Ecological principles of diabetes disease forecasting of southern Aral Sea region population

1

МИКРОБИОЛОГИЯ

ИНСТИТУТИ

ВА

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.

В

.38.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

ҚОРАҚАЛПОҚ

ТАБИИЙ

ФАНЛАР

ИЛМИЙ

-

ТАДҚИҚОТ

ИНСТИТУТИ

ТАУМУРАТОВА

ГОЗЗАЛ

НАУРЫЗБАЕВНА

ЖАНУБИЙ

ОРОЛБЎЙИ

АҲОЛИСИНИНГ

ҚАНДЛИ

ДИАБЕТ

БИЛАН

КАСАЛЛАНИШИНИ

ПРОГНОЗ

ҚИЛИШНИНГ

ЭКОЛОГИК

ТАМОЙИЛЛАРИ

03.00.10 –

Экология

БИОЛОГИЯ

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАЛСАФА

ДОКТОРИ

(PhD)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

-2017

2

УДК

577.34:001.18:616.379(575.172)

Фалсафа

(PhD)

доктори

диссертацияси

автореферати

мундарижаси

Оглавление

автореферата

диссертации

доктора

философии

(PhD)

Contents of dissertation abstract of doctor of philosophy (PhD)

Таумуратова

Гоззал

Наурызбаевна

Жанубий

Оролбўйи

аҳолисининг

қандли

диабет

билан

касалланишини

прогноз

қилишнинг

экологик

тамойиллари

.......................................................................

3

Таумуратова

Гоззал

Наурызбаевна

Экологические

принципы

прогнозирования

заболеваемости

сахарным

диабетом

населения

Южного

Приаралья

…………………………………….

21

Taumuratova Gozzal Naurizbayevna

Ecological principles of diabetes disease
forecasting of southern Aral Sea region population..............................

39

Эълон

қилинган

ишлар

рўйхати

Список

опубликованных

работ

List of published works.........................................................................

42

3

МИКРОБИОЛОГИЯ

ИНСТИТУТИ

ВА

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.

В

.38.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

ҚОРАҚАЛПОҚ

ТАБИИЙ

ФАНЛАР

ИЛМИЙ

-

ТАДҚИҚОТ

ИНСТИТУТИ

ТАУМУРАТОВА

ГОЗЗАЛ

НАУРЫЗБАЕВНА

ЖАНУБИЙ

ОРОЛБЎЙИ

АҲОЛИСИНИНГ

ҚАНДЛИ

ДИАБЕТ

БИЛАН

КАСАЛЛАНИШИНИ

ПРОГНОЗ

ҚИЛИШНИНГ

ЭКОЛОГИК

ТАМОЙИЛЛАРИ

03.00.10 –

Экология

БИОЛОГИЯ

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАЛСАФА

ДОКТОРИ

(PhD)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

-2017

4

Фалсафа

доктори

(PhD)

диссертациясининг

мавзуси

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамаси

ҳузуридаги

Олий

аттестация

комиссиясида

№

B2017.1.PhD/B 38

рақами

билан

рўйхатга

олинган

.

Диссертация

Қорақалпоқ

табиий

фанлар

илмий

-

тадқиқот

институида

бажарилган

.

Диссертация

автореферати

учта

тилда

(

ўзбек

,

рус

,

инглиз

(

резюме

))

Илмий

кенгаш

веб

-

саҳифаси

(microbio.uz.)

манзилига

ҳамда

«ZiyoNET»

ахборот

-

таълим

портали

www.ziyonet.uz

манзилига

жойлаштирилган

.

Илмий

раҳбар

:

Мамбетуллаева

Светлана

Мирзамуратовна

биология

фанлари

доктори

,

доцент

Расмий

оппонентлар

:

Разаков

Рустам

Мажитович

география

фанлари

доктори

,

профессор

Матчанов

Азат

Таубалдиевич

биология

фанлари

доктори

,

профессор

Етакчи

ташкилот

:

Ургенч

давлат

университети

Диссертация

ҳимояси

Микробиология

институти

ва

Ўзбекистон

Миллий

университети

ҳузуридаги

DSc 27.06.2017.B.38.01

рақамли

Илмий

кенгашнинг

«___»

______________20___

йил

соат

______

даги

мажлисида

бўлиб

ўтади

. (

Манзил

: 100128,

Тошкент

шаҳри

,

Шайхонтохур

тумани

,

А

.

Қодирий

к

. 7

б

,

Тел

.: (+99871) 241-92-28, (+99871) 241-71-98,

факс

: (+99871) 241-92-71, e-mail:

info@microbio.uz.

Микробиология

институтининг

конференциялар

залида

ўтказилади

).

Диссертация

билан

Микробиология

институтининг

Ахборот

-

ресурс

марказида

танишиш

мумкин

(

№

–

рақами

билан

рўйҳатга

олинган

).

Манзил

: (100128,

Тошкент

ш

.,

Шайхонтохур

тумани

,

А

.

Кодирий

к

. 7

б

,.

Тел

: (+99871)

241-92-28.

Диссертация

автореферати

2017

йил

«____» ___________

тарқатилди

.

(2017

йил

«___» ________

даги

№

____ -

рақамли

реестр

баённомаси

).

Арипов

Тахир

Фатихович

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

раиси

,

б

.

ф

.

д

.,

профессор

,

академик

Насметова

Саодат

Мамажановна

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

котиби

,.

б

.

ф

.

н

.

Рахимова

Турахон

Узаковна

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

қошидаги

бир

марталик

илмий

семинар

раиси

,

б

.

ф

.

д

.,

профессор

5

КИРИШ

(

фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

аннотацияси

)

Диссертация

мавзусининг

долзарблиги

ва

зарурати

.

Дунёда

қандли

диабет

касаллиги

деярли

барча

мамлакатлар

соғлиқни

сақлаш

миллий

тизимининг

биринчи

даража

аҳамиятига

эга

муаммоларидан

бири

саналади

.

Бугунги

кунда

ушбу

касаллик

билан

оғриганлар

сони

266

миллионга

тенг

бўлиб

, 2025

йилда

эса

350

миллионга

етиши

қайд

қилинмоқда

.

Касалликнинг

келиб

чиқиши

,

ривожланиши

нафақат

тиббий

ва

ижтимоий

,

балки

яна

экологик

муаммолар

билан

алоқадордир

.

Шунга

кўра

,

ҳудуднинг

экологик

шароитларини

инобатга

олган

ҳолда

аҳолини

қандли

диабет

билан

касалланишини

аниқлаш

долзарб

аҳамият

касб

этади

.

Жаҳонда

аҳоли

орасида

қандли

диабетни

келиб

чиқиши

ва

ривожланишининг

турли

жиҳатлари

замонавий

тиббиётда

эрта

ташҳислаш

ва

даволашнинг

самарадор

усулларини

ишлаб

чиқиш

ва

тадбиқ

қилишдаги

ютуқларга

боғлиқ

бўлмаган

ҳолда

кузатилмоқда

.

