Perfection of the methodological foundations for the formation of explosive abilities of athletes in speed-strength sports

1

ЎЗБЕКИСТОН

ДАВЛАТ

ЖИСМОНИЙ

ТАРБИЯ

ИНСТИТУТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.ped.28.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

ЎЗБЕКИСТОН

ДАВЛАТ

ЖИСМОНИЙ

ТАРБИЯ

ИНСТИТУТИ

ИШТАЕВ

ЖАВЛОН

МАВЛОНБОЕВИЧ

ТЕЗКОР

–

КУЧ

СПОРТ

ТУРЛАРИДА

СПОРТЧИЛАРНИНГ

ПОРТЛОВЧИ

ҲАРАКАТ

ҚОБИЛИЯТИ

ШАКЛЛАНИШИНИНГ

МЕТОДОЛОГИК

АСОСЛАРИНИ

ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

13.00.04-

Жисмоний

тарбия

ва

спорт

машғулотлари

назарияси

ва

методикаси

ПЕДАГОГИКА

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАЛСАФА

ДОКТОРИ

(PhD)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

-2017

йил

2

УДК

:796.01:796.011:796.015

Педагогика

фанлари

бўйича

фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

автореферати

мундарижаси

Оглавление

автореферата

диссертации

доктора

философии

(PhD)

по

педагогическим

наукам

.

Contents of dissertation abstract of doctor of philosophy (PhD) on

pedagogical sciences

Иштаев

Жавлон

Мавлонбоевич

Тезкор

-

куч

спорт

турларида

спортчиларнинг

портловчи

ҳаракат

қобилияти

шаклланишининг

методологик

асосларини

такомиллаштириш

….…………3

Иштаев

Жавлон

Мавлонбоевич

Совершенствование

методологических

основ

формирования

взрывных

способностей

спортсменов

в

скоростно

-

силовых

видах

спорта

…………….21

Ishtayev Javlon Mavlonboyevich

Perfection of the methodological foundations for the formation of explosive
abilities of athletes in speed-strength sports …………..………….……………..39

Эълон

қилинган

ишлар

ўйхати

Список

опубликованных

работ

List of published works……………………………..………………..……….…42

3

ЎЗБЕКИСТОН

ДАВЛАТ

ЖИСМОНИЙ

ТАРБИЯ

ИНСТИТУТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.ped.28.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

ЎЗБЕКИСТОН

ДАВЛАТ

ЖИСМОНИЙ

ТАРБИЯ

ИНСТИТУТИ

ИШТАЕВ

ЖАВЛОН

МАВЛОНБОЕВИЧ

ТЕЗКОР

–

КУЧ

СПОРТ

ТУРЛАРИДА

СПОРТЧИЛАРНИНГ

ПОРТЛОВЧИ

ҲАРАКАТ

ҚОБИЛИЯТИ

ШАКЛЛАНИШИНИНГ

МЕТОДОЛОГИК

АСОСЛАРИНИ

ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

13.00.04-

Жисмоний

тарбия

ва

спорт

машғулотлари

назарияси

ва

методикаси

ПЕДАГОГИКА

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАЛСАФА

ДОКТОРИ

(PhD)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

-2017

йил

4

Фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

мавзуси

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамаси

ҳузуридаги

Олий

аттестация

комиссиясида

В

2017.1.

PhD / Ped

84

рақам

билан

рўйхатга

олинган

Докторлик

диссертацияси

Ўзбекистон

давлат

жисмоний

тарбия

институтида

бажарилган

.

Диссертация

автореферати

икки

тилда

[

ўзбек

,

рус

]

веб

-

саҳифанинг

“ZiyoNET”

ахборот

-

таълим

портали

манзилига

жойлаштирилган

Илмий

раҳбар

:

Гаппаров

Захид

Гаппарович

педагогика

фанлари

номзоди

,

профессор

Расмий

оппонентлар

:

Шоумаров

Ғайрат

Бахромович

психология

фанлари

доктори

,

профессор

Керимов

Фикрат

Азизович

педагогика

фанлари

доктори

,

профессор

Етакчи

ташкилот

:

Самарқанд

давлат

университети

Диссертация

ҳимояси

Ўзбекистон

давлат

жисмоний

тарбия

институти

ҳузуридаги

DSc.27.06.2017.ped.28.01

рақамли

Илмий

кенгашнинг

2017

йил

“___” “________”

соат

_____

даги

мажлисида

бўлиб

ўтади

. (

Манзил

: 111709,

Тошкент

вилояти

,

Чирчиқ

шахри

,

Спортчилар

кўчаси

, 19-

уй

.

Тел

.: (0-370)-717-17 79,717-27-27,

факс

.:(0-370) 717-17-76,

Веб

-

сайт

: www.uz-djti.uz, e-mail:uzdjti@uzzdjti.uz.

Ўзбекистон

давлат

жисмоний

тарбия

институти

Маъмурий

биноси

, 2

қават

,

анжуманлар

зали

).

Диссертация

билан

Ўзбекистон

давлат

жисмоний

тарбия

институти

Ахборот

–

ресурс

марказида

танишиш

мумкин

(_____________

рақам

билан

рўйхатга

олинган

).

(

Манзил

: 111709,

Тошкент

вилояти

,

Чирчиқ

шахри

,

Спортчилар

кўчаси

, 19-

уй

.

Тел

.: (0-

370)-717-17-79, 717-27-27,

факс

.:(0-370) 717-17-76,

Веб

-

сайт

: www.uz-djti.uz, e-mail:

uzdjti@uzzdjti.uz.

Ўзбекистон

давлат

жисмоний

тарбия

институти

Маъмурий

биноси

, 2

қават

,

анжуманлар

зали

).

Диссертация

автореферати

2017

йил

“____” __________

куни

тарқатилган

.

(2017

йил

“___”___________

да

рақамли

реестр

баённомаси

)

Р

.

Д

.

Халмухамедов

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

раиси

,

пед

.

ф

.

д

.,

профессор

А

.

К

.

Эштаев

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

илмий

котиби

,

пед

.

ф

.

н

.,

доцент

Т

.

С

.

Усмонхўжаев

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

қошидаги

илмий

семинар

раиси

,

пед

.

ф

.

д

.,

профессор

5

Кириш

(

фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

аннотация

c

и

)

Диссертация

мавзусининг

долзарблиги

ва

зарурати

.

Дунёнинг

барча

ривожланган

давлатларида

спортни

ривожлантириш

учун

йилдан

йилга

замонавий

технологияларни

яратиш

ва

улардан

амалиётда

фойдаланиб

жаҳон

рекордлари

янгиланмоқда

.

Айниқса

спортчиларнинг

портлаш

кучини

ривожлантириш

бўйича

кўплаб

илмий

изланишлар

олиб

борилган

.

