоизини

эгаллаган

ҳолда

,

қишлоқ

хўжалиги

ерларининг

13,5

фоизи

ушбу

ҳудудга

тўғри

келади

.

Республикада

янги

ерларни

ўзлаштиришнинг

асосий

қисми

айнан

шу

минтақада

амалга

оширилган

.

Мавжуд

ер

ресурсларидан

(

фондидан

)

қишлоқ

хўжалиги

мақсадларида

фойдаланишда

Қашқадарё

ва

Сурхондарё

вилоятлари

бир

-

биридан

фарқ

қилади

.

Бундай

таркибий

(

ички

географик

)

хусусиятлар

,

энг

аввало

,

жойнинг

табиий

шароити

–

ер

усти

тузилиши

,

агроиқлимий

ресурсларнинг

бир

хил

эмаслиги

каби

омиллар

билан

боғлиқ

.

Жумладан

,

Қашқадарё

вилоятида

ўзлаштирилмаган

чўл

зоналарида

чорвачилик

учун

яйлов

майдонлари

,

Сурхондарёда

эса

тоғ

ва

тоғ

олди

ҳудудларида

боғдорчилик

ва

узумчилик

учун

қулай

бўлган

ерлар

кўпроқ

.

Шу

билан

бирга

Қашқадарё

вилояти

Ўзбекистоннинг

лалмикор

деҳқончилик

ривожланган

энг

катта

райони

ҳисобланади

.

Ўзбекистон

қишлоқ

хўжалиги

ривожланишида

ўзига

хос

ўринга

эга

бўлган

Жанубий

Ўзбекистонда

мураккаб

ирригация

инфратузилмаси

вужудга

келди

.

Унинг

асосини

энг

аввало

барпо

этилган

сув

омборлари

ва

каналлар

ташкил

этади

.

Айни

вақтда

сунъий

суғоришда

электр

энергиянинг

кўп

сарфланиши

қишлоқ

хўжалик

маҳсулотларининг

иқтисодий

кўрсаткичларига

таъсир

кўрсатади

.

Шундай

қилиб

,

Ўзбекистоннинг

жанубий

ҳудудлари

қишлоқ

хўжалигини

ривожлантириш

учун

қулай

имкониятларга

эга

.

Бу

борада

асосий

омил

сифатида

ер

ва

сув

захиралари

,

агроиқлимий

ва

меҳнат

ресурслари

,

ирригация

инфратузилмаси

кабилар

хизмат

қилади

.

13

1-

ра

см

.

Қиш

лоқ

хўж

алиги

ри

вож

л

ан

и

ш

ига

таъ

си

р

эт

ув

ч

и

гео

гра

ф

и

к

оми

лл

ар

Расм

му

аллиф

то

м

он

ид

ан

ту

зи

лган

.