Бу

албатта

,

касалликни

келиб

чиқишини

турли

миллат

популяцияларининг

касалликка

генетик

мойиллиги

ва

экологик

омиллар

билан

боғлиқдир

.

Бундан

ташқари

,

сўнгги

замонавий

тиббий

-

ижтимоий

тадқиқотлар

қандли

диабет

касаллигининг

юзага

чиқиши

ва

ривожланишида

атроф

-

муҳит

ва

антропоген

омиллар

ўрнининг

алоҳида

аҳамиятга

эгалигини

тасдиқламоқда

.

Шу

жиҳатдан

,

қандли

диабетни

билан

касалланиш

кўрсатгичлари

билан

атроф

-

муҳит

ҳолати

ўртасида

миқдорий

боғлиқликни

аниқлаш

ва

ҳудудда

аҳолини

қандли

диабет

билан

касалланишини

прогнозлашнинг

экологик

тамойилларини

ишлаб

чиқиш

муҳим

илмий

-

амалий

аҳамиятга

эга

.

Республикамиз

мустақилликка

эришгач

тиббий

-

ижтимоий

соҳада

кенг

кўламдаги

ислоҳотлар

олиб

борилди

.

Мазкур

йўналишда

амалга

оширилган

дастурий

чора

-

тадбирлар

асосида

муайян

натижаларга

,

жумладан

,

республикамизнинг

қатор

худудлари

,

хусусан

Жанубий

Оролбўйи

минтақаси

аҳоли

орасида

эндокрин

касаллиги

–

қандли

диабетни

ташхислаш

замонавий

усулларини

жорий

этиш

ва

даволашнинг

самарадор

воситаларини

тадбиқ

этиш

борасида

ютуқларга

эришилди

.

Шунингдек

,

аҳолини

қандли

диабет

билан

касалланишини

прогноз

қилишнинг

экологик

тамойилларини

ишлаб

чиқишга

етарлича

эътибор

қаратилмаган

.

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегиясидаги

1

«

Орол

денгизи

халокатини

аҳолининг

ҳаёт

фаолиятига

салбий

таъсирини

юмшатиш

бўйича

тизимли

чора

-

тадбирлар

кўриш

»

ҳамда

«

аҳоли

ўртасида

касалланиш

кўрсаткичларини

пасайиши

ва

умр

узайишини

таъминлаш

»

вазифалари

алоҳида

белгилаб

берилган

.

Ушбу

вазифалардан

келиб

чиққан

ҳолда

,

жумладан

,

Жанубий

Оролбўйи

ҳудуди

аҳолисининг

экологик

яшаш

шароитлари

ва

қандли

диабет

I

типининг

тарқалганлиги

орасида

боғлиқликни

аниқлаш

ва

комплекс

экологик

таҳлиллар

асосида

қандли

диабет

билан

касалланишни

прогнозлашга

қаратилган

илмий

-

тадқиқотларни

ташкил

этиш

назарий

ва

амалий

аҳамиятга

эга

.

1

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2017

йил

7

февралдаги

ПФ

-4947-

сон

«

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегияси

тўғрисида

»

ги

Фармони

.

6

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамасининг

2015

йил

29

августдаги

255-

сон

«

Орол

фожиаси

оқибатларини

юмшатиш

,

қайта

тиклаш

ҳамда

Оролбўйи

ҳудудини

ижтимоий

-

иқтисодий

ривожлантиришнинг

2015-

2018

йилларга

мўлжалланган

комплекс

Дастури

тўғрисида

»

ги

қарори

,

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2017

йил

18

январдаги

ПҚ

2731-

сон

«2017-2021

йилларда

Оролбўйи

минтақасини

ривожлантириш

Давлат

дастури

тўғрисида

»

ги

қарори

,

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2017

йил

7

февралдаги

ПФ

-4947-

сон

“

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Харакатлар

стратегияси

тўғрисида

”

ги

Фармони

ҳамда

мазкур

фаолиятга

тегишли

бошқа

меъёрий

-

ҳуқуқий

ҳужжатларда

белгиланган

вазифаларни

амалга

оширишга

ушбу

диссертация

тадқиқоти

муайян

даражада

хизмат

қилади

.

Тадқиқотнинг

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланиши

-

нинг

асосий

устувор

йўналишларига

боғлиқлиги

.

Мазкур

тадқиқот

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланишининг

V. «

Қишлоқ

хўжалиги

,

биотехнология

,

экология

ва

атроф

-

муҳит

муҳофазаси

»

устувор

йўналишларига

мувофиқ

бажарилган

.

Муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

.

Ҳозирги

вақтда

дунёда

эндокрин

касалликлари

,

шу

жумладан

қандли

диабетнинг

ташхиси

ва

олдини

олиш

,

экологик

омилларнинг

таъсири

бўйича

бир

қатор

устувор

йўналишларда

тадқиқотлар

олиб

борилмоқда

. I

типдаги

қандли

диабет

хавфи

ва

ривожланишининг

сабабларидан

бири

сифатида

экологик

омиллар

таъсирини

ўрганишга

йўналтирилган

илмий

тадқиқотлар

жаҳоннинг

етакчи

илмий

марказлари

ва

олий

таълим

муассасалари

,

жумладан

, University of

Kentucky (

АҚШ

), University of Guelph Ontario (

Канада

), University of Sydney

(

Австралия

), Federal University of Lavras (

Бразилия

), Paul Sabatier University

of Toulouse (

Франция

), Medical University (

Венгрия

), Aristotle University of

Thessaloniki (

Греция

),

Одам

экологияси

институтларида

(

Россия

)

олиб

борилмоқда

.

Атроф

-

муҳит

омилларини

сабаб

-

оқибат

қабул

қилиниши

сифатида

касалланишга

таъсирини

ўрганиш

бўйича

олиб

борилган

хорижий

тадқиқотлар

натижасида

қатор

,

жумладан

,

қуйидаги

илмий

натижалар

олинган

:

ҚД

I

типи

билан

касалланишнинг

ривожланишида

экзоген

омиллар

ҳиссасининг

таъсир

даражаси

хавф

-

хатар

сифатида

белгиланди

(Paul Sabatier

University of Toulouse,

Франция

; University of Kentucky,

США

);

ҚД

I

типининг

аҳоли

ўртасида

ва

ёшга

боғлиқ

ҳолда

ривожланишида

унинг

биологияси

ва

экологик

диагностикаси

бўйича

тавсиялар

ишлаб

чиқилди

(Medical

University,

Венгрия

; Aristotle University of Thessaloniki,

Греция

);

ҚД

I

типининг

Австрия

,

Белгия

,

Бразилия

,

Болгария

,

Канада

,

Хитой

,

Дания

,

Эстония

,

Финляндия

,

Франция

,

Германия

,

Греция

,

Венгрия

,

Исроил

,

Италия

,

Япония

,

Латвия

,

Мексика

,

Голландия

,

Янги

Зеландия

,

Норвегия

,

Перу

,

Полша

,

Португалия

,

Россия

,

Словения

,

Испания

,

Швеция

,

Буюк

Британия

,

Америка

Қўшма

Штатлари

каби

турли

мамлакатлар

аҳолиси

орасида

7

ривожланиш

хавфининг

даражасига

ташқи

омилларнинг

таъсири

бўйича

маълумотлар

умумлаштирилган

.

