Ўзбекистонда жисмоний имконияти чекланган ўқувчиларнинг махсус жисмоний тайёргарлигини оширишнинг педагогик механизмларини такомиллаштириш

1

ЎЗБЕКИСТОН

ДАВЛАТ

ЖИСМОНИЙ

ТАРБИЯ

ИНСТИТУТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.

Ре

d.28.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

ЎЗБЕКИСТОН

ДАВЛАТ

ЖИСМОНИЙ

ТАРБИЯ

ИНСТИТУТИ

Миржамолов

Мехриддин

Хайриддинович

ЎЗБЕКИСТОНДА

ЖИСМОНИЙ

ИМКОНИЯТИ

ЧЕКЛАНГАН

ЎҚУВЧИЛАРНИНГ

МАХСУС

ЖИСМОНИЙ

ТАЙЁРГАРЛИГИНИ

ОШИРИШНИНГ

ПЕДАГОГИК

МЕХАНИЗМЛАРИНИ

ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

13.00.04-

Жисмоний

тарбия

ва

спорт

машғулотлари

назарияси

ва

методикаси

ПЕДАГОГИКА

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАЛСАФА

ДОКТОРИ

(PhD)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

–2017

2

УДК

:

796.01:77.03:796.011

Педагогика

фанлари

бўйича

фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

автореферати

мундарижаси

Оглавление

автореферата

диссертации

доктора

философии

(PhD)

по

педагогическим

наукам

.

Contents of dissertation abstract of doctor of philosophy (PhD) on

pedagogical sciences

Миржамолов

Мехриддин

Хайриддинович

Ўзбекистонда

жисмоний

имконияти

чекланган

ўқувчиларнинг

махсус

жисмоний

тайёргарлигини

оширишнинг

педагогик

механизмларини

такомиллаштириш

….…………..............................................................................3

Миржамолов

Мехриддин

Хайриддинович

Совершенствование

педагогических

механизмов

повышения

специальной

физической

подготовки

учащихся

с

ограниченной

физической

возможностью

в

Узбекистане

…………………………….……………….….23

Mirjamolov Mekhriddin Hayriddinovich

Improvement of pedagogical mechanisms of increasing special physical training of
students with limited physical opportunity in Uzbekistan………………………43

Эълон

қилинган

ишлар

ўйхати

Список

опубликованных

работ

List of published works……………………………..………………..………….46

3

ЎЗБЕКИСТОН

ДАВЛАТ

ЖИСМОНИЙ

ТАРБИЯ

ИНСТИТУТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.

Ре

d.28.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

ЎЗБЕКИСТОН

ДАВЛАТ

ЖИСМОНИЙ

ТАРБИЯ

ИНСТИТУТИ

Миржамолов

Мехриддин

Хайриддинович

ЎЗБЕКИСТОНДА

ЖИСМОНИЙ

ИМКОНИЯТИ

ЧЕКЛАНГАН

ЎҚУВЧИЛАРНИНГ

МАХСУС

ЖИСМОНИЙ

ТАЙЁРГАРЛИГИНИ

ОШИРИШНИНГ

ПЕДАГОГИК

МЕХАНИЗМЛАРИНИ

ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

13.00.04-

Жисмоний

тарбия

ва

спорт

машғулотлари

назарияси

ва

методикаси

ПЕДАГОГИКА

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАЛСАФА

ДОКТОРИ

(PhD)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

–2017

4

Фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

мавзуси

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамаси

ҳузуридаги

Олий

аттестация

комиссиясида

В

2017.1.

PhD

/ Ped.

85

рақам

билан

рўйхатга

олинган

Докторлик

диссертацияси

Ўзбекистон

давлат

жисмоний

тарбия

институтида

бажарилган

.

Диссертация

автореферати

икки

тилда

(

ўзбек

,

рус

)

веб

-

саҳифанинг

www.uz-djti.uz

ҳамда

“ZiyoNET”

ахборот

-

таълим

портали

манзилларига

жойлаштирилган

Илмий

раҳбар

: C

аломов

Рахматилла

Саломович

педагогика

фанлари

доктори

,

профессор

Расмий

оппонентлар

:

Усмонхўжаев

Талъат

Саидович

педагогика

фанлари

доктори

,

профессор

Акрамов

Жасур

Анварович

педагогика

фанлари

номзоди

,

профессор

Етакчи

ташкилот

:

Урганч

давлат

университети

Диссертация

ҳимояси

Ўзбекистон

давлат

жисмоний

тарбия

институти

ҳузуридаги

DSc.27.06.2017.ped.28.01

рақамли

Илмий

кенгашнинг

2017

йил

“___”

“________”

соат

_____

даги

мажлисида

бўлиб

ўтади

. (

Манзил

: 111709,

Тошкент

вилояти

,

Чирчиқ

шахри

,

Спортчилар

кўчаси

, 19-

уй

.

Тел

.: (0-370)-717-17 79,717-27-27,

факс

.:(0-370)

717-17-76,

Веб

-

сайт

: www.uz-djti.uz, e-mail:uzdjti@uzzdjti.uz.