Портлаш

кучни

ўлчаш

ва

ривожлантириш

бўйича

дунёдаги

мавжуд

методикаларнинг

мураккаблиги

,

ноқулайлиги

(

чуқурликка

сакраш

,

платформадан

юқорига

сакраш

),

улканлиги

(

плиометрия

),

мукаммал

эмаслиги

(

боғлаб

қўйилган

метрли

тасма

билан

сакрашлар

),

сакраш

вақтида

ўсиб

борувчи

мақсадли

установканинг

йўқлиги

мавжуд

методикаларнинг

замон

талаби

даражасида

эмаслигини

билдиради

.

Жаҳонда

портлаш

қобилиятини

ўлчаш

ва

ривожлантириш

бўйича

қуйидаги

усуллар

мавжуд

:

белига

сантиметр

тасмани

боғлаб

олган

ҳолда

вертикал

сакраш

;

махсус

жихозланган

платформадан

вертикал

сакраш

;

чуқурликка

сакраб

чиқиш

;

плиометрия

усули

;

турли

осилган

буюмларга

вертикал

сакраб

етиш

;

шу

билан

бирга

анъанавий

машғулотлар

ҳам

мавжуд

.

Шуни

айтиш

жоизки

,

ушбу

усулларда

портлаш

қобилиятини

жадал

ривожлантириш

ва

унинг

спортчилар

мусобақа

фаолиятига

ҳамда

шахсий

омилларига

таъсирини

ўрганишга

доир

махсус

ўтказилган

тадқиқотларнинг

мавжуд

эмаслиги

;

портлаш

қобилиятини

ривожлантириш

масаласи

психофизиологик

нуқтаи

назардан

етарлича

ўрганилмаганлиги

;

спортчиларнинг

портлаш

қобилиятини

жадал

ривожлантириш

бўйича

содда

,

оммабоп

юқори

самарадорликка

эга

усулларнинг

мавжуд

эмаслиги

мазкур

мавзунинг

долзарблигини

қайд

этади

.

Юқорида

айтилганларни

эътиборга

олиб

,

жисмоний

тарбия

ва

ҳар

хил

спорт

билан

шуғулланувчиларнинг

портлаш

қобилиятини

ўлчаш

ва

ривожлантириш

учун

янги

“

СПОРК

”

(

спортчиларнинг

портлаш

қобилиятини

ўлчаш

ва

ривожлантириш

)

мосламаси

яратилди

.

Махсус

ўтказилган

тадқиқотлар

натижасида

яратилган

мосламанинг

самарадорлиги

,

оммавийлиги

,

жароҳатланишдан

мустаснолиги

,

кам

куч

ва

вақт

сарифлаб

юқори

натижаларга

эришиши

исботланди

.

Мустақиллигимизнинг

дастлабки

йилларидан

Республикамизда

жисмоний

тарбия

ва

спорт

соҳасига

катта

эътибор

берилмоқда

.

Мустақиллликка

эришгандан

то

хозирги

даврга

қадар

“

Жисмоний

тарбия

ва

спорт

тўғрисида

”

ги

Қонунга

уч

марта

ўзгартириш

ва

қўшимчалари

киритилди

.

Бугунги

кунда

спортчиларимиз

турли

спорт

мусобақаларида

юқори

натижаларни

қўлга

киритиляпти

.

ушбу

натижаларни

янада

мустахкамлаш

учун

илмий

тадқиқот

ишларини

кенг

тариқада

олиб

бориш

мақсадга

мувофиқ

.

Жумладан

юртимизда

портлаш

кучни

ўлчаш

ва

ривожлантириш

учун

мавжуд

бўлган

усулларни

замон

талаби

даражасида

яратиш

муҳим

аҳамият

касб

этади

.

Ўзбекистон

Республикасининг

“

Жисмоний

тарбия

ва

спорт

тўғрисида

”

ги

Қонуни

2015

йил

.

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

“

Кураш

миллий

спорт

турини

янада

ривожлантириш

чора

тадбирлари

6

тўғрисида

”

ги

қарори

2017

йил

. “

Жисмоний

тарбия

ва

оммавий

спортни

янада

ривожлантириш

чора

-

тадбирлари

тўғрисида

”

ги

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

қарори

2017

йил

,

ҳамда

мазкур

соҳага

тегишли

бошқа

меъёрий

-

ҳуқуқий

ҳужжатларда

белгиланган

вазифаларни

амалга

оширишга

ушбу

диссертация

тадқиқоти

муайян

даражада

хизмат

қилади

.

Тадқиқотнинг

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланиши

устувор

йўналишларига

мослиги

:

Мазкур

тадқиқот

Республика

фан

ва

технологиялари

ривожлантиришнинг

I. “

Демократик

ва

ҳуқуқий

жамиятни

маънавий

–

аҳлоқий

ва

маданий

ривожлантириш

,

инновацион

иқтисодиётни

шакллантириш

”

устувор

йўналиши

доирасида

бажарилган

.

Муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

.

Замонавий

адабиётларда

портлаш

қобилиятини

ривожлантириш

муаммоси

портловчан

кучни

ривожлантириш

билан

ифодаланилади

.

Портловчан

кучни

ривожлантириш

методикаларини

учта

йўналиш

бўйича

таърифлаш

мумкин

:

оғирликларсиз

сакраш

машқлари

,

алоҳида

тана

аъзолари

қисмлари

учун

оғирликлар

билан

машқланиш

ва

елкалардаги

оптимал

вазндаги

штанга

билан

бажариладиган

машқлар

Л

.

П

.

Матвеев

,

Ж

.

А

.

Акрамов

,

Л

.

Р

.

Айрапетьянц

,

А

.

Пўлатов

, H.Vila,

C.Manchado, N. Rodriguez, J.A. Abraldes, P.E.Alcaraz, C.Ferragut, Kerim Sozbir,
D. G. Behm,

Р

.

Д

.

Халмухамедов

, N. T. Kruse, M. W. Barr, R. M. Gilders, M. R.

Kushnick and S. R. Rana, M.Behrens, A.Mau-Moeller, S.Bruhn, Balsalobre-
Fernández, C.Tejero-González, Del Campo-Vecino, N.Bavaresco,

Ю

.

В

.

Верхошанский

,

Е

.

Л

.

Кульков

,

И

.

И

.

Матхаликов

, Mohamed Abdelsattar

Abdelkader, Wadee Mohamed Elmorsi,

Р

.

С

.

Саламов

, Sonakshi Sehgal,

Siddhartha Sen, Amit Dhawan, T.Taj, S. Chatterjee.

1

1

Матвеев

Л

.

П

.

Теория

и

методика

физической

культуры

/

Учебник

для

вузов

ч

.1.-

Москва

: 2004.-

С

.-177;

Акрамов

Ж

.