2,3

Шунингдек

,

ҚД

I

типи

билан

аҳолининг

касалланишига

антропоген

ифлосланишга

учраган

биосферанинг

турли

объектларини

таъсири

этишига

бағишланган

илмий

тадқиқотлар

ниҳоятда

кам

(

Абусуев

, 1996).

ҚД

I

типи

билан

касалланиш

ва

ташқи

муҳитнинг

омиллари

ўртасидаги

сабаб

-

оқибат

алоқаларини

исботловчи

ишлар

деярли

мавжуд

эмас

.

Ўрганилаётган

муаммонинг

аҳамияти

Жанубий

Оролбўйи

минтақасининг

аҳолиси

ўртасида

ҚД

нинг

юқори

даражада

тарқалганлиги

ва

касалланишнинг

ўсишга

мойиллиги

билан

белгиланади

.

Шундай

қилиб

,

юқорида

айтиб

ўтилганларни

ҳисобга

олиб

таъкидлаш

зарурки

,

одамнинг

популяцион

соғлиги

умуман

олганда

Жанубий

Оролбўйи

экотизими

ҳолатини

акс

эттиради

.

Шунга

боғлиқ

холда

аҳолининг

касалланишини

яшаш

муҳитининг

одамларни

соғлигига

таъсирини

интеграл

кўрсаткичи

сифатида

ҳисоблаш

мумкин

бўлиб

(

ҳаётнинг

ижтимоий

-

иқтисодий

шароитларини

ҳисобга

олган

ҳолда

),

у

мазкур

диссертация

тадқиқотининг

мавзусини

белгилаб

берди

.

Тадқиқотнинг

диссертация

бажарилган

илмий

тадқиқот

муассасасининг

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режалари

билан

боғлиқлиги

.

Диссертация

тадқиқоти

Қорақалпоқ

табиий

фанлар

илмий

-

тадқиқот

институтининг

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режасининг

Фа

-

Ф

1-

ГОО

4 «

Жанубий

Оролбўйи

иқлимнинг

ўзгариши

ва

сув

режимининг

беқарорлиги

шароитида

биота

ва

табиий

муҳитнинг

трансформацияси

динамикасини

комплекс

тадқиқ

қилиш

» (2012-

2016

йй

.)

мавзусидаги

фундаментал

лойиҳа

доирасида

бажарилган

.

Тадқиқотнинг

мақсади

Жанубий

Оролбўйи

аҳолисининг

қандли

диабет

билан

касалланишини

прогноз

қилишнинг

экологик

тамойилларин

ишлаб

чиқишдан

иборат

.

Тадқиқотнинг

вазифалари

:

Оролбўйи

минтақаси

ҳудудининг

замонавий

экологик

ҳолатига

таҳлил

қилиш

;

Жанубий

Оролбўйи

минтақасида

аҳолиси

ўртасида

I

тип

ҚДнинг

тарқалганлиги

,

у

билан

касалланиш

ва

экологик

хусусиятларини

курсатиш

;

Жанубий

Оролбўйи

аҳолиси

ўртасида

ҚД

I

типи

билан

касалланиш

кўрсатгичлари

ва

тарқалганлиги

билан

атроф

-

муҳитнинг

ифлосланганлик

даражалари

ўртасида

миқдорий

боғлиқликни

аниқлаш

;

Кластер

таҳлили

асосида

минтақа

аҳолисининг

текширилган

контингенти

орасида

экологик

яшаш

шароитлари

ва

ҚД

I

типининг

тарқалганлигига

боғлиқ

ҳолда

Жанубий

Оролбўйи

ҳудудининг

ранжирлашини

ўтказиш

.

Жанубий

Оролбўйи

аҳолиси

орасида

комплекс

экологик

таҳлил

ва

қандли

диабет

билан

касалланишни

прогнозлаш

.

2

http://www.pubmed./pub.science/diabetesandenvironment.org

3

http://www.diabetesandenvironment.org/

8

Тадқиқотнинг

объекти

.

Тадқиқотнинг

объекти

сифатида

ҚД

I

типи

билан

касалланган

Жанубий

Оролбўйи

аҳолисининг

(

катталар

,

болалар

ва

ўсмилар

)

гуруҳлари

кўриб

чиқилди

.

Тадқиқотнинг

предмети

сифатида

Жанубий

Оролбўйи

шароитида

яшовчи

аҳоли

орасида

I

тип

ҚД

билан

касалланишнинг

экологик

характеристикаси

,

математик

моделлаштириш

ва

прогнозлаш

,

экологик

омиллар

таъсири

баҳолаш

хизмат

қилди

.

Тадқиқотнинг

усуллари

.

Ишда

экологик

,

статистик

методлар

,

фактор

ва

кластер

таҳлили

методлари

,

математик

методлардан

фойдаланилган

.

Тадқиқотининг

илмий

янгилиги

қуйидагилардан

иборат

:

Жанубий

Оролбўйи

экологик

ҳолатини

аҳолини

I

тип

қандли

диабет

билан

касалланишга

таъсири

баҳоланган

;

аҳолиси

орасида

яшаш

ҳудудининг

экологик

ҳолатини

ҳисобга

олган

холда

I

тип

қандли

диабетнинг

эпидемиологик

кўрсатгичлари

(

тарқалганлиги

,

касалланиш

даражаси

)

аниқланган

;

Оролбўйи

аҳолиси

орасида

ҚД

ривожланишининг

инициациясига

антропоген

ифлосланиш

юқори

даражаларининг

таъсири

очиб

берилган

;

илк

бор

Жанубий

Оролбўйи

шароитида

аҳолининг

қандли

диабет

билан

касалланишини

прогнозлашнинг

экологик

тамойиллари

ишлаб

чиқилган

.

Тадқиқотнинг

амалий

натижалари

.

Тадқиқотнинг

назарий

ва

амалий

аҳамияти

шундан

иборатки

,

олинган

янги

маълумотлар

Жанубий

Оролбўйи

аҳолиси

ўртасида

яшаш

ҳудудининг

экологик

ҳолатини

ҳисобга

олган

ҳолда

,

I

тип

ҚД

тарқалиши

ва

у

билан

касалланишни

объектив

баҳолашга

имкон

берди

.