Ўзбекистон

давлат

жисмоний

тарбия

институти

Маъмурий

биноси

, 2

қават

,

анжуманлар

зали

).

Диссертация

билан

Ўзбекистон

давлат

жисмоний

тарбия

институти

Ахборот

–

ресурс

марказида

танишиш

мумкин

(_____________

рақам

билан

рўйхатга

олинган

).

(

Манзил

: 111709,

Тошкент

вилояти

,

Чирчиқ

шахри

,

Спортчилар

кўчаси

, 19-

уй

.

Тел

.: (0-

370)-717-17-79, 717-27-27,

факс

.:(0-370) 717-17-76,

Веб

-

сайт

: www.uz-djti.uz, e-mail:

uzdjti@uzzdjti.uz.

Ўзбекистон

давлат

жисмоний

тарбия

институти

Маъмурий

биноси

, 2

қават

,

анжуманлар

зали

).

Диссертация

автореферати

2017

йил

“____” __________

куни

тарқатилган

.

(2017

йил

“___”___________

да

рақамли

реестр

баённомаси

)

Р

.

Д

.

Халмухамедов

Илмий

даражалар

берувчи

Илмий

кенгаш

раиси

,

п

.

ф

.

д

.,

профессор

А

.

К

.

Эштаев

Илмий

даражалар

берувчи

Илмий

кенгаш

котиби

,

п

.

ф

.

н

.,

доцент

Т

.

С

.

Усмонхўжаев

Илмий

даражалар

берувчи

Илмий

кенгаш

қошидаги

илмий

семинар

раиси

,

п

.

ф

.

д

.,

профессор

5

КИРИШ

(

фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

аннотацияси

)

Диссертация

мавзусининг

долзарблиги

ва

зарурати

.

Жаҳон

соғлиқни

сақлаш

ташкилоти

маълумотларига

кўра

,

дунёда

600

миллиондан

ортиқ

ногирон

яшайди

. XXI

аср

бошларига

келиб

жаҳоннинг

ҳар

10-

оиласида

бундай

инсон

мавжуд

.

Статистик

маълумотларга

кўра

,

Ўзбекистонда

аҳолини

ижтимоий

ҳимоя

қилиш

қатламларида

800000

дан

ортиқ

ногирон

ҳисобда

туради

.

Ривожланган

давлатларда

аҳолининг

ўртача

10

фоизи

ногирон

саналади

.

Бу

кўрсаткичлар

ногирон

ва

жисмоний

имконияти

чекланган

шахслар

билан

боғлиқ

илмий

тадқиқотлар

ўтказиш

,

уларнинг

ўқув

-

машғулотларини

режалаштиришнинг

оптимал

тизимини

ишлаб

чиқиш

талабини

қўймоқда

.

Бугунги

кунда

жаҳонда

туғма

ногиронлар

ёки

орттирилган

ногиронликлар

сони

ҳам

ортиб

,

уларни

даволашга

,

йўқотилган

функционал

имкониятларини

қайта

тиклашга

қаратилган

чора

-

тадбирлар

ҳам

турлича

кўриниш

олмоқда

.

Буларнинг

ҳаммаси

ногиронлик

муаммосининг

кўламдорлигидан

дарак

беради

ва

ногирон

ва

жисмоний

имконияти

чекланган

шахсларга

кўмаклашиш

ҳамда

уларнинг

атрофидагиларга

таъсир

ўтказиш

бўйича

давлат

даражасида

комплекс

чора

-

тадбирлар

кўришни

тақозо

қилади

.

Мазкур

заруратдан

келиб

чиқиб

,

ногирон

ва

жисмоний

имконияти

чекланган

ўқувчилар

тайёргарлик

даражасини

баҳолаб

берувчи

адаптив

жисмоний

тарбиянинг

кластер

дастурининг

ишлаб

чиқилиши

ўқитиш

самарадорлигини

оширишда

муҳим

аҳамият

касб

этади

.

Мустақиллик

йилларида

аҳолининг

турмуш

фаровонлигини

ошириш

,

соғлигини

мустаҳкамлаш

,

жисмоний

тарбия

ва

спортни

аҳоли

ўртасида

оммалаштириш

бўйича

кўплаб

ишлар

амалга

оширилмоқда

.

Рио

-

де

-

Жанейро

шаҳрида

бўлиб

ўтган

XV

Паралимпия

ўйинларида

, 160

дан

ортиқ

давлатларнинг

тўрт

мингдан

зиёд

вакиллари

ғолиблик

учун

курашган

баҳсда

,

ўзбекистонлик

32

нафар

паралимпиячилар

бешта

спорт

тури

бўйича

қатнашиб

, 31

та

медални

қўлга

киритди

.

Спортчилар

сонига

нисбатан

медаллар

жамғариш

борасида

мамлакатимиз

делегацияси

96,8

фоиз

натижа

билан

XV

Паралимпия

ўйинларида

энг

яхши

кўрсаткични

қайд

этди

.