Ҳ

уқу

қий

оми

ллар

Таш

килий

оми

ллар

Иж

тим

оий

геогр

аф

и

к

ом

илла

р

Иқтис

оди

й

геогр

аф

и

к

ом

илла

р

Та

биий

ге

ог

р

аф

и

к

оми

ллар

Т

абиий

ге

ог

ра

ф

ик

ўри

н

Ре

ль

еф

ва

ли

то

ло

ги

к

ту

зи

ли

ш

и

А

гроиқ

ли

м

ий

ша

рои

т

Т

уп

роқ

ту

рл

ар

и

ва

ун

ум

до

рл

иги

Су

в

ре

су

рс

ла

ри

билан

та

ъм

ин

ла

нган

ли

к

Сиз

от

су

вл

ар

и

сат

ҳи

Ис

те

ъмо

л

дар

аж

аси

Иқт

исо

ди

й

ге

ог

ра

ф

ик

ўри

н

Ер

ва

су

вда

н

фо

йд

ал

ан

иш

дар

аж

аси

Т

ранспор

т

инфр

ат

узи

лм

аси

Меҳ

на

т

ре

су

рс

ла

ри

Боз

ор

инфр

ат

узи

лм

аси

М

улк

чи

ли

к

шак

лл

ари

Инвес

ти

ция

м

уҳи

ти

Аҳ

ол

и

ўс

иш

и

ва

жо

йла

ниш

и

А

ҳо

ли

нин

г

меҳн

ат

мал

акаси

Аг

ра

р

сиёса

т

Қиш

ло

қ

хў

жа

ли

ги

иш

ла

б

чиқ

ари

ш

ини

та

ш

ки

л

эт

иш

ва

бо

шқа

риш

Мод

ди

й

-

те

хн

ик

а

та

ъм

ино

ти

Қиш

ло

қ

хў

жа

ли

ги

эк

ин

ла

ри

ни

тў

ғр

и

жо

йла

ш

ти

ри

ш

Со

ҳа

ра

ҳб

ар

ла

рин

ин

г

кас

би

й

ва

ҳу

қу

қи

й

билим

лар

ин

и

оши

ри

ш

Х

ўж

али

кл

ар

ин

ин

г

ҳу

қу

қ

-

манф

аат

ла

ри

,

самар

ал

и

фао

ли

ят

и

,

му

лк

ий

м

уно

сабат

ла

ри

ишо

нч

ли

ҳим

оя

ла

ниш

ин

и

та

ъм

ин

ла

шг

а

қар

ати

лга

н

қо

ну

нч

ил

ик

ва

меъ

ёри

й

-

ҳу

қу

қий

базан

и

та

ко

м

ил

ла

ш

ти

ри

ш

Қиш

ло

қ

хў

жа

ли

ги

иш

ла

б

чиқ

ари

ш

ини

их

ти

со

сл

ашт

ир

иш

,

ун

и

кў

п

ук

ла

дл

ил

ик

асо

сида

ама

лга

ош

ирил

иш

и

уч

ун

ҳу

қу

қи

й

ша

рт

-

ш

арои

тл

ар

ни

ярати

ш

Қа

йт

а

иш

лаш

сано

ат

и

Су

ғорил

ади

га

н

ер

ла

рни

нг

ме

ли

ора

ти

в

ҳо

ла

ти

ни

на

зора

т

қи

лиш

14

Диссертациянинг

«

Минтақа

қишлоқ

хўжалигининг

тармоқлар

ва

ҳудудий

таркиби

»

деб

номланган

учинчи

бобида

Жанубий

Ўзбекистон

қишлоқ

хўжалигининг

ихтисослашуви

ва

ривожланиши

,

минтақа

янги

ўзлаштирилган

ҳудудлари

қишлоқ

хўжалигида

тармоқлараро

мажмуалар

ва

аграр

-

индустриал

циклнинг

шаклланиши

,

қишлоқ

хўжалиги

ҳудудий

таркиби

ва

агрогеографик

районлаштириш

масалалари

кўриб

чиқилган

.

Минтақанинг

агроиқлим

,

ер

-

сув

ва

меҳнат

ресурслари

билан

таъминланганлик

нуқтаи

назардан

келиб

чиққан

ҳолда

узоқ

йиллар

давомида

шаклланган

қишлоқ

хўжалик

ихтисослашув

йўналишига

айрим

ўзгартиришлар

киритишга

тўғри

келмоқда

.

Жанубий

Ўзбекистонда

қишлоқ

хўжалиги

ривожланишининг

асосий

хусусиятлари

суғорма

деҳқончиликка

асосланганлиги

,

ички

районлар

ихтисослашуви

бир

-

биридан

фарқ

қилиши

,

сув

ресурсларининг

нисбатан

чекланганлиги

(

айниқса

,

Қашқадарё

вилоятида

),

мулкчилик

шакллари

орасида

рақобат

шаклланмаганлиги

билан

белгиланади

.

Минтақада

қишлоқ

хўжалигининг

ривожланишига

таъсир

кўрсатувчи

асосий

омиллар

асосида

вужудга

келаётган

аграр

-

индустриал

циклнинг

тўлиқлигини

таъминлаш

,

тармоқлараро

мажмуалар

алоқадорлигини

кучайтириш

масаласини

долзарб

қилиб

қўяди

.

Қашқадарё

ва

Сурхондарё

вилоятларининг

ўзаро

ўхшашлиги

нафақат

уларнинг

географик

жойланишида

,

балки

бу

маъмурий

бирликларнинг

гидрографик

хусусияти

,

яъни

дарё

ҳавзаси

таъсирида

тарихий

географик

жиҳатдан

шаклланганлигидир

.

Шу

билан

бирга

бу

ўзига

хос

ҳудудий

хўжалик

тизими

ички

тафовутларга

эга

бўлиб

,

геоморфологик

,

агроиқлимий

,

геодемографик

хусусиятлари

билан

боғлиқ

.

Айнан

шулар

таъсирида

ҳар

икки

вилоятда

қуйи

,

ўрта

ва

юқори

агрогеографик

районлар

вужудга

келган

.

Жанубий

Ўзбекистоннинг

Қашқадарё

ва

Сурхондарё

вилоятлари

қишлоқ

хўжалиги

географияси

ўзига

хос

бўлиб

,

бундай

ҳудудий

фарқлар

республиканинг

бошқа

минтақаларида

деярли

кўзга

ташланмайди

.

Ушбу

тадқиқот

ишига

бевосита

алоқадор

бўлган

Қуйи

Қашқадарё

агрогеографик

райони

асосан

текислик

ҳудудини

(

Қарши

чўлини

)

ўз

ичига

олади

.

Булар

Касби

,

Косон

,

Миришкор

,

Муборак

,

Нишон

ва

Қарши

туманлари

ҳисобланиб

,

улар

биргаликда

вилоят

умумий

майдонининг

41,6

фоизини

,

аҳолисининг

33,0

фоизини

ўзида

мужассам

қилган

.

Район

вилоят

қишлоқ

хўжалик

маҳсулотларининг

деярли

ярмини

таъминлайди

.

Жами

экин

ерларининг

3/4

қисмида

ғалла

ва

пахта

етиштирилади

.