А

.

Гандбол

/

Дарслик

. –

Тошкент

: “VORIS-NASHRIYOT”, 2007. –

С

.57-59;

Айрапетьянц

Л

.

Р

.,

Пўлатов

А

.

А

.

Волейболл

назарияси

ва

услубияти

/

Дарслик

. –

Тошкент

: “

Фан

ва

технология

”

нашриёти

, 2012.

-208

б

; Vila H, Manchado C, Rodriguez N, Abraldes J.A, Alcaraz P.E, Ferragut C. Anthropometric profile, vertical

jump, and throwing velocity in elite female handball players by playing positions. J Strength Cond Res
2012;26:2146e55; Kerim SOZBIR, Ph.D. Effects of 6-week plyometric training on vertical jump performance and
muscle activation of lower extremity muscles.// By U.S. Sports Academy in Sports Health & Fitness. March 28,
2016; Behm, D. G. (2014). The combination of plyometric and balance training improves sprint and shuttle run
performances more often than plyometric-only training with children. The Journal of Strength & Conditioning
Research, 28(2), 401-412. Kruse N. T., Barr M. W., R. M. Gilders, M. R. Kushnick, and S. R. Rana, “Effect of
different stretching strategies on the kinetics of vertical jumping in female volleyball athletes” J. Sport Heal. Sci.,
vol. 4, no. 4, pp. 364–370, Dec. 2015; M.Behrens, A.Mau-Moeller, K.Mueller, S.Heise, M.Gube, N.Beuster, P.K.E.
Herlyn, D.C.Fischer, & S.Bruhn, (2016). Plyometric training improves voluntary activation and strength during
isometric, concentric and eccentric contractions. Journal of Science and Medicine in Sport, 19(2), 170-176;
Balsalobre-Fernández, C. Tejero-González, Del Campo-Vecino J., & Bavaresco, N. (2014). The
concurrent validity and reliabil ity of a low-cost, high-speed camera- based method for measuring the

fl

ight time of vertical jumps. Journal of Strength & Conditioning Research, 28(2), 528–533;

Верхошанский

В

.

Ю

.

Основы

специальной

силовой

подготовки

спорте

/ 3-

е

изд

. –

М

.:

Советский

спорт

, 2013.

-216

ст

;

Кульков

Е

.

Л

.

Морфо

-

функциональные

показатели

и

принципы

развития

силы

в

тяжелоатлетических

видах

спорта

/

Издательско

-

полиграфческий

отдел

УзГИФК

. –

Т

.: 2006. –

С

. 10-11;

Матхаликов

И

.

И

.

Исследование

воздействия

скоростно

-

силовых

нагрузок

на

общую

и

специальную

физическую

подготовленность

юных

гандболистов

.// “

Фан

спортга

”

журнали

, 2010.

№

1. –

Б

; Mohamed Abdelsattar

Abdelkader, Wadee Mohamed Elmorsi. Effect of Three Protocols of Warming up Involving Stretching on the
Kinematic Performance of Horizontal Jumping, Agility and Speed for Soccer Players. // American Journal of Sports
Science. 2016; 4(3): 55-60; Sonakshi Sehgal, Siddhartha Sen, Amit Dhawan. Effects of Muscle Energy Technique
in Increasing Range of Motion and Strength of Glenohumeral Internal Rotator, in Athletes with Glenohumeral
Internal Rotation Deficit// American Journal of Sports Science 2016; 4(2): 43-48;

Усмонхўжаев

Т

.C.,

Саламов

7

Ушбу

муаллифларнинг

ёзишича

,

портловчан

куч

оғирликлар

билан

яхши

ривожланади

ва

улар

томонидан

спорт

турларига

мос

бўлган

машқлар

берилади

.

Психолог

С

.

Л

.

Рубинштейннинг

фикрича

,

ҳар

бир

ҳаракатни

,

яъни

инсон

бажарадиган

ихтиёрий

ҳаракатни

маълум

бир

орган

ўз

-

ўзича

бажармайди

,

уни

бажарувчиси

маълум

бир

одам

,

бунинг

натижасида

нафақат

органнинг

функционал

ҳолати

ўзгаради

,

балки

ҳаракат

қилиш

жараёнида

маълум

бир

натижа

,

ҳаётий

вазият

ўзгаради

.

Шунинг

учун

ҳаракат

фаолиятини

ўрганишда

нафақат

физиологик

,

балки

психофизиологик

ёндашиш

лозим

.

Шу

нуқтаи

назардан

портловчи

куч

ҳаракатини

шартли

равишда

иккита

таркибга

ажратиш

мумкин

.

Яъни

портловчи

ва

куч

таркиблари

.

Портловчи

–

мускулнинг

тезкор

қисқаришини

таъминловчи

таркиб

.

Кейингиси

нерв

импульси

таъсири

остида

вужудга

келувчи

куч

таркиби

.

Кучнинг

намоён

бўлиши

албатта

физиологик

ва

биокимёвий

жараёнлар

билан

боғлиқ

.

Яъни

эфферент

нерв

тизими

билан

бирга

у

бошқа

физиологик

,

биокимёвий

жараёнлар

таъсири

остида

намоён

бўлади

.

Агар

бу

икки

таркибнинг

бир

-

бирига

таъсир

этиш

контекстига

қаралса

,

бунда

биринчи

таркиб

(

портлаш

)

нинг

иккинчиси

(

куч

)

га

нисбатан

устунлиги

кўзга

ташланади

.

Чунки

портловчи

кучнинг

намоён

бўлиши

уни

ишга

тушириш

механизми

бўлиб

ҳисобланади

.

Мускулнинг

портловчи

вақти

камайиши

натижасида

портловчи

кучнинг

намоён

бўлиш

шиддати

кучаяди

.

Шу

билан

бирга

,

портловчи

куч

шиддатини

мускулнинг

мутлақ

кучи

катталигини

орттириш

орқали

ҳам

оширса

бўлади

.

Ватанимиз

ва

хорижий

адабиётлар

муаллифлари

ўзларининг

дарсликлари

,

ўқув

қўлланмалари

,

диссертациялари

,

авторефератларида

портловчан

куч

ва

уни

ривожлантириш

йўллари

тўғрисида

қисқача

таъриф

берадилар

.

Бироқ

портлаш

қобилияти

портловчан

кучнинг

ривожланишини

таъминловчи

шахсга

хос

сифат

эканлиги

тўғрисидаги

масала

алоҳида

қараб

чиқилмаган

.