Ўзбекистонда

Мустақил

Давлатлар

Ҳамдўстлиги

давлатлари

ичида

биринчилардан

бўлиб

“

Ногиронларнинг

ижтимоий

ҳимояси

ҳақида

”

ги

ногиронларнинг

ҳуқуқларини

ўз

ичига

олган

ҳуқуқий

база

яратилди

.

“

Ногиронлиги

бўлган

шахсларни

давлат

томонидан

қўллаб

-

қувватлаш

тизимини

тубдан

такомиллаштириш

чора

-

тадбирлари

тўғрисида

”

ги

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2017

йил

1

декабрдаги

ПФ

-5270-

сон

Фармони

қабул

қилинди

.

Фармонга

кўра

,

замонавий

тиббиёт

ва

илм

-

фаннинг

илғор

ютуқлари

,

диагностика

,

даволаш

ва

реабилитациянинг

сифат

стандартлари

асосида

юқори

малакали

мутахассисларни

тайёрлаш

тизимини

такомиллаштириш

,

соғломлаштириш

хусусиятидаги

чора

-

тадбирларни

яхшилаш

,

соғлом

ва

фаол

турмуш

тарзини

олиб

бориш

маданиятини

тарғиб

қилиш

,

ногиронлиги

бўлган

шахсларни

давлат

томонидан

қўллаб

-

қувватлаш

соҳасидаги

,

шу

жумладан

ногиронликни

белгилашнинг

самарали

6

мезонларини

кўллашга

қаратилган

илмий

тадқиқотларни

фаоллаштириш

вазифаси

алоҳида

белгилаб

қўйилди

.

Ўзбекистон

Республикасининг

“

Жисмоний

тарбия

ва

спорт

тўғрисида

”

ги

қонун

(2015),

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

“

Жисмоний

тарбия

ва

оммавий

спортни

янада

ривожлантириш

чора

-

тадбирлари

тўғрисида

”

ги

қарори

(2017), “

Ногиронлиги

бўлган

шахсларни

давлат

томонидан

қўллаб

-

қувватлаш

тизимини

тубдан

такомиллаштириш

чора

-

тадбирлари

тўғрисида

”

ги

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

фармони

(2017),

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

“

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегияси

”

ва

бошқа

мазкур

соҳага

тегишли

меъёрий

-

ҳуқуқий

ҳужжатларда

белгиланган

вазифаларни

амалга

оширишда

ушбу

диссертация

тадқиқоти

муайян

даражада

хизмат

қилади

.

Тадқиқотнинг

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланиши

устувор

йўналишларига

мослиги

.

Мазкур

тадқиқот

республика

фан

ва

технологияларни

ривожлантиришнинг

“

Жамиятнинг

маънавий

-

аҳлоқий

ва

маданий

ривожланиши

,

маънавий

қадриятлар

,

миллий

ғоя

,

маданий

мерос

,

ўзбек

халқи

ва

давлатчилик

тарихи

ҳамда

таълимнинг

узвийлик

ва

узлуксизлиги

,

баркамол

авлод

тарбиясини

тадқиқ

қилиш

”

устувор

йўналиши

доирасида

бажарилган

.

Муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

.

Ўзбекистон

Республикаси

Биринчи

Президенти

асарлари

,

давлатимиз

ислоҳотларининг

янги

босқичини

бошлаб

берган

Президентимиз

раҳбарлигида

ишлаб

чиқилган

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегияси

мазкур

тадқиқот

ишининг

методологик

асоси

бўлиб

хизмат

қилади

.

Ногирон

ва

имконияти

чекланган

шахсларни

ҳаёт

фаолиятига

ижтимоийлашувини

тезлаштириш

масалалари

бўйича

Республикада

М

.

В

.

Девятова

,

Т

.

У

.

Исмоилов

,

ногиронликни

маълум

турида

спорт

машғулотларига

мослашиш

назарияси

бўйича

Н

.

К

.

Светличная

,

Э

.

Т

.

Ўринбоев

,

В

.

Б

.

Арипова

ва

бошқа

мутахассислар

томонидан

соҳага

оид

турли

концептуал

изланишлар

олиб

борилган

1

.

Дунёнинг

кўплаб

мамлакатларида

чет

эл

олимлари

томонидан

таянч

-

ҳаракатланиш

аппарати

шикастланишларининг

жуда

кўп

турларини

табақалаш

бўйича

A.Abele,

H.Arends,

жисмоний

сифатларни

ривожлантиришнинг

ёш

чегаралари

бўйича

K.Armour

ва

M.Yelling,

жисмоний

тайёргарлигини

оширишнинг

илмий

услубий

жиҳатлари

E.Balz, T.Benn, H.Brandl-Bredenbeck, W.Brettschneider,

спорт

кўрсаткичларини

яхшилаб

боришнинг

хусусиятлари

F.Carreiroda Costa,

B.Crum

ва

H.Stegeman,

машғулотларда

руҳий

ҳолатини

бошқариш

масалалари

P.De Knop, M.Theeboom, K.Huts

ва

бошқалар

томонидан

тадқиқ

этилган

2

.