Қуйи

Сурхондарё

агрогеографик

райони

ушбу

диссертациянинг

тадқиқот

объектига

кирувчи

асосан

текисликдаги

ҳудудларни

(

Сурхон

-

Шеробод

чўлини

)

ўз

ичига

олиб

,

маъмурий

жиҳатдан

Ангор

,

Жарқўрғон

,

Музработ

,

Термиз

,

Шеробод

ва

Қизириқ

туманларидан

иборат

.

Ушбу

маъмурий

бирликлар

вилоят

майдонининг

32.2

фоизини

,

аҳолисининг

39,0

фоизини

15

ўзида

мужассам

қилган

.

Район

вилоят

қишлоқ

хўжалик

маҳсулотларининг

2/5

қисмидан

кўпроғини

таъминлайди

.

Қуйи

районларда

қишлоқ

хўжалигида

фойдаланиладиган

ерлар

,

жумладан

,

суғориладиган

ерлар

ҳажми

кўп

,

ҳарорат

ҳам

етарли

,

аммо

сув

захиралари

жуда

оз

.

Айнан

шу

ҳудудларда

янги

ерлар

ўзлаштирилган

бўлиб

,

улар

минтақа

агроиқтисодиёт

тизимида

муҳим

ўринга

эга

.

Бу

районларнинг

вилоят

ва

умуман

Жанубий

Ўзбекистон

минтақасидаги

тутган

ўрни

ҳам

SWOT –

таҳлил

усулидан

келиб

чиққан

ҳолда

,

уларнинг

муаммо

ва

истиқболлари

ҳам

ҳар

хил

.

Шу

билан

бирга

ҳар

икки

вилоят

турдош

агрогеографик

районлари

ўртасида

маълум

даражада

ўхшашликлар

ҳам

бор

ва

уларнинг

минтақа

қишлоқ

хўжалиги

ривожланиш

стратегиясини

аниқлашда

эътиборга

олинишида

асосий

аҳамият

касб

этади

.

Диссертациянинг

«

Жанубий

Ўзбекистон

чўл

ҳудудларида

қишлоқ

хўжалиги

ривожланишининг

асосий

муаммолари

ва

устувор

йўналишлари

»

деб

номланган

тўртинчи

бобида

чўл

ҳудудлари

қишлоқ

хўжалигида

ер

-

сув

ресурсларидан

оқилона

фойдаланишнинг

асосий

муаммолари

,

қишлоқ

хўжалиги

ҳудудий

ташкил

этилишини

такомиллаштиришнинг

устувор

йўналишлари

баён

этилган

.

Жанубий

Ўзбекистон

чўл

ҳудудларида

қишлоқ

хўжалиги

ривожланиши

,

фермер

хўжалиги

фаолиятида

кузатиладиган

муаммоларни

аниқлашда

социологик

сўров

олиб

борилди

.

Анкета

(

сўровнома

)

қишлоқ

хўжалиги

фаолиятида

етакчи

ўринни

эгаллаган

фермер

хўжаликлари

доирасида

ўтказилди

.

Муаммолар

реаллигини

аниқлаш

мақсадида

ўтказилган

социологик

эксперт

сўрови

хулосасига

кўра

фермер

хўжаликлари

билан

шартнома

асосида

хизмат

кўрсатадиган

муқобил

машина

трактор

парки

,

сув

истеъмолчилари

уюшмаси

,

ёқилғи

-

мойлаш

маҳсулотлари

сотиш

,

минерал

ўғитлар

сотиш

шахобчалари

,

минибанклар

,

зооветеринария

,

ахборот

таъминоти

ва

консалтинг

хизмати

,

уруғчилик

каби

хизмат

кўрсатиш

соҳаларида

вужудга

келган

муаммолар

аниқланди

.

Олиб

борилган

тадқиқотлар

натижасига

кўра

,

Жанубий

Ўзбекистон

чўл

ҳудудларида

ер

-

сув

ресурсларидан

қишлоқ

хўжалигида

фойдаланиш

самарадорлигини

ошириш

ва

ушбу

иқтисодиёт

соҳасини

инновацион

-

индустриал

асосда

ривожлантиришда

минтақа

ҳамда

вилоятлар

миқёсида

маълум

муддатларга

мўлжалланган

чора

-

тадбирлар

мажмуасини

ишлаб

чиқиш

ва

амалга

ошириш

мақсадга

мувофиқ

.

Ўрганишлар

жараёнида

аниқланган

муаммоларни

бартараф

этишнинг

устувор

йўналишларини

икки

тамойил

(

ҳолат

,

сценария

)

бўйича

таклиф

этиш

мумкин

: 1)

минтақа

қишлоқ

хўжалигида

фойдаланилаётган

суғориладиган

ерлар

майдони

деярли

кенгайтирилмайди

ва

ўзгаришсиз

қолади

; 2)

келажакда

ҳам

минтақа

қишлоқ

хўжалигининг

сув

билан

таъминланиши

бевосита

Амударё

билан

белгиланади

ва

Амударёдан

келадиган

сув

миқдори

кескин

кўпаймайди

.