Жанубий

Оролбўйи

атроф

-

муҳитининг

ҳолати

,

аҳолисининг

ҳаёт

сифати

ва

соғлигига

ифлослантирувчи

моддалар

таъсир

хавфини

баҳолашнинг

асосий

босқичларини

аниқлашга

имкон

берувчи

экологик

хавфсизлик

даражасини

комплекс

таҳлил

қилишнинг

схемаси

ишлаб

чиқилди

.

Оролбўйи

аҳолиси

ўртасида

I

тип

ҚД

билан

касалланиш

даражасини

аниқлаш

бўйича

олинган

натижалар

минтақанинг

экологик

ҳолатини

индикатори

сифатида

ишлатилиши

мумкин

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

диссертацияда

замонавий

усулларнинг

қўлланилганлиги

ва

улар

асосида

олинган

натижаларнинг

етакчи

илмий

нашрларда

чоп

этилганлиги

,

илмий

хамжамият

томонидан

давлат

фундаментал

лойиҳаларини

бажариш

давомида

тан

олинганлиги

,

диссертация

тадқиқоти

амалий

натижаларини

ваколатли

давлат

тузилмалари

томонидан

тасдиқланганлиги

ва

уларни

амалиётга

жорий

этилганлиги

,

экологик

мониторинг

бўйича

етакчи

мутахассислар

билан

муҳокама

қилинганлиги

,

дала

тадқиқотлари

давомида

йиғилган

бирламчи

материалларни

Қорақалпоқ

табиий

фанлар

илмий

-

тадқиқот

институтида

реляцион

базасига

киргизиш

имконини

бергани

билан

асосланган

.

Экспериментал

маълумотларга

статистик

ишлов

бериш

,

хатоликлар

,

ўртача

,

ишончлилик

интерваллар

,

стандарт

оғишларни

ҳисоблаш

STATISTICA 6.0

компьютер

дастури

ва

стандарт

методлар

ёрдамида

олиб

борилган

.

9

Натижаларнинг

статистик

аҳамиятини

аниқлаш

учун

,

Стъюдентни

Т

-

критерийсини

ҳисоблаб

чиқилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

аҳамияти

шундан

иборатки

,

олинган

янги

маълумлотлар

Жанубий

Оролбўйи

аҳолиси

ўртасида

,

яшаш

ҳудудининг

экологик

ҳолатини

ҳисобга

олган

холда

I

тип

ҚДнинг

тарқалиши

ва

у

билан

касалланишни

объектив

баҳолашга

имкон

берди

.

Тадқиқот

натижаларининг

амалий

аҳамияти

шундан

иборатки

Жанубий

Оролбўйи

атроф

-

муҳити

ҳолати

,

аҳолисининг

ҳаёт

сифати

ва

соғлигига

ифлослантирувчи

моддалар

таъсир

хавфини

баҳолашнинг

асосий

босқичларини

аниқлашга

имкон

берувчи

экологик

хавфсизлик

даражасини

комплекс

таҳлилининг

алгоритми

ишлаб

чиқилди

.

Аҳоли

орасида

I

тип

ҚД

билан

касалланиш

даражасини

аниқлаш

бўйича

олинган

натижалар

минтақанинг

экологик

ноқулайлгини

индикатори

сифатида

фойдаланилиши

мумкин

.

Тадқиқот

натижаларининг

жорий

қилиниши

.

Жанубий

Оролбўйи

аҳолисининг

қандли

диабет

билан

касалланишини

прогноз

қилишнинг

экологик

тамойиллари

бўйича

олинган

натижалар

асосида

:

қандли

диабетни

келтириб

чиқарувчи

экологик

омилларнинг

хавфлилик

даражаси

бўйича

маълумотлар

эндокринология

диспансерига

жорий

қилинган

(

Қорақалпоғистон

Республикаси

Соғлиқни

сақлаш

вазирлигининг

2016

йил

18

июлдаги

288-

сон

маълумотномаси

).

Натижада

экологик

жиҳатдан

ноқулай

ҳудудлардаги

I

тип

қандли

диабет

билан

касалланган

болалар

ва

ўсмирларни

реабилитация

қилиш

имконини

берган

;

Жанубий

Оролбўйи

минтақасида

қандли

диабет

касаллиги

учун

хавфли

бўлган

антропоген

хавфли

худудлар

бўйича

маълумотлар

табиатни

муҳофаза

қилиш

фаолиятига

жорий

этилган

(

Қорақалпоғистон

Республикаси

Табиатни

муҳофаза

қилиш

давлат

қўмитасининг

2016

йил

17

августдаги

МА

-01/13-

1353-

сон

маълумотномаси

).

Натижада

атроф

-

муҳит

параметрларининг

маълумотлар

реляция

базасини

яратиш

ва

биосфера

объектларини

экологик

мониторинг

қилиш

имконини

берган

.

Тадқиқот

натижаларининг

апробацияси

.

Мазкур

тадқиқот

натижалари

,

жумладан

4

та

халқаро

ва

2

та

республика

илмий

-

амалий

анжуманларда

муҳокамадан

ўтказилган

.

Тадқиқот

натижаларини

эълон

қилинганлиги

.

Диссертация

мавзуси

бўйича

18

та

илмий

иш

чоп

этилган

.

Шулардан

Ўзбекистон

Республикаси

Олий

аттестация

комиссиясининг

докторлик

диссертациялари

асосий

илмий

натижаларини

чоп

этиш

тавсия

этилган

илмий

нашрларда

9

та

мақола

,

жумладан

8

таси

республика

ва

1

таси

хорижий

журналларда

нашр

этилган

.

Диссертациянинг

тузилиши

ва

ҳажми

.

Диссертация

таркиби

кириш

,

тўртта

боб

,

якун

,

хулосалар

,

фойдаланилган

адабиётлар

рўйҳатидан

иборат

.

Диссертациянинг

ҳажми

138

бетни

ташкил

этади

.

10

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ

АСОСИЙ

МАЗМУНИ

Кириш

қисмида

ўтазилган

тадқиқотнинг

долзарблиги

ва

зарурияти

асосланилган

,

тадқиқотнинг

мақсади

ва

вазифалари

,

объект

ва

предметлари

тавсифланган

,

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланишининг

устувор

йўналишларига

мослиги

кўрсатилган

,

тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

ва

амалий

натижалари

баён

қилинган

,

олинган

натижаларнинг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

очиб

берилган

,

тадқиқот

натижаларини

амалиётга

жорий

қилиниши

,

нашр

этилган

ишлар

ва

диссертация

тузилиши

бўйича

маълумотлар

келтирилган

.