1

Девятова

М

.

В

. «

Умуртка

погонасининг

бел

остеохондрозида

ДЖТ

».

Новосибирск

, 1996

й

.163-167

б

.;

Исмоилов

Р

.

Т

.

Бошланғич

синфларда

жисмоний

тарбия

–

соғломлаштириш

тадбирларининг

педагогик

хусусиятлари

.

Афтореферат

,

Тошкент

2010

йил

;

Арипова

В

.

Б

.,

Адаптив

жисмоний

тарбиянинг

копцептуал

соҳасининг

илмий

методик

йўналишлари

.

Магистирлик

диссертация

Тошкент

2012

йил

. 56-57

б

.;

Светличная

Н

.

К

.

Основы

адаптивного

физического

воспитания

детей

. –

Т

.:

Иқтисодиёт

, 2014. – 84

с

.

2

Balz, E., & Neumann, P., Physical Education in Germany', in: U. Puhse & M. Gerber (Eds.), International Comparison of Physical Education,

Concept - Problems - Prospects, Aachen, Meyer & Meyer Verlag, pp. 292-309, 2005.; Abele, A., 'Physical Education and Education through
Sport in Latvia', in: G. Klein & K. Hardman, Physical Education and Sport Education in the European Union, Paris, Editions Revue EP. S, (in

7

Таълим

соҳасида

ногирон

ва

имконияти

чекланган

шахсларни

машғулот

самарадорлигини

оширишнинг

ўзига

ҳос

хусусиятлари

бўйича

Россия

ва

МДҲ

мамлакатларида

ҳам

етакчи

олимлардан

:

Н

.

Г

.

Астафьева

,

Ю

.

А

.

Кобзев

,

В

.

В

.

Храмов

,

Л

.

А

.

Боярская

,

Л

.

Г

.

Харитонова

,

С

.

И

.

Веневцев

,

О

.

Л

.

Жукова

,

адаптив

жисмоний

тарбияда

янги

технологияларни

қўллаш

самарадорлиги

бўйича

И

.

В

.

Еркомашвили

,

А

.

Сазонов

,

А

.

С

.

Солодков

ва

О

.

В

.

Морозова

,

таълимда

психологик

тайёргарлик

ва

функционал

кўрсаткичларини

яхшилаш

бўйича

Виноградов

Г

.

П

.,

Яшина

Т

.

Д

.,

А

.

И

.

Дьячков

,

С

.

Д

.

Антонюк

,

имконияти

чекланган

ўқувчиларининг

ҳаракат

сифатларини

ривожлантиришнинг

асосий

омиллари

бўйича

С

.

А

.

Королёв

,

Л

.

В

.

Шапкова

,

С

.

П

.

Евсеев

ва

бошқалар

томонидан

тадқиқ

этилган

3

.

Таҳлилларга

кўра

,

ногирон

ва

жисмоний

имконияти

чекланган

ўқувчиларнинг

ўқув

-

машғулотларини

ташкил

этиш

бўйича

илмий

изланишлар

олиб

борилган

бўлса

-

да

,

таянч

-

ҳаракатланиш

аппарати

шикастланган

коллеж

ўқувчилари

учун

маълум

бир

дастур

асосида

машқларни

шикастланиш

даражасига

кўра

танлаш

ва

амалда

қўллашнинг

ўзига

ҳос

хусусиятлари

етарлича

ўрганилмаган

.

Ногирон

ва

жисмоний

имконияти

чекланган

ўқувчилар

учун

жисмоний

тарбия

дастури

таҳлил

қилиб

кўрилганда

шу

нарса

маълум

бўлдики

,

ногиронлиги

бўйича

махсус

жисмоний

ривожлантирувчи

машқ

ва

меъёрлар

ишлаб

чиқилмаган

,

ногиронлик

хусусиятлари

ҳисобга

олинмаган

.

Тадқиқотнинг

диссертация

бажарилган

олий

таълим

ёки

илмий

-

тадқиқот

муассасасининг

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режалари

билан

боғлиқлиги

.

Диссертация

тадқиқоти

Ўзбекистон

давлат

жисмоний

тарбия

институтининг

2016-2019

йилларга

мўлжалланган

илмий

-

тадқиқот

ишлари

истиқболли

режасининг

“

Республикада

имконияти

чекланган

ўқувчиларнинг

махсус

жисмоний

сифатларини

ривожлантиришнинг

инновацион

восита

ва

методларини

ишлаб

чиқиш

”

мавзусидаги

илмий

-

тадқиқотлар

доирасида

бажарилган

.

press) 2004.; Arends, H., Sport Service Punt, unpublished Paper, November 2006.; Armour, K. and Yelling, M., 'Continuing Professional
Development for Experienced Physical Education Teachers: Towards Effective Provision', Sport, Education and Society, 9 (1), 2004, pp. 95-
114.; Benn, T., 'Muslim Girls and participation in Physical Education', unpublished paper, November 2006.