Тадқиқотнинг

диссертация

бажарилган

олий

таълим

ёки

илмий

тадқиқот

муассасасининг

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режалари

билан

боғлиқлиги

:

Диссертация

иши

Ўзбекистон

давлат

жисмоний

тарбия

институтининг

2016-2019

йилларга

мўлжалланган

илмий

тадқиқот

ишлари

концепцияси

ва

истиқбол

режасидаги

«

Ўсмирлар

спорти

ва

олий

малакали

спортчиларни

тайёрлашнинг

руҳий

–

педагогик

ва

физиологик

–

гигиеник

асослари

»

мавзусидаги

илмий

–

тадқиқотлар

доирасида

бажарилган

.

Тадқиқотнинг

мақсади

тезкор

–

куч

спорт

турларида

спортчиларнинг

портловчи

ҳаракат

қобилияти

шаклланишининг

методологик

асосларини

такомиллаштириш

.

Р

.

С

.,

Маткаримов

Р

.

М

.,

Акбарова

М

.

Физическое

и

психическое

развитие

детей

/

Учебное

пособие

. –

Ташкент

:

Лидер

Пресс

, 2011. –

Б

.- 36-37. -246

б

. Taj T., & Chatterjee S (Karmakar, N). (2015). Comparison of

the electromyographic activity, quadriceps: Hamstring coactivation ratio and strength changes of dominant leg
muscles in collegiate football and volleyball players during different forms of exercises. Biology of Exercise, 11(2),
73-88.

8

Тадқиқотнинг

вазифалари

:

спортчиларнинг

портловчан

кучини

ривожлантириш

муаммолари

холатини

ўрганиш

;

портлаш

қобилиятини

ўлчаш

ва

ривожлантиришнинг

замонавий

технологиясини

ишлаб

чиқиш

;

ишлаб

чиқилган

технологиянинг

психометрик

услубларга

қўйиладиган

талабларга

мослигини

аниқлаш

;

турли

тоифадаги

спортчиларнинг

портлаш

қобилиятини

кескин

ривожлантиришда

ишлаб

чиқилган

технологиянинг

самарадорлигини

аниқлаш

;

янги

технологиядан

фойдаланиш

орқали

портлаш

қобилиятни

кескин

ривожлантиришни

спортчилар

мусобақа

фаолиятига

таъсирини

аниқлаш

.

Футболчиларнинг

портлаш

қобилиятини

кескин

ривожлантиришда

ишлаб

чиқилган

технологиянинг

самарадорлигини

аниқлаш

.

Тадқиқотнинг

объекти

ҳар

хил

тоифали

спортчиларнинг

ҳаракат

тайёргарлиги

жараёни

.

Тадқиқотнинг

предмети

ҳар

хил

тоифали

спортчилар

машғулот

жараёнида

портлаш

қобилиятини

ўлчаш

ва

ривожлантириш

Тадқиқотнинг

усуллари

.

Мақсадга

эришиш

ва

олдинга

қўйилган

вазифаларни

ҳал

этиш

учун

қуйидаги

услублар

комплекси

қўлланилди

;

диссертация

мавзуси

бўйича

ватанимиз

ва

хорижий

адабиётлардан

олинган

маълумотларни

назарий

тахлил

қилиш

ва

умумлаштириш

,

педагогик

кузатувлар

,

суҳбат

,

сўровнома

,

тасдиқловчи

тажриба

,

педагогик

тажриба

,

психологик

тестлаш

ва

математик

статистика

услулларидан

фойдаланилган

.

Тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

қуйидагилардан

иборат

:

портлаш

қобилияти

ривожлантириш

психофизиологик

механизмлари

(

портлаш

қобилияти

айнан

фаолият

жараёнида

шаклланиши

,

унинг

кескин

ривожланишига

мақсадли

установкани

таъсири

,

мақсадни

қабул

қилиш

,

онгли

равишда

ҳаракатни

бошқариш

,

қайта

маълумот

олиш

,

ўсиб

борувчи

мақсадга

нисбатан

коррекция

этишлар

)

асосида

такомиллаштирилган

;

спортчиларнинг

машғулот

жараёнида

уларнинг

ёшига

,

жинсига

ва

спорт

турларини

инобатга

олиб

ўқув

машғулотлар

жараёнига

портловчи

ҳаракат

қобилиятни

ривожлантириш

технологияси

ишлаб

чиқилган

;

“

СПОРК

”

мосламаси

психометрик

усулларга

қўйилган

талабларга

мослиги

объективлик

,

комплекслик

,

динамиклик

,

тахлилий

-

синтетик

ўрганиш

тамойиллари

асосида

ишлаб

чиқилган

;

вертикал

сакраш

бўйича

мусобақа

жараёнида

қўллар

симметрик

ҳаракат

бажариши

учун

“

СПОРК

”

мосламасининг

электрон

баҳолаш

мезони

яратилган

.

Тадқиқотнинг

амалий

натижаси

қуйидагилардан

иборат

:

тезкор

–

куч

спорт

турлари

билан

шуғуллунувчи

спортчиларнинг

портлаш

қобилиятини

ўлчаш

ва

ривожлантириш

учун

“

СПОРК

”

мосламаси

ишлаб

чиқилган

;

портлаш

қобилият

бўйича

мусобақа

уюштириш

жараёнида

спортчиларнинг

икки

қўли

симметрик

ва

аниқ

белгилаш

мақсадида

“

СПОРК

”

9

мосламасининг

электрон

варианти

жорий

этилди

;

спорт

мураббийларига

портлаш

ҳаракат

қобилиятни

ўлчаш

ва

ривожлантиришда

“

СПОРК

”

технологиясидан

фойдаланиш

йўриқномаси

кадрлар

малакасини

ошириш

ва

уларни

қайта

тайёрлаш

курсининг

дастурига

жорий

этилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

билиш

назарияси

методологияси

[

билишнинг

диалектик

методи

]

ҳамда

жисмоний

тарбия

ва

спорт

машғулотлари

назарияси

ва

методикаси

соҳасидаги

республикамиз

,

чет

эл

олимлари

,

шунингдек

спорт

психологияси

бўйича

илмий

тадқиқот

олиб

борган

олимларнинг

фикр

-

мулоҳазаларига

асосланганлиги

;

тадқиқот

вазифаларига

мос

келувчи

ўзаро

бир

-

бирини

тўлдириб

борувчи

тадқиқот

услубларининг

қўлланилганлиги

;

таҳлил

ва

тадқиқот

вазифасининг

сон

ва

сифат

жиҳатдан

таъминланганлиги

;

тажриба

-

синов

ишларининг

репрезентативлиги

ҳамда

олинган

натижаларнинг

математик

-

статистик

таҳлил

методлари

ёрдамида

ишлаб

чиқилганлиги

билан

изоҳланади

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

. “

СПОРК

”

мосламасида

вертикал

сакраш

машқлари

асосида

,

спортчиларда

портлаш

қобилият

кескин

ривожланишига

олиб

келади

;