Диссертациянинг

биринчи

“

Қандли

диабетнинг

ривожланишига

ва

келиб

чиқишига

атроф

муҳитнинг

таъсири

”

бобида

инсулинни

парчаловчи

протеиназа

ингибиторларининг

табиати

ва

келиб

чиқиши

ҳақидаги

замонавий

тушунчалар

ёритилган

.

Дунёнинг

барча

мамлакатлари

аҳолиси

ўртасида

I

тип

қандли

диабетнинг

ривожланиш

хавфига

атроф

-

муҳитнинг

ифлосланишининг

таъсирини

сабаб

-

оқибат

алоқалари

ҳақидаги

мавжуд

маълумотларни

умумлаштирилган

таҳлилининг

натижалари

келтирилган

.

Дисертациянинг

иккинчи

“

Атроф

-

муҳит

параметрларини

ўрганиш

бўйича

тадқиқот

ҳажми

,

материал

ва

усуллар

”

бобида

мақсад

ва

олдимизга

қўйилган

вазифалардан

келиб

чиққан

холда

аниқлаган

тадқиқотнинг

методлари

,

методик

усуллари

ва

ҳажми

ҳавола

қилинган

.

Тадқиқотнинг

методологияси

экологик

тадқиқотлар

ташкил

қилиш

ва

ўтказишнинг

халқаро

принципларига

асосланган

.

Тадқиқотлар

давомида

норматив

документация

билан

регламентга

солинган

,

мониторинг

ва

экологик

назорат

учун

белгиланган

тартибда

тасдиқланган

замонавий

методлардан

фойдаланилди

.

Антропоген

ифлослантиручиларнинг

катта

ва

болалар

аҳолисини

I

тип

ҚД

билан

касалланишига

миқдорий

таъсирини

исботлаш

учун

ҳар

битта

ифлослантирувчи

омилнинг

таъсир

улушини

акс

эттирувчи

детерминация

коэффициентини

(R

2

)

ҳисоблаш

билан

математик

модел

тузилди

(

Иберла

, 1980;

Вараксин

, 2006).

Дастурий

таъминот

Microsoft

Excel

и

Statistica 6.0 for Windows.

Учинчи

“

Тадқиқот

ҳудудини

экологик

баҳолаш

”

бобда

белгиландики

,

Қорақалпоғистон

Республикаси

экологик

ҳавфсизлигини

таъминлаш

нуқтаи

-

назаридан

энг

долзарб

ва

ўткир

муаммо

сув

ресурсларининг

танқислиги

ва

ифлосланганлиги

ҳисобланади

.

Минтақани

сув

билан

таъминлаш

Амударё

ҳавзасининг

юза

ва

ер

ости

сувларига

асосланади

.

Бироқ

Қорақалпоғистон

Республикаси

сув

қувурлари

тармоғи

орқали

аҳолига

берилаётган

сувнинг

сифатида

ичимлик

сувига

қўйиладиган

нормаларга

жавоб

бермайди

(1

жадвал

).

Қорақалпоғистон

Республикаси

Соғлиқни

сақлаш

вазирлиги

Давлат

санитария

эпидемиология

назорати

Республика

марказининг

маълумотларига

кўра

, 2000

ва

2016

йилларда

ичимлик

сувининг

гигиеник

нормативларга

мос

келмаслиги

кимёвий

намуналарнинг

кўрсатгичлари

бўйича

31,3

дан

53,2%

гача

,

микробиологик

кўрсатгичлар

бўича

эса

12,5

дан

31,1%

гачалиги

қайд

қилинган

.

11

Жадвал

1

Қорақалпоғистон

Республикаси

бўйича

ичимлик

суви

сифатининг

санитария

талабларига

тўғри

келиши

(

ҚР

ССВ

ДСЭМ

РМ

маълумотлари

бўйича

)

Йиллар

Кимевий

Биологик

Умумий

пробалар

Жавоб

бермайди

(%)

Умумий

пробалар

Жавоб

бермайди

(%)

2000 1569 53,2 1229 24,0
2005 1290 39,1 897

12,5

2010 1230 39,4 723

27,2

2011 1127 43,5 716

31,1

2012 978 31,3 618 25,2
2014 863 48,7 428 32,3
2015 720 45,4 321 31,1
2016 850 44,2 248 30,4

Кейинчалик

биз

2001

йилдан

2013

йилгача

Қорақалпоғистон

Республикаси

бўйича

бир

-

биридан

фарқ

қилувчи

учта

зона

бўйича

узаатиладиган

ичимлик

сувини

сифатини

таҳлил

қилдик

(1

расм

).

Ўтказилган

таҳлил

шуни

кўрсатдики

,

водопровод

сувининг

сифати

сезилари

ўзгаришларга

учраган

.

Масалан

,

Қорақалпоғистоннинг

учта

зонаси

бўйича

кимёвий

кўрсатгичлар

бўйича

ичимлик

сувининг

ностандарт

намуналарини

энг

юқори

даражаси

2001

йилда

кузатилган

(60%

гача

).

1-

расм

.

Қорақалпоғистон

Республикасида

водопровод

сувининг

кимёвий

кўрсаткичлар

бўйича

ностандарт

намуналарининг

ўртача

йиллик

кўрсаткичининг

динамикаси

(%

ларда

)

12

Минтақада

чучук

сувнинг

ягона

манбаи

ҳисобланган

Амударё

ўзининг

бутун

кўлами

бўйлаб

ифлосланишга

учраган

.

Бевосита

Амударё

ва

унинг

ирмоқларига

8,5

км

3

коллектор

-

дренаж

, 0,9

км

3

саноат

, 0,2

км

3

коммунал

-

маиший

оқава

сувлар

чиқарилади

,

қишлоқ

хўжалигидаги

сувни

қочириш

0,125

км

3

ни

ташкил

қилади

.

Ифлослантирувчи

моддалар

миқдорининг

нормативдан

ошиши

қуйидагини

ташкил

қилди

:

феноллар

,

мис

,

хром

4

марта

,

нефт

маҳсулотлари

5

марта

,

пестицидлар

(

гексахлоран

,

линдан

) 10

мартагача

.

Амударё

делтасида

10

га

яқин

кўллар

ва

коллекторларни

тадқиқ

қилиш

натижалари

ҳам

юқори

минерализация

,

феноллар

(8-10

ПДК

),

нефт

маҳсулотлари

(2-3

ПДК

),

пестицидларнинг

(2,5

ПДК

)

ошган

миқдоридан

гувоҳлик

беради

.

Жанубий

Оролбўйида

чангланиш

даражаси

дунёдаги

энг

юқориларидан

бири

ҳисобланади

.

Чангнинг

бир

марталик

концентрацияси

баъзи

ҳолларда

7

ПДК

м

.

р

.

га

етади

.