Рр

7-9.; Brandl-Bredenbeck, H. P,

and Brettschneider, W. D., Societal Trends out of School of School Age Boys and Girls, unpublished Paper, January 2007.; Brettschneider, W-
D., 'Psychological outcomes and social benefits of sport involvement and physical activity implications for physical education', in: G. Doll-
Tepper & D, Scoretz, Proceedings of The World Summit on Physical Education, Berlin, ICSSPE, 2001, pp. 77-82.; Carreiro da Costa, F.,
'Physical Education in Portugal', in: U. Puhse, & M. Gerber (Eds.). International Comparison of Physical Education, Concept - Problems -
Prospects, Aachen, Meyer & Meyer Verlag, 2005, pp. 554-571.; Crum, B., and Stegeman, H., 'The State of Physical Education in the
Netherlands', in: U. Puhse & M. Gerber (Eds.), International Comparison of Physical Education. Concept - Problems -Prospects, Aachen, Meyer
& Meyer Verlag, 2005, pp. 460-471.; De Knop, P., Theeboom, M., Huts, K., et al., 'The state of school physical education in Belgium', in: U.
Puhse & M. Gerber (Eds.), International Comparison of Physical Education, Concept -Problems - Prospects, Aachen, Meyer & Meyer Verlag,
2005, pp. 104-131.

3

Астафьева

Н

.

Г

.,

Кобзев

Ю

.

А

.,

Храмов

В

.

В

.

Оценка

качества

жизни

лиц

с

физическими

недостатками

,

занимающихся

адаптивным

спортом

/

Социология

медицины

. 2003. N 1. -

С

. 41-44.;

Боярская

Л

.

А

.,

Харитонова

Л

.

Г

.

Особенности

развития

мануальной

моторики

у

школьников

с

ограниченными

возможностями

.

Вестник

УГТУ

-

УПИ

.

Серия

«

Образование

и

воспитание

.

Экономика

и

управление

физической

культуры

и

спорта

».

Современные

проблемы

развития

физической

культуры

в

образовательном

учреждении

:

Сб

.

науч

.

статей

.

Екатеринбург

:

ГОУ

ВПО

УГТУ

-

УПИ

.

Вып

. 3

С

. 246-257, 2004.;

Веневцев

С

.

И

.

Адаптивный

спорт

для

лиц

с

нарушениями

интеллекта

:

Методическое

пособие

.

Издательство

Советский

спорт

, 2004. -

Декларация

о

правах

умственно

отсталых

лиц

от

20

декабря

1971

г

. (

принята

Генеральной

Ассамблеей

ООН

).;

Жукова

О

.

Л

.,

Еркомайшвили

И

.

В

.,

Сазонов

А

.

История

развития

адаптивного

спорта

высших

достижений

слепых

в

Свердловской

области

Вестник

УГТУ

-

УПИ

.

Серия

«

Образование

и

воспитание

.

Экономика

и

управление

физической

культуры

и

спорта

».

Современные

проблемы

развития

физической

культуры

в

образовательном

учреждении

:

Сб

.

науч

.

статей

.

Екатеринбург

:

ГОУ

ВПО

УГТУ

-

УПИ

.

Вып

. 3

С

. 232-239, 2004.;

А

.

С

.

Солодков

,

Е

.

Б

.

Сологуб

.

Физиология

человека

.

Общая

.

Спортивная

.

Возрастная

–

М

.,2005.144-146

б

.;

Виноградова

А

.

С

.

Роль

информации

о

болезни

в

системе

реаблитации

больных

остреортрозом

:

дис

…

канд

.

мед

.

наук

.

Ярасловль

,2005.-125

с

.;

Основы

управления

специальным

образованием

:

Учебное

пособие

для

студентов

вузов

/

Под

пед

.

Д

.

С

.

Шилова

.-

М

.:

Академия

, 2001.- 336

с

.

8

Тадқиқотнинг

мақсади

жисмоний

имконияти

чекланган

ўқувчиларнинг

функционал

ва

жисмоний

тайёргарлик

кўрсаткичларини

ўрганиш

асосида

организм

функцияларини

қайта

тиклашга

қаратилган

кластер

дастурини

ишлаб

чиқишдан

иборат

.

Тадқиқот

вазифалари

:

ногирон

ва

жисмоний

имконияти

чекланган

ўқувчилар

билан

олиб

бориладиган

жисмоний

тарбиянинг

ўзига

хос

хусусиятларидан

келиб

чиқиб

машғулот

воситалари

ва

услубиятларини

ишлаб

чиқиш

;

ногирон

ва

жисмоний

имконияти

чекланган

ўқувчиларнинг

функционал

ва

жисмоний

тайёргарлик

кўрсаткичлари

динамикасини

аниқлаш

;

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланишларининг

барча

даражалари

учун

мослаштирувчи

жисмоний

тарбиянинг

махсус

кластер

дастурини

ишлаб

чиқиш

;

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланишларининг

барча

шаклларида

ўқувчилар

ҳаракат

фаоллиги

ва

жисмоний

тайёргарлигини

ошириш

бўйича

ишлаб

чиқилган

кластер

дастурининг

самарадорлигини

тажрибада

асослаш

.