портлаш

қобилиятини

кескин

ривожлантириш

тезкор

–

куч

спорт

турларида

техника

,

тактика

,

кўникма

ва

малакаларни

эгаллаб

олишни

осонлаштиради

;

тадқиқот

натижаларига

асосланиб

эътироф

этиш

жоизки

,

машғулот

жараёнида

спортчиларнинг

портлаш

қобилиятини

ривожлантириш

учун

махсус

шароитлар

яратилиши

унинг

кескин

ривожланишига

олиб

келади

;

портлаш

қобилиятининг

кескин

ривожланиши

техник

–

тактик

ҳаракатлардан

фойдаланиш

,

кўникма

ва

малакаларни

осон

ўзлаштиришга

ёрдам

бериши

билан

бирга

,

мусобақа

фаолияти

учун

зарур

бўлган

шахсий

омилларнинг

кучайишига

ижобий

таъсир

кўрсатади

;

ишлаб

чиқилган

янги

технология

портлаш

қобилиятни

кескин

ривожлантириш

билан

бирга

шуғулланувчиларнинг

кучи

,

қуввати

ва

вақтини

тежайди

ва

машғулотлар

жараёнида

жароҳатлар

юзага

келмаслигини

таъминлайди

.

Тадқиқот

натижаларининг

жорий

қилиниши

:

“Bunyodkor”

академиясининг

ёш

футболчилари

машғулот

жараёнига

портлаш

қобилиятни

кескин

ривожлантиришда

“

СПОРК

”

мосламаси

жорий

этилди

.(

Маданият

ва

спорт

ишлари

вазирлигининг

2017

йил

20

февралдаги

№

01-11-06-1286

сон

маълумотномаси

).

Диссертация

натижаларини

амалиётга

жорий

этишда

унинг

самарадорлиги

қуйидагича

бўлди

: 15-17

ёшли

футболчиларнинг

портлаш

қобилияти

3

ой

ичида

45,6

см

дан

55,2

см

гача

яъни

10

сантиметрга

яхшиланди

;

меҳр

–

шафқат

коллежининг

7

вазн

тоифали

курашчиларида

ўтказилган

3

ойлик

тадқиқот

натижалари

қуйидагича

бўлди

.

Портлаш

қобилияти

12

сантиметрга

ўсди

,

натижада

умумжамоа

ҳисобида

4 –

ўриндан

1-

ўринга

кўтарилишига

хизмат

қилган

;

10

“

СПОРК

”

мосламаси

ёрдамида

юқори

тоифали

спортчиларнинг

махоратини

табақалаштириш

имконияти

яратилди

;

эркин

кураш

бўйича

терма

жамоа

ҳамда

белбоғли

кураш

бўйича

Ўзбекистон

ва

жаҳон

чемпионларида

портлаш

қобилиятни

спорт

тоифаси

билан

боғлиқлигини

аниқлашда

фойдаланилди

.

(

Маданият

ва

спорт

ишлари

вазирлигининг

2017

йил

20

февралдаги

01-11-06-1286-

сон

маълумотномаси

).

Натижада

ҳалқаро

тоифадаги

спорт

усталари

55-58

см

,

спорт

усталари

47-49

см

,

спорт

усталигига

номзодлар

эса

42-46

см

кўрсаткичлар

мавжудлиги

аниқланди

;

портлаш

қобилиятини

кескин

ривожлантириш

оғир

атлетикачиларнинг

шахсий

омилларига

ижобий

таъсири

ва

юқори

натижага

эришишда

мухим

манба

сифатида

хизмат

қилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

апробацияси

.

Мазкур

тадқиқот

натижалари

, 3

та

халқаро

5

та

республика

илмий

-

амалий

анжуманларида

муҳокамадан

ўтказилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

эълон

қилинганлиги

.

Тадқиқот

мавзуси

бўйича

жами

49

та

илмий

услубий

ишлар

,

шу

жумладан

1

та

муаллифлик

хуқуқи

,

журналларда

24

та

илмий

мақола

,

улардан

хорижий

журналларда

5

та

,

халқаро

ва

республика

конференция

тўпламларида

20

та

тезислар

чоп

этилган

.

Диссертациянинг

тузилиши

ва

ҳажми

.

Диссертация

иши

-

кириш

, 3

та

боб

,

хулосалар

,

амалий

тавсиялар

,

фойдаланилган

адабиётлар

рўйҳати

ва

иловалардан

иборат

.

Диссертация

ҳажми

130

бетни

ташкил

этади

.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ

АСОСИЙ

МАЗМУНИ

Кириш

қисмида

диссертация

мавзусининг

долзарблиги

ва

зарурати

асосланган

,

диссертациянинг

мавзуси

бўйича

хорижий

илмий

тадқиқотлар

шарҳи

ва

муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

баён

этилган

,

тадқиқотнинг

мақсади

ва

вазифалари

,

шунингдек

,

объекти

ва

предмети

аниқланган

,

ишнинг

фан

ва

технологияларни

ривожлантиришнинг

муҳим

йўналишларга

мослиги

кўрсатилган

ҳамда

тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

,

натижаларнинг

ишончлилиги

,

назарий

ва

амалий

аҳамияти

,

амалиётга

жорий

этилиши

,

эълон

қилинганлиги

,

ишнинг

тузилиши

борасидаги

маълумотлар

киритилган

.

Диссертациянинг

асосий

мазмуни

3

та

бобда

ифодаланган

.

Биринчи

боби

“

Замонавий

адабиётларда

портлаш

қобилиятини

ривожлантириш

муаммосининг

ўрганилганлик

холати

ва

унинг

методологик

асослари

”

тўғрисидаги

масалалар

ўрганилган

.

Ушбу

бобда

портлаш

қобилиятини

ривожлантириш

муаммоларига

бағишланган

тадқиқотларнинг

назарий

тахлили

берилган

.

Ватанимиз

ва

хорижий

адабиётларда

,

шунингдек

,

интернетдаги

материалларда

ушбу

муаммо

портлаш

қобилияти

эмас

,

балки

портловчан

кучни

ривожлантириш

нуқтаи

назаридан

қаралган

.

Портлаш

кучни

ўлчаш

ва

ривожлантиришнинг

қуйидаги

методлари

аниқланди

.

Уларга

қуйидагилар

киради

:

1.

Е

.

М

.

Абалаков

услуби

.

Спортчи

белига

сантиметр

тасмани

боғлаб

олган

ҳолда

вертикал

сакраш

.

11

2.

Махсус

жихозланган

платформадан

вертикал

сакрашлар

(

Л

.

П

.

Матвеев

).

3.

Чуқурликка

сакраб

чиқишлар

(70-100

см

) (

Ю

.

В

.

Верхошанский

,

П

.

Н

.

Казаков

,

Ф

.