Орол

денгизи

илгариги

тубининг

қуриб

қолган

соҳилбўйи

зоналари

атмосфера

чанги

таркибининг

эриган

тузлар

улушининг

сезилари

ошиши

(70%

гача

)

томон

ўзгаришига

олиб

келди

(2

расм

).

2-

расм

. 2011

йилда

тузларнинг

шамол

билан

кўтарилиши

, NOAA

йўлдошидан

синтезланган

тасвир

(1-3

каналлар

).

Қорақалпоғистон

Республикаси

ҳудудида

атмосфера

ҳавосининг

ифлосланиши

бўйича

ўтказилган

таҳлил

шуни

кўрсатдики

,

ифлослантирувчи

моддалар

ПДК

сидан

ошиб

кетувчи

атмосфера

ҳавоси

намуналарининг

солиштирма

оғирлиги

27,8%

дан

7,2%

гача

бўлган

(3

расм

). 2011

ва

2013

тадқиқ

қилинган

йиллар

мобайнида

атмосфера

ҳавоси

намуналарининг

ифлослантирувчи

моддалар

ПДК

сидан

ошиб

кетган

солиштирма

оғирликнинг

ошиши

кузатилди

.

13

3-

расм

.

Қорақалпоғистон

Республикаси

районлари

бўйлаб

ифлослантирувчи

моддаларнинг

ПДК

дан

ошувчи

атмосфера

ҳавоси

намунасининг

солиштирма

оғирлиги

(%) (

ҚР

ССВ

ДСЭМ

РМ

маълумотлари

бўйича

)

Чизиқли

тренд

атмосфера

ҳавоси

намуналариинг

ПДК

дан

ошиб

кетувчи

солиштирма

оғирлигининг

пасайишини

кўрсатди

,

камайиш

суръати

1,2%

ни

ташкил

қилди

.

Диаграммадан

кўриниб

турибдики

,

углерод

оксиди

билан

ифлосланган

намуналар

солиштирма

оғирлигининг

максимал

даражаси

2008

йилда

27,27%, 2013-2015

йилларда

9,6

дан

18,2%

гача

бўлган

.

Экспоненциал

тренд

Қорақалпоғистон

Республикасида

ифлосланишнинг

кўриб

ўтилаётган

ингредиенлари

бўйича

атмосфера

ҳавосининг

ностандарт

намуналари

солиштирма

оғирлигининг

пасайиш

суръатларини

кўрсатиб

,

у

йилига

2,74%

ни

ташкил

қилган

.

Азот

оксиди

ва

олтингугурт

гази

каби

ифлослантирувчилар

тренд

линиялари

бўйича

бироз

фарқланади

.

Таъкидлашимиз

жоизки

,

олтингугурт

гази

кўрсаткичлари

атмосфера

ҳавосида

2006

йилдан

2012

йилгача

устунлик

қилиб

келган

бўлиб

,

намуналар

солиштирма

оғирлигининг

миқдори

0,6

дан

6,84%

ни

ташкил

қилган

.

Чизиқли

тренд

атмосфера

ҳавоси

намуналарида

бу

ифлослантирувчи

модда

миқдори

йиллик

суръатининг

кескин

пайсайишини

кўрсатади

.

Азот

оксиди

бўйича

2006

йилдан

2015

йилгача

атмосфера

ҳавоси

намуналари

солиштирма

оғирлигининг

ўсиш

динамикаси

кузатилади

.

Максимал

даража

2013-2014

йилларда

13,8%

гача

бўлган

.

чизиқли

тренд

бу

ифлослантирувчи

модда

йиллик

суръати

ошишини

кўрсатиб

,

у

йилига

1,12%

ни

ташкил

қилган

.

Ўтказилган

тадқиқотларнинг

таҳлили

шуни

кўрсатдики

,

2000-2015

йилларда

Қорақалпоғистон

Республикаси

ҳудудида

углерод

оксидининг

ўртача

ойлик

концентрацияси

ПДК

чегарасида

бўлса

-

да

,

максимал

бир

марталик

концентрация

4

мг

/

м

3

га

етган

(

ПДК

– 2

мг

/

м

3

).

14

Азот

икки

оксидининг

ўртача

ойлик

концентрацияси

0,03

мг

/

м

3

дан

0,05

мг

/

м

3

гачани

ташкил

қилган

,

максимал

бир

марталик

концентрацияси

0,09

мг

/

м

3

ни

ташкил

қилган

(

ПДК

– 0,04

мг

/

м

3

).

Шунингдек

,

асосан

куз

ва

қиш

фаслларида

(

сентябрь

-

декабрь

)

фенол

концентрациясининг

ошиши

кузатилган

.

Унинг

максимал

бир

марталик

концентрацияси

ПДК

дан

4,6

мартага

ошган

.

4-

расм

.

Қорақалпоғистон

Республикасида

ифлосланишнинг

алоҳида

ингредиенлари

бўйича

атмосфера

ҳавосининг

ностандарт

намуналари

солиштирма

оғирлигининг

(%)

динамикаси

(

ҚР

ССВ

ДСЭМ

РМ

маълумотлари

бўйича

)

Оролбўйининг

барча

минтақаларида

яқин

ўтмишда

пахта

ва

шоли

далаларида

пестицид

ва

минерал

ўғитларнинг

интенсив

қўлланилиши

тадқиқотчиларнинг

доимий

диққат

-

эътиборини

ва

улардан

хавфсиз

фойдаланишни

кафолатлайдиган

кенг

доирадаги

соғломлаштирувчи

чора

-

тадбирларни

ўтказишни

талаб

қилади

.

Аниқландики

,

Оролбўйи

минтақасининг

экологик

муҳитида

энг

кенг

тарқалган

пестицид

ГХЦГ

бўлиб

,

у

тупроқларда

,

очиқ

қудуқ

ва

водопровод

сувларида

,

озуқларда

,

озиқ

-

овқат

маҳсулотларида

топилган

.

Пестицидлар

билан

ифлосланиш

зоналари

Қорақалпоғистоннинг

таъсир

радиуси

бир

километрдан

ошмаган

фермер

хўжаликлари

майдонларининг

атрофларида

жойлашган

.

Охирги

7

йилда

пестицидлардан

фойдаланиш

қуйидаги

классификация

бўйича

тақсимланди

:

инсектицидлар

ва

акарицидлар

– 64%,

гербицидлар

– 26%,

фунгицидлар

–

7%.

15

Адабиётлардаги

маълумотларни

солиштирма

таҳлил

қилиш

ҳам

шуни

кўрсатдики

,

Элликқалъа

,

Мўйноқ

туманлари

ва

Нукус

шаҳри

атрофидаги

тупроқлар

Na, Sb, Cs, Ba, La, Ce

элементларига

бой

бўлиб

,

улар

элементларни

аниқлаш

хатолиги

доирасида

нисбатан

теки

тақсимланган

(

Жумамуратов

и

др

., 2005).