Тадқиқот

объекти

Республика

ихтисослаштирилган

касб

-

ҳунар

коллежида

ногирон

ва

жисмоний

имконияти

чекланган

ўқувчи

ёшлар

билан

олиб

бориладиган

машғулотлар

жараёни

.

Тадқиқот

предмети

ногирон

ва

жисмоний

имконияти

чекланган

ўқувчи

ёшлар

билан

олиб

бориладиган

жисмоний

тарбия

машғулотларида

кластер

дастурининг

мазмуни

,

восита

ва

услубияти

.

Тадқиқотнинг

усуллари

:

илмий

-

услубий

адабиётларни

ўрганиш

ва

таҳлил

қилиш

,

педагогик

кузатув

,

педагогик

назорат

,

педагогик

тестлаш

,

пулсометрия

,

антропометрия

,

машғулот

жараёнининг

таҳлили

,

педагогик

тажриба

,

математик

-

статистик

услуллар

.

Тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

қуйидагилардан

иборат

:

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

ўқувчиларнинг

ўзига

ҳос

хусусиятларини

инобатга

олган

ҳолда

фитбол

гимнастикаси

,

мувозанат

сақлашни

яхшиловчи

,

қадди

-

қоматни

шакллантирувчи

машқлар

мажмуаси

ишлаб

чиқилган

;

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланишларининг

турли

даражалари

учун

адаптив

жисмоний

тарбиянинг

тиклашга

қаратилган

кластер

дастури

ишлаб

чиқилган

;

кластер

дастури

асосида

машғулот

олиб

боришнинг

ойлик

ва

ҳафталик

режаси

ишлаб

чиқилган

;

дастурда

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

ўқувчиларнинг

ҳаракатланиш

имкониятлари

асосида

жисмоний

сифатларини

баҳолаш

механизмлари

такомиллаштирилган

;

Тадқиқотнинг

амалий

натижалари

қуйидагилардан

иборат

:

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

ўқувчиларнинг

функционал

ва

жисмоний

тайёргарлигининг

ўзига

ҳос

хусусиятлари

асосида

машғулотларни

ташкил

этишнинг

кластер

дастури

ишлаб

чиқилган

;

кластер

дастур

асосида

ихтисослаштирилган

коллеж

ўқувчиларининг

касбий

мослашуви

,

машғулот

мазмуни

ва

методлари

ҳамда

9

интеграциялашувига

қаратилган

педагогик

чора

-

тадбирлар

тизими

такомиллаштирилган

;

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

ўқувчилар

учун

ишлаб

чиқилган

кластер

дастури

зарурияти

назарий

асослаб

берилган

ва

Республика

ихтисослаштирилган

касб

-

хунар

коллежи

,

болалар

ва

ўсмирлар

спорт

мактаблари

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

шуғулланувчилари

ҳамда

жисмоний

имконияти

чекланган

ўқувчилар

билан

олиб

бориладиган

пауэрлифтинг

машғулотлари

учун

жорий

этилган

;

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

ўқувчилар

ҳаракат

фаоллигига

ва

жисмоний

тайёргарлигига

кластер

дастуридаги

восита

ва

усулларга

асосланиб

,

амалий

таклиф

ва

тавсиялар

амалиётга

жорий

этилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

ишда

қўлланилган

ёндашув

адаптив

жисмоний

тарбия

ва

спорт

машғулотлари

назарияси

ва

медодикаси

соҳасидаги

чет

эл

ҳамда

республикамиз

олимларининг

фикр

-

мулоҳазаларига

асосланганлиги

;

тадқиқот

вазифаларига

мос

келувчи

,

ўзаро

бир

-

бирини

тўлдириб

борувчи

тадқиқот

услубларининг

қўлланилганлиги

;

таҳлил

ва

тадқиқот

вазифасининг

сон

ва

сифат

жиҳатдан

таъминланганлиги

;

тажриба

-

синов

ишларининг

репрезентативлиги

ҳамда

олинган

натижаларнинг

математик

-

статистик

таҳлил

методлари

ёрдамида

қайта

ишлаб

чиқилганлиги

,

натижаларнинг

ваколатли

тузилмалар

томонидан

тасдиқланганлиги

билан

изоҳланади

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

аҳамияти

тадқиқот

жараёнида

қўлга

киритилган

маълумотлар

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

ўқувчиларнинг

ўқув

-

машғулот

жараёнларини

ташкил

қилиш

ва

ўтказиш

,

ҳаракат

фаоллигини

ошириш

муаммоларига

тааллуқли

адаптив

жисмоний

тарбия

назарияси

ва

амалиёти

фани

мазмунини

бойитади

ҳамда

кенгайтиради

.

Тадқиқот

натижаларининг

амалий

аҳамияти

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

ўқувчилар

билан

олиб

бориладиган

машғулотларни

такомиллаштиришда

,

касбий

фаолият

билан

узоқ

вақт

шуғулланишни

ташкил

қилишда

,

ўқув

қўлланмалар

ишлаб

чиқишда

ва

жисмоний

тарбия

ўқитувчисининг

касбий

фаолияти

давомида

даврий

ва

узлуксиз

касбий

компетентлигини

ривожлантириш

учун

хизмат

қилади

.