А

.

Керимов

,

Ж

.

А

.

Акрамов

,

Э

.

Р

.

Нуримов

,

Р

.

А

.

Акрамов

ва

бошқалар

).

4.

Плиометрия

усули

(

В

.

Деденко

ва

бошқалар

).

5.

Турли

осилган

буюмларга

вертикал

сакраб

етиш

усули

(

Ю

.

В

.

Верхошанский

).

6.

Оғирликлар

билан

турли

ҳил

машқлар

.

Юқорида

баён

қилинган

усулиятлар

турли

хил

мақсадларда

қўлланилади

.

Улардан

бири

портловчан

кучни

ўлчаб

берса

,

бошқаси

уни

ривожлантиради

.

Эътибор

этиш

жоизки

,

психологик

нуқтаи

назардан

барча

қайд

этилган

услубиятларда

кучни

ривожлантириш

билан

бир

қаторда

спортчининг

портлаш

қобилияти

ҳам

ривожлантирилади

.

Шуни

айтиб

ўтиш

жойизки

ҳамма

усулларда

спортчиларда

портлаш

қобилиятни

ривожлантиришда

ошиб

борувчи

мақсадли

установка

мавжуд

эмас

.

Спортчи

олдига

мақсад

қўйиши

,

аниқроғи

уни

ошириб

бориш

билан

ҳар

бир

сакраш

машқида

ҳаракатнинг

ички

тузилиши

ҳам

қисман

ўзгаради

,

айниқса

бош

мия

пўстлоғи

олий

звеносида

бу

кузатилади

ва

мос

равишда

мушаклар

ўз

олдига

қўйилган

мақсад

катталигига

қараб

ўз

фаоллигини

“

мослаштиради

”,

бунда

ҳар

бир

ҳаракатнинг

бажарилиши

унинг

натижаларини

якуний

ҳаракат

мақсади

билан

таққослаш

ва

коррекция

этиш

орқали

назорат

қилинади

,

шунингдек

,

иродавий

кучланишларни

намоён

қилиш

қобилияти

ривожланади

.

Шундай

қилиб

,

ҳаракат

орқали

ўзгарадиган

вазифа

ва

шунга

боғлиқ

холда

ички

психофизиологик

мазмундан

иборат

мотивация

ўзгариши

билан

ҳаракатнинг

неврологик

меҳанизмлари

,

жумладан

ҳаракатни

бошқарадиган

афферентация

ҳусусияти

ҳам

ўзгаради

.

Қобилият

инсонга

ташқаридан

келмайди

.

Индивидда

ички

шароит

бўлиши

зарур

.

Қобилият

ядроси

бу

ўзлаштирилган

автоматлаштирилган

операция

эмас

,

бу

айни

операцияларни

,

уларнинг

сифат

жараёнлари

функциясини

бошқариш

.

Портловчан

кучни

ривожлантиришнинг

психологик

омили

портлаш

қобилияти

ҳисобланади

.

Қобилиятлар

инсоннинг

индивидуал

психологик

ҳусусиятлари

бўла

туриб

,

унинг

туғма

имкониятлари

сифатида

тушунмаслик

керак

.

Адабиёт

манбаларига

мувофиқ

қобилият

ўз

моҳиятига

кўра

динамик

тушунчадир

.

Қобилият

фақат

ҳаракатда

,

фақат

ривожланишда

мавжуд

.

Психологик

жиҳатдан

ўзининг

ривожланишидан

олдин

мавжуд

бўлган

қобилият

тўғрисида

ва

айни

пайтда

ўзининг

тўлиқ

ривожланишига

эришган

,

ўз

ривожланишини

якунлаган

қобилият

тўғрисида

гапириш

мумкин

эмас

.

Қобилият

фаолият

жараёнида

шаклланади

,

ҳар

бир

фаолият

турли

хил

ҳаракатларни

,

айнан

мураккаб

,

битталик

ёки

бир

нечта

ҳаракатларни

ўз

ичига

олади

.

Бу

ҳаракатларни

бажаришда

бош

мия

пўстлоғида

психомоторика

шаклланади

.

Психологик

тадқиқотлар

шуни

исботлаб

бердики

,

айрим

психик

функциялар

мураккаб

,

нейрофизиологик

функционал

тизимлар

томонидан

амалга

оширилади

.

Бу

функционал

тизимлар

яхлит

мия

тузилмасида

аниқ

12

бир

психик

функцияларни

амалга

ошириш

учун

шаклланади

.

Айтиш

мумкинки

,

функционал

тизимлар

шундай

хусусиятга

эгаки

,

улар

эвазига

маълум

бир

психик

функция

амалга

оширилади

.

Шундай

қилиб

,

қобилият

–

айрим

психик

функцияларни

амалга

оширувчи

функционал

тизимлар

хусусияти

бўлиб

,

улар

фаолиятининг

сифатли

ўзлаштирилиши

,

амалга

оширилиши

ва

муваффақиятини

таъминлайди

.

Ҳар

қандай

қобилият

нимагадир

ва

қандайдир

фаолиятга

бўлган

қобилият

ҳисобланади

.

Инсонда

маълум

бир

қобилият

мавжудлиги

аниқ

бир

фаолиятга

яроқли

эканлигини

билдиради

.

Қобилиятнинг

шаклланиши

фаолият

талабларидан

келиб

чиқади

ва

фаолиятга

бўлган

қобилият

бўла

туриб

,

у

фаолиятда

ривожланади

ва

шахсда

унинг

у

ёки

бу

даражадаги

мустаҳкам

мулки

сифатида

ўрнашиб

қолади

.

“

Психомоторика

”

тушунчаси

илк

бор

буюк

рус

физиологи

И

.

М

.

Сеченов

томонидан

киритилган

.

Унинг

ёзишича

: “

ҳаётий

эхтиёжлар

истакларни

(

хохишларни

)

дунёга

келтиради

ва

шунинг

ўзи

ўз

ортидан

ҳаракатларни

олиб

келади

;

ўшанда

хоҳиш

мотив

ёки

мақсад

,

ҳаракат

эса

–

амал

ёки

мақсадга

эришиш

воситаси

бўлади

.

Инсон

ихтиёрий

(

эркин

)

ҳаракатни

амалга

ошираётган

пайтда

бу

ҳаракат

ўзининг

онгида

хоҳиш

ортидан

пайдо

бўлади

.

Хоҳишсиз

мотив

ёки

импульс

сифатидаги

ҳаракат

умуман

маъносиз

бўлар

эди

.

Ходисага

бўлган

шундай

қарашга

мувофиқ

бош

мия

устида

шаклланган

ҳаракат

марказлари

-

психомотор

деб

аталади

”.

В

.

В

.

Клименконинг

эътироф

этишича

,

психомоторика

фаолиятнинг

мураккаб

механизмидир

.