Мазкур

гуруҳ

элементлари

билан

тўйиниш

жараёни

шўрланган

сувлар

билан

суғориш

,

аэрозол

заррачаларининг

чўкиши

,

минерал

ўғитларнинг

киритилиши

ва

юқори

концентрациядаги

кўпчилик

кимёвий

элементларни

сақловчи

ер

ости

сувлари

даражасининг

ер

юзасига

кўтарилиши

ҳисобига

амалга

ошиши

мумкин

.

Қорақалпоғистон

Республикасида

2006-2015

йилларда

ердан

фойдаланиш

турли

хил

типларининг

ностандарт

тупроқ

намуналари

солиштирма

оғирлиги

(%%

ларда

)

кўрсаткичларининг

динамикасини

таҳлили

бўйича

тадқиқотларнинг

натижалари

шуни

кўрсатдики

,

бу

ерда

ҳам

сезиларли

ўзгаришлар

кузатилади

(5

расм

).

Диаграммадан

кўриниб

турибдики

,

намуналар

солиштирма

оғирлигининг

максимал

миқдори

2006,

2008

ва

2014

йилларга

тўғри

келади

(3,0

дан

4,7%

гача

).

Шунингдек

намуналарнинг

энг

паст

миқдори

2009-2010

йиллар

кузатилган

(0,4%).

Чизиқли

тренд

Қорақалпоғистонда

ердан

фойдаланиш

турли

хил

типларининг

ностандарт

тупроқ

намуналари

солиштирма

оғирлиги

миқдорининг

пасайиш

суръатини

кўрсатади

.

5-

расм

.

Қорақалпоғистон

Республикасида

2006-2015

йилларда

ердан

фойдаланиш

турли

хил

типларининг

ностандарт

тупроқ

намуналари

солиштирма

оғирлиги

(%

ларда

)

ўртача

йиллик

кўрсаткичларининг

динамикаси

(

ҚР

ССВ

ДСЭМ

РМ

маълумотлари

бўйича

).

Барча

айтиб

ўтилганлар

шундан

гувоҳлик

берадики

,

Оролбўйида

яшовчи

одамлар

организмига

доимий

таъсир

қилувчи

юқорида

айтиб

ўтилган

омиллар

организмни

экологик

танглигига

олиб

келиб

,

унинг

чидамлилигини

16

пасайтиради

ва

охир

-

оқибатда

заҳира

имкониятларининг

пасайишига

ва

одамларнинг

адаптацион

жараёнлари

билан

касалликларга

бардошлилигини

кучсизлашувига

олиб

келади

.

Тўртинчи

“

Оролбўйи

аҳолиси

ўртасида

I

тип

қандли

диабетнинг

тизимли

таҳлили

ва

экологик

шартланганлиги

”

бобида

ифлослантирувчи

омилларнинг

атроф

-

муҳит

сифатига

,

минтақа

аҳолисининг

соғлигига

таъсири

комплекс

таҳлил

қилинган

.

Атроф

-

муҳитнинг

ифлосланиши

–

мураккаб

ва

кўп

жиҳатли

муаммодир

.

Исталган

давлат

экологик

сиёсатининг

асосий

стратегик

мақсади

табиий

тизимларни

сақлаш

ва

уларнинг

жамиятни

барқарор

ривожланиши

,

яшаш

сифатини

ошириши

,

ахоли

соғлигини

яхшилаши

ва

мамлакатнинг

экологик

хавфсизлигини

таъминлаши

учун

ҳаётни

таъминловчи

функцияларини

бир

маромда

сақлаш

ҳисобланади

.

Олимлар

ташқи

омилларга

эътибор

қаратиб

,

уларнинг

кўпчилиги

ҳар

ҳолда

ҚД

1

турининг

юзага

келиш

эхтимолига

таъсир

қилиши

мумкинлигини

аниқладилар

.

Гарчи

кўпчилик

ҳолларда

атроф

-

муҳитнинг

таъсир

қилиш

механизмининг

саломатликка

таъсири

номаълум

бўлса

ҳам

(

статистик

тобелик

бевосита

сабаб

ва

оқибатларининг

алоқадорлигини

англатмайди

),

фақатгина

бундай

тобелик

аниқланган

параметрларгина

экологик

саломатликни

ўрганишда

индикатор

вазифасини

бажаришлари

мумкин

.

Аҳоли

соғлигига

атроф

-

муҳитнинг

таъсири

ҳақида

омилнинг

намоён

бўлиш

даражаси

ва

саломатликнинг

миқдорий

жиҳатлари

орасидаги

корреляция

коэффицинтига

қараб

баҳо

берилади

(2

жадвал

).

Жадвал

2

Қорақалпоғистон

Республикаси

бўйича

ичимлик

суви

сифатининг

санитария

талабларига

тўғри

келиши

(

ҚР

ССВ

ДСЭМ

РМ

маълумотлари

бўйича

)(2000-2016

йй

.)

Атроф

муҳит

параметрлари

ҚД

билан

касаллариш

кўрсаткичлари

Болалар

ва

ўсмирлар

катталар

Ташқи

муҳитдаги

пестицидлар

қолдиғининг

миқдори

(

ГХЦГ

,

ДДТ

,

Бутифос

ва

бошқ

.)

0, 28

p<0,05

0,35

p<0,001

Ичимлик

сувининг

қаттиқлиги

6,0 -18,0

мг

экв

/

л

0,41

p<0,001

0,22

p<0,001

Ичимлик

сувининг

минерализацияси

750-1800

мг

/

л

- -0,07

p<0,001

Сувдаги

нитрат

ҳолати

40-120

мг

/

л

- -0,36

p<0,001

Ичимлик

сувидаги

хлоридлар

143 +10,6

мг

/

дм

3

-0,18

p<0,001

-0,27

p<0,001

Ичимлик

сувидаги

сульфатлар

700,0+36,2

мг

/

дм

3

-0,08

p<0,001

0,19

p<0,001

Ўтказилган

таҳлил

шуни

кўрсатдики

,

энг

сезиларли

корреляцион

боғлиқлик

аҳолининг

кўриб

ўтилаётган

гуруҳи

ичимлик

суви

билан

таъминланганлиги

ва

I

тип

қандли

диабет

билан

касалланиш

кўрсатгичлари

17

орасидаги

аниқланган

бўлиб

,

бу

ерда

корреляция

коэффициенти

R=0,34

(

аҳолининг

болалар

қатлами

учун

)

ва

R=0,21 (

вояга

етган

аҳоли

учун

).

Озиқ

-

овқат

маҳсулотлари

орасидаги

пестицидларнинг

қолдиқ

миқдори

ва

I

тип

қандли

диабет

билан

касаллиниш

ўртасида

ҳам

корреляцион

боғлиқлик

аниқланди

.