Тадқиқот

натижаларининг

жорий

қилиниши

:

Республика

ихтисослаштирилган

касб

-

хунар

коллежининг

таянч

-

ҳаракат

аппарати

(

ТҲА

)

шикастланган

ўқувчилар

билан

олиб

бориладиган

ўқув

машғулот

жараёнига

махсус

ишлаб

чиқилган

кластер

дастури

татбиқ

этилди

.

Олий

ва

ўрта

махсус

таълим

вазирлиги

,

Республика

ихтисослаштирилган

касб

-

ҳунар

коллежи

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

ўқувчиларининг

ҳаракат

имкониятларини

ривожлантиришга

мақсадли

йўналтирилган

машғулотлардан

сўнг

соғлом

қўл

-

оёқлар

каби

касал

қўл

-

оёқларда

ҳам

тезкорлик

сифатлари

26%

га

ўсишига

эришилди

.

Ўзбекистон

Республикаси

жисмоний

тарбия

ва

спорт

давлат

қўмитаси

,

болалар

-

ўсмирлар

спорт

мактабларининг

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

шуғулланувчилари

ва

пауэрлифтинг

федерацияси

жисмоний

10

имконияти

чекланган

ўқувчилар

билан

олиб

бориладиган

пауэрлифтинг

машғулотларида

ишлаб

чиқилган

кластер

дастури

ва

унда

қўлланилган

восита

ва

методлар

самарадорлиги

аниқланди

(

Ўзбекистон

Республикаси

жисмоний

тарбия

ва

спорт

давлат

қўмитасининг

2017

йил

20

декабрдаги

01-

07-08-3931

сон

маълумотномаси

).

Натижалар

шуни

кўрсатадики

,

тезкорлик

сифати

якуний

натижалари

26%

га

,

чаққонлик

сифати

34.4%

га

,

эгилувчанлик

сифати

63.6%

га

,

куч

сифати

47.3 %

ўсишига

эришилган

.

Ушбу

дастурни

амалиётга

жорий

қилиш

натижасида

жисмоний

имконияти

чекланган

ўқувчиларнинг

махсус

жисмоний

тайёргарлигини

оширишнинг

педагогик

механизмлари

такомиллаштирилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

апробацияси

.

Мазкур

тадқиқот

натижалари

,

жумладан

2

та

халқаро

ва

10

та

республика

илмий

-

амалий

анжуманларида

муҳокамадан

ўтказилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

эълон

қилинганлиги

.

Диссертация

мавзуси

бўйича

жами

30

та

илмий

-

услубий

иш

,

шу

жумладан

1

та

ўқув

-

услубий

қўлланма

,

Ўзбекистон

Республикаси

Олий

аттестация

комиссиясининг

докторлик

диссертациялари

асосий

илмий

натижаларини

чоп

этишга

тавсия

этилган

илмий

нашрларда

10

та

мақола

,

жумладан

8

та

республика

ва

2

таси

хорижий

журналларда

чоп

этилган

.

Диссертациянинг

ҳажми

ва

тузилиши

.

Диссертация

иши

кириш

,

тўрт

боб

,

хулоса

,

фойдаланилган

адабиётлар

рўйхати

ва

иловадан

иборат

.

Диссертация

ҳажми

143

бетни

ташкил

этади

.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ

АСОСИЙ

МАЗМУНИ

Кириш

қисмида

диссертация

мавзусининг

долзарблиги

ва

зарурати

асосланган

,

диссертациянинг

мавзуси

бўйича

хорижий

илмий

тадқиқотлар

шарҳи

ва

муаммонинг

ўрганганлик

даражаси

баён

этилган

,

тадқиқотнинг

мақсади

ва

вазифалари

,

шунингдек

,

объекти

,

предмети

аниқланган

.

Тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

,

натижаларнинг

ишончлилиги

,

назарий

ва

амалий

аҳамияти

тадқиқот

натижаларининг

жорий

қилиниши

,

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланишининг

устувор

йўналишларига

мослиги

асосланиб

,

ишнинг

тузилиши

борасида

маълумотлар

келтирилган

.

“

Адаптив

жисмоний

тарбиянинг

умумий

методологик

асослари

”

деб

номланган

биринчи

бобда

Ўзбекистонда

ногиронларнинг

ижтимоий

муҳофазаси

,

реаблитацияси

,

адаптив

жисмоний

тарбиянинг

ривожланиш

босқичлари

ва

воситалардан

фойдаланиш

усуллари

ёритиб

берилган

.

Таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

ўқувчиларда

ҳаракатланиш

имкониятининг

кучли

даражада

чекланганлиги

кўпгина

ҳаракатларни

бажаришда

турли

хил

қийинчиликлар

келтириб

чиқариши

сабабли

ушбу

ҳолатга

тез

мослашишни

осонлаштириш

билан

боғлиқ

кўплаб

илмий

изланишлар

олиб

борилганлигининг

гувоҳи

бўлдик

.