Унда

ҳаракатга

ундовчи

ва

ижро

этувчи

бошқарув

яхлитликда

қатнашади

.

Улардан

биринчиси

амаллар

ва

хулқни

ҳаракатга

солувчи

кўпгина

кучларга

асосланади

,

иккинчиси

эса

ўй

–

фикрларни

ижро

этади

,

эхтиёжларни

қондиради

,

мақсадларга

эришишга

ёрдам

беради

.

Портлаш

қобилият

психомоторикасини

ривожланиши

билан

,

спорт

турига

қараб

ҳар

хил

мақсадларга

эришиш

мумкин

,

чунки

портлаш

қобилияти

“

кескинлик

”

каби

сифат

кўринишида

намоён

бўлган

ҳолда

кўпгина

ҳаракатларнинг

элементи

ҳисобланади

.

Портлаш

психомотор

қобилиятининг

ривожланишида

ва

психомотор

установка

шаклланишида

қайта

афферентация

(

П

.

К

.

Анохин

назарияси

)

ва

Д

.

Н

.

Узнадзенинг

установка

тўғрисидаги

таълимоти

муҳим

аҳамият

касб

этади

.

Тезкор

–

куч

спорт

турларида

портлаш

қобилияти

муҳим

аҳамият

касб

этади

.

Айни

пайтда

барча

тоифадаги

шуғулланувчилар

учун

мақбул

бўлган

портлаш

қобилиятини

жадал

ривожлантиришнинг

универсал

услубияти

мавжуд

эмас

.

Ушбу

муаммонинг

ечими

диссертациянинг

иккинчи

бобида

“

Спортчининг

портлаш

қобилиятини

ривожлантириш

учун

яратилган

мосламанинг

тузилиши

ва

унинг

психометрик

тестларга

қўйиладиган

талабларга

мослиги

”

масалалари

ёритилган

бўлиб

,

унда

спортчиларнинг

портлаш

қобилиятини

ўлчаш

ва

кескин

ривожлантириш

учун

махсус

яратилган

“

СПОРК

” (

спортчиларнинг

портлаш

қобилияти

)

мосламасидан

фойдаланган

ҳолда

портлаш

қобилиятларини

ривожлантиришнинг

янги

ишлаб

чиқилган

технологияси

мазмуни

ва

вазифалари

(

функциялари

)

баён

13

этилган

.

Мазкур

кашфиёт

учун

№

AGU 0070 –

рақамли

муаллифлик

гувоҳномаси

олинган

.

Шунингдек

,

ушбу

бобда

олиб

борилган

тажриба

тадқиқотлари

асосида

ишлаб

чиқилган

технологиянинг

психометрик

тестларга

қўйиладиган

талабларга

мослигини

тасдиқловчи

тажрибалар

келтирилган

.

Мавжуд

адабиётларда

“

Портловчан

кучни

”

ўлчаш

ва

ривожлантириш

бўйича

турли

услублар

берилган

(

Е

.

М

.

Абалаков

,

Ю

.

Ю

.

Верхошанский

ва

бошқ

.).

Эътироф

этиш

жоизки

,

барча

услубиятларда

ҳаракатлар

натижаларини

назорат

қилиш

хис

орқали

ахборот

олиш

асосида

амалга

оширилади

.

О

.

А

.

Конопкин

томонидан

сенсомотор

фаолият

соҳасида

олиб

борган

тажриба

тадқиқотлари

шуни

кўрсатдики

,

хис

орқали

ахборот

олиш

асосида

реакция

вақти

тезлигини

аниқ

назорат

этиш

,

реакцияларнинг

яхлит

фаолият

сифатидаги

мустақил

бошқарувининг

ягона

берк

(

халқали

)

жараёнини

таъминламайди

,

бунда

текширилувчиларнинг

“

тезлик

”

имкониятлари

тўлиқ

амалга

оширилмайди

.

Фаолиятни

онгли

равишда

бошқариш

учун

шарт

–

шароитлар

яратилганда

тўлиқ

назорат

қилиш

имконияти

туғилади

.

Муаллифнинг

таъкидлашича

,

субъект

томонидан

қабул

қилинган

фаолият

мақсади

онгли

бошқаришнинг

марказий

бўғини

ҳисобланади

.

Айнан

у

доимо

англанадиган

объектдир

.

Субъектнинг

ўз

фаолияти

мақсадини

аниқ

тушуниши

муҳим

психологик

омил

ҳисобланади

,

у

фаолиятни

мустақил

бошқаришнинг

бутун

тизими

тузилишида

тизим

яратувчи

аҳамиятга

эга

(

бунда

мустақил

бошқарув

блоклари

ва

бўғинлари

шаклланади

).

Юқорида

айтилганлар

яратилган

“

СПОРК

”

мосламасида

ўз

ифодасини

топган

.

Яъни

спортчининг

портлаш

қобилиятини

ўлчаш

ва

ривожлантиришни

таъминлай

туриб

,

субъектга

,

ўз

фаолиятини

онгли

равишда

бошқариши

учун

,

шарт

–

шароитлар

яратади

. (1-

расм

).

Мосламанинг

ёндан

кўриниши

.

Олд

томондан

кўриниши

.

Электрон

қисм

билан

кўриниши

1

-

расм

.

Швед

деворчасига

маҳкамланган

“

СПОРК

”

мосламасининг

кўриниши

.

Мослама

ҳаракатланувчан

ва

ҳаракатсиз

қисмлардан

иборат

.

Ҳаракатсиз

қисми

швед

деворчасига

осиб

қўйилади

.

Ҳаракатланувчи

қисми

спортчининг

14

бўй

узунлигига

қараб

юқорига

ва

пастга

силжийди

.

Бундан

мақсад

мосламада

вертикал

сакрашлар

учун

дастлабки

ҳолатни

белгилаб

олишдир

(

қўллар

максимал

тарзда

юқорига

чўзилган

,

иккала

қўлнинг

бармоқ

учлари

ҳаракатланувчини

пастки

қисмига

тегиб

туради

).

Мосламанинг

олд

томонида

5

см

.,

қалинликдаги

ҳар

хил

рангли

йўл

–

йўл

тасмалар

мавжуд

,

ўртасида

сантиметрли

тасма

маҳкамланган

.

Спортчи

сакрашдан

олдин

нишонни

қабул

қилади

,

яъни

эришиши

керак

бўлган

сакраш

баландлигини

белгилаб

олади

ва

иккала

оёқда

юқорига

сакрайди

,

юқорига

кўтарилгандаги

энг

баланд

нуқтада

иккала

қўл

бармоқларини

бир

вақтнинг

ўзида

мосламанинг

сирт

қисмига

тегизади

.