Масалан

,

аҳолининг

болалар

қатлами

учун

корреляция

коэффициенти

R=0,28,

вояга

етган

аҳоли

учун

эса

R=0,35

бўлган

.

Олимларнинг

сўнгги

маълумотларига

кўра

ошқозон

ости

безининг

β

-

ҳужайрасининг

аутоиммун

емирилиши

натижаси

қандли

диабет

1

турининг

ривожланиши

ҳисобланади

ва

ирсий

мойиллиги

жиҳатига

ҳам

,

экологик

омиллар

таъсири

жиҳатига

ҳам

боғлиқ

.

Жанубий

Оролбўйи

ахолиси

ўртасида

I

тип

ҚД

билан

касалланиш

динамикасини

таҳлил

қилиб

,

иккита

даврни

ажратиш

мумкин

: 1) 2000-2007

йиллар

–

муайян

даражада

баъзи

-

бир

ҳаракатга

келтирувчи

фурсатлар

билан

кечган

барқарорлик

даври

; 2) 2008

йилдан

ҳозирги

давргача

–

аҳолининг

секин

бироқ

касалланишининг

доимий

ўсиши

даври

.

Болалар

ва

ўсмирлар

касалланишини

ўсиш

суръатларининг

чизиқли

тренди

динамикасини

солиштирма

таҳлили

шуни

кўрсатдики

,

беморларнинг

мазкур

ёш

категорияси

ўсишнинг

нисбатан

юқори

суръатларига

эга

(6

расм

).

Болалар

аҳолиси

касалланиш

даражасининг

ортиши

йилига

ўсиш

суръатларининг

ошиши

(4,06%)

ҳисобига

рўй

берган

бўлса

,

ўсмир

аҳолисига

келадиган

бўлсак

бу

ерда

ҳам

йиллик

ошиш

суръатларининг

доимий

ошиши

2,8%

ни

ташкил

қилди

.

6

расм

.

Жанубий

Оролбўйи

болалар

ва

ўсмирлари

ўртасида

I

тип

ҚД

билан

касалланишни

ўсиш

суръатининг

солиштирма

динамикаси

(2000-2014

йиллар

).

Юқоридагиларни

ҳисобга

олиб

,

таъкидлашимиз

зарурки

,

болалар

ва

ўсмирлар

ўртасида

I

тип

ҚД

билан

касалланишнинг

ортиши

муаммоси

мазкур

категория

беморларида

касалликни

компенсациялашга

эришишнинг

қийинлиги

сабабли

ҳар

доим

диққат

-

эътиборни

жалб

қилиб

келади

.

18

Ўтказилган

тадқиқотлар

асосида

I

тип

ҚД

эпидемиологик

кўрсаткичларига

ташқи

муҳит

ноқулай

омилларининг

таъсир

улуши

экологик

нагрузканинг

зўрайиши

билан

ошиб

боради

.

Қорақалпоғистон

ҳудудидаги

нисбатан

экологик

барқарор

зонада

(

жанубий

районлар

) I

тип

ҚД

билан

касалланиш

экологик

омилларга

4,25%

ҳолларда

,

экологик

хавф

зонасида

(

марказий

районлар

) – 10,15%

ҳолларда

,

экологик

ноқулай

зонада

(

шимолий

районлар

) – 13,75

ҳолларда

боғлиқ

бўлади

.

Экспоненциал

тренд

ўсиш

йиллик

суръатларининг

нисбатан

қулай

зонадан

(

жанубий

районлар

)

экологик

хавф

томонига

(

шимолий

районлар

)

аста

-

секинлик

билан

ошишини

кўрсатади

.

Таъкидлашимиз

жоизки

,

полиномиал

тренд

ўсиш

суръатларнинг

нисбатан

қулай

зонадан

(

жанубий

районлар

)

экологик

хавф

зонасига

(

шимолий

районлар

)

томон

ошишини

кўрсатади

.

Атроф

-

муҳит

омилларининг

қандли

диабет

эпидемиологик

хусусиятларига

таъсирини

таҳлил

қилишда

ҳудуд

аҳолиси

ўртасида

қандли

диабет

тарқалиши

ва

у

билан

касалланиш

атроф

-

муҳит

ифлослантирувчиларининг

даражасига

боғлиқлиги

аниқланди

.

Шундай

қилиб

,

ташқи

муҳит

ноқулай

омилларининг

I

тип

ҚД

эпидемиологик

кўрсаткичларига

таъсир

ҳиссаси

экологик

юкламанинг

кучайиши

билан

ортиб

боради

.

Тадқиқотлар

шуни

кўрсатдики

,

республиканинг

очиқ

сув

ҳавзаларига

тўкиладиган

оқава

сувлар

таркибидаги

ифлослантирувчи

моддаларнинг

улуши

,

шунингдек

ГОСТ

нормативларига

(

ГОСТ

950-2011 –

ичимлик

суви

)

мос

келмайдиган

ичимлик

сувининг

сифати

республиканинг

барча

текширилган

ҳудудларида

I

тип

ҚД

пайдо

бўлишига

ўз

таъсирини

кучайтирмоқда

ва

унинг

ривожланишига

туртки

бўлмоқда

(2,34%

дан

4,35%

гача

).

Олинган

натижалар

экологик

ноқулай

холатли

ҳудудларда

яшовчи

катта

ёшли

аҳоли

,

балки

болалар

ва

ўсмирлар

организмига

пестицид

юкламаларнинг

ошган

ҳиссасидан

далолат

бериб

,

афтидан

, 7,24%

ҳолларда

I

тип

ҚД

билан

ривожланишининг

инициациси

билан

ошқозон

ости

бези

эндокрин

функцияси

жароҳатланишининг

экологик

боғлиқлигини

белглаб

беради

.

Моделлаштириш

асосида

Жанубий

Оролбўйи

минтақаси

районларини

I

тип

ҚД

билан

касалланиши

бўйича

ранжирлаш

олиб

борилди

(7

расм

).

7

расм

.

Жанубий

Оролбўйи

минтақаси

туманларини

кластер

таҳлили

асосидаги

классификацияси

Ўтказилган

кластер

таҳлили

натижасида

минтақанинг

барча

районлари

I

тип

қандли

диабет

бўйича

учта

синфга

ажратилди

(1 –

касалланиши

паст

даражадаги

синф

; 2 -

касалланиши

ўрта

даражадаги

синф

; 3 -

касалланиши

нисбатан

юқори

даражадаги

синф

).

1

синф

2

синф

3

синф

Амударё

Беруний

,

Элликқалъа

Тўрткўл

.

Нукус

,

Кегейли

,

Чимбой

Мўйноқ

,

Тахтакўпир

,

Қўнғирот

,

Шуманай

,

Хўжайли

,

Қораузоқ