Ҳар

бир

қўлнинг

натижалари

таблода

қайд

этилади

.

Шу

орқали

субъект

мўлжалланган

мақсадга

эришганлик

тўғрисида

ахборот

олади

.

Ҳар

бир

сакрашдан

сўнг

спортчи

ўз

фаолиятига

коррекция

киритади

,

чунки

нишон

доимий

равишда

ўсиб

боради

.

Ишлаб

чиқилган

технологиянинг

психометрик

тестларга

қўйиладиган

талабларга

мослигини

аниқлаш

учун

махсус

тадқиқотлар

ўтказилди

(n=827).

Тадқиқотларда

Тошкент

шаҳридаги

“

Спартак

БЎСМ

”

нинг

футбол

клуби

шуғулланувчилари

ҳамда

ҳар

хил

спорт

турлари

билан

шуғулланувчи

ва

турли

спорт

тоифасига

эга

(

ҲТСУ

,

СУ

,

СУН

, I-III-

разрядли

)

спортчилар

билан

олиб

борилган

тадқиқотлар

натижаларидан

фойдаланилди

.

Экспериментлар

табиий

машғулот

жараёнида

ўтказилди

.

Яъни

,

портлаш

қобилияти

,

одатий

режа

асосида

олиб

борилаётган

машғулотлар

жараёнлари

олдидан

, 5

маротаба

вертикал

сакраш

фаолияти

асосида

ривожлантирилди

.

Юқори

тоифали

спортчиларда

олиб

борилган

эксперимент

натижалари

асосида

қуйидагилар

аниқланди

:

Юқори

малакали

спортчиларда

портлаш

қобилияти

кўрсаткичлари

катталиги

спорт

тури

,

спорт

малакаси

билан

боғлиқлиги

ифодаланди

. (2-

расмга

қаранг

).

2-

расм

.

Юқори

малакали

спортчиларда

портлаш

қобилият

кўрсаткичлари

.

Расмдан

кўриниб

турибдики

,

ҳалқаро

тоифадаги

спорт

усталари

(

белбоғли

кураш

ва

эркин

кураш

)

кўрсаткичлари

спорт

усталариникидан

сезиларли

фарқ

қилади

. (

Р

<0,001),

шунга

ўхшаш

фарқ

спорт

усталари

ва

спорт

усталигига

номзодлар

орасида

ҳам

кузатилди

.

Оғир

атлетика

билан

шуғулланувчи

спорт

усталари

ўзига

хос

хусусиятига

кўра

портлаш

15

қобилияти

кўрсаткичлари

бошқа

спорт

туридаги

хатто

,

халқаро

тоифадаги

спортчиларнинг

кўрсатган

натижасидан

ортганлиги

сезиларли

даражада

фарқи

аниқланди

(

Р

<0,001).

Олинган

натижалар

шундан

далолат

берадики

,

вертикал

сакраш

машқларида

,

алоҳида

мушаклар

гуруҳининг

портлаш

ҳаракатлари

ривожланмай

,

балки

спортчи

шахсининг

портлаш

хусусиятлари

шаклланади

.

Буни

ҳар

хил

вазн

тоифасидаги

белбоғли

курашчилар

ва

оғир

атлетикачиларнинг

портлаш

ҳаракатларини

“

СПОРК

”

мосламаси

ёрдамида

ўлчаб

олинган

натижалари

таъкидлайди

. (1-

жадвал

).

1-

жадвал

Ҳар

хил

вазн

тоифасидаги

спортчиларда

вертикал

сакрашлар

катталиги

№

Оғир

атлетикачилар

(I-

разряд

)

Белбоғли

курашчилар

(

ҲТСУ

)

Вазн

тоифаси

(

кг

)

Вертикал

сакраш

катталиги

(

см

)

Вазн

тоифаси

(

кг

)

Вертикал

сакраш

катталиги

(

см

)

1 50

54.6

60

58

2 55

54

81

59

3 75

54

90

59

1-

жадвалдан

кўриниб

турибдики

,

ҳар

хил

вазн

тоифасига

эга

спортчиларда

,

спорт

тури

бўйича

(

оғир

атлетика

,

белбоғли

кураш

)

вертикал

сакрашлар

катталиги

бир

–

бирига

ўҳшайди

.

Аниқроғи

, 50

кг

.

дан

75

кг

.

гача

вазн

тоифасига

эга

оғир

атлетикачиларда

вертикал

сакрашлар

катталиги

бир

хил

ва

у

54

см

.

га

тенг

.

Шунга

ўхшаш

холат

60,81,90

кг

.

вазн

тоифасидаги

белбоғли

курашчиларда

ҳам

кузатилади

.

Уларда

вертикал

сакрашлар

катталиги

мос

равишда

58,59,59

см

.

га

тенг

.

Олинган

маълумотларга

асосан

хулоса

қилиш

мумкинки

,

вертикал

сакрашлар

натижалари

спортчиларнинг

портлаш

қобилиятини

ифодалайди

,

лекин

вазн

тоифаларига

кўра

спортчиларнинг

куч

параметрлари

бир

-

биридан

анча

фарқ

қилиши

табиийдир

.

Портлаш

ҳаракат

қобилияти

ривожланишининг

ёш

курашчилар

мусобақа

фаолиятига

таъсирини

аниқлаш

учун

тажриба

ўтказилди

ва

унда

тўртта

гуруҳ

:

битта

тажриба

ва

учта

назорат

гуруҳлари

қатнашди

.

Биринчи

мусобақада

ғолиб

бўлган

жамоа

спортчиларида

(

ТТЕСИ

-1)

портлаш

ҳаракат

қобилиятининг

умумий

катталиги

нисбатан

юқори

33

см

.

га

тенг

эди

.

Иккинчи

“

Баркамол

авлод

”

мусобақаларида

эса

энг

юқори

кўрсаткич

ушбу

мусобақалар

ғолиби

тажриба

гуруҳидаги

“

Меҳр

шафқат

”

жамоасига

тегишли

бўлди

(38

см

).

Иккита

“

Баркамол

авлод

”

мусобақалари

давомида

4

та

жамоа

7

вазн

тоифасида

42

учрашув

ўтказдилар

.

Умумий

беллашувлар

сонидан

33

учрашувда

портлаш

қобилияти

рақиблариникидан

юқорироқ

бўлган

курашчилар

ғалаба

қозондилар

ва

фақат

9

вазиятда

бундай

холат

кузатилмади

.

Олинган

натижаларда

портлаш

қобилияти

кўрсаткичлари

башоратловчи

қийматга

эгалиги

намоён

бўлди

.

Ўтказилган

тадқиқотлар

асосида

портлаш

қобилиятини

ўлчаш

ва

ривожлантириш

учун

яратилган

“

СПОРК

”

мосламаси

психометрик