Л

.

В

.

Шапкова

(1994),

С

.

П

.

Евсеев

(1996),

С

.

М

.

Хорош

(2004)

ларнинг

қайд

қилишларича

,

илмий

асосланган

ҳолда

ишлаб

чиқилган

машқларни

тўғри

қўллаш

ногирон

ва

жисмоний

имконияти

чекланган

ўқувчиларнинг

11

асосий

ташхислари

билан

бир

вақтда

касалликларнинг

юзага

келиш

хавфини

камайтириш

ва

тузатишга

имкон

бериши

ўрганилган

.

Муаллифларнинг

кўпчилиги

жисмоний

имконияти

чекланган

шахсларнинг

жисмоний

тарбиясига

алоҳида

эътибор

бериш

кераклигини

таъкидлаган

бўлсалар

ҳам

,

лекин

таянч

-

ҳаракат

аппаратида

турли

шикастланишлар

бўлган

ўқувчилар

учун

битта

тизимда

машғулотларни

ташкил

этиш

бўйича

махсус

дастур

ишлаб

чиқилмаган

.

“

Адаптив

жисмоний

тарбия

жараёнининг

самарадорлигини

назорат

қилиш

услубияти

”

деб

номланган

иккинчи

бобда

диссертацияни

амалга

ошириш

учун

қўлланилган

илмий

-

тадқиқот

услублари

ҳамда

функционал

кўрсаткичлар

даражасини

текшириш

усуллари

ёритиб

берилган

.

“

Таянч

–

ҳаракат

аппарати

шикастланиш

хусусиятларидан

келиб

чиқиб

кластер

дастурини

қўллаш

услубияти

”

деб

номланган

учинчи

бобда

ишлаб

чиқилган

кластер

дастурини

ўқувчиларнинг

функционал

ва

жисмоний

кўрсаткичларига

бўлган

таъсири

аниқланди

.

Уларнинг

функционал

имкониятлари

бир

қанча

тестлар

асосида

ўрганилди

ҳамда

қуйидаги

хулосаларни

келтириб

чиқарди

:

Таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

ўқувчилар

организмининг

энергия

таъминотини

баҳолаш

Робинсон

индекси

асосида

ўрганилди

.

Тадқиқотдан

олдинги

натижалар

шуни

кўрсатадики

,

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

ўқувчиларнинг

60-70%

ида

юрак

-

қон

томир

тизими

фаолияти

заҳира

имкониятлари

паст

даражада

эканлиги

аниқланди

.

Таянч

-

ҳаракат

аппаратида

нуқсони

бор

ўқувчиларда

юрак

-

қон

томир

ва

нафас

олиш

тизимлари

функционал

заҳиралари

кўрсаткичларини

аниқлаш

,

жисмоний

тарбия

машғулотларида

юкламаларни

тақсимлаш

ва

машғулотларга

воситаларни

танлаш

ҳамда

ўтказиш

учун

асос

бўлиб

хизмат

қилиши

тажриба

жараёнида

аниқланди

.

Ушбу

кўрсаткичлар

Скибинск

индекси

бўйича

ўрганилиб

,

организмда

содир

бўлаётган

ўзгаришларни

ҳам

ифодалаб

берди

.

Ўтказилган

тадқиқот

натижаларига

кўра

,

таянч

-

ҳаракат

аппаратида

нуқсони

бор

ўқувчилар

нафас

ва

юрак

-

қон

томир

тизими

заҳирасида

қуйидаги

натижалар

қайд

этилди

:

ўғил

болаларда

Скибинск

индекси

бўйича

барча

ўқувчиларда

индекс

баҳосига

кўра

меъёрий

натижалар

қайд

этилган

бўлса

,

қиз

болаларда

эса

меъёрий

талабларга

тўғри

келадиган

натижаларнинг

йўқлиги

кузатилди

.

Бу

,

биринчидан

,

ўқувчиларнинг

саломатлик

ҳолати

билан

боғлиқ

бўлса

,

иккинчидан

,

махсус

адаптив

жисмоний

тарбия

дастурининг

ишлаб

чиқилмаганлиги

ва

битта

тизимда

воситалардан

фойдаланилмаганлигини

кўрсатади

.

Таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

ўқувчиларда

жисмоний

юкламаларда

юрак

иш

қобилиятини

баҳолаш

Руфье

синамаси

асосида

олиб

борилди

.

Ушбу

тестнинг

афзаллиги

тадқиқ

қилиш

учун

осон

,

қисқа

вақт

ичида

жисмоний

юкламаларда

юрак

иш

қобилияти

ҳақида

хулоса

чиқариш

имконини

бериб

,

бу

тест

ўқувчилар

соғлигига

таваккал

қилмасдан

қанча

юкламани

кўтара

олишини

кўрсатди

.

Ўтказилган

тадқиқот

натижаларига

кўра

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

ўқувчиларда

қуйидаги

натижалар

қайд

этилди

:

ўғил

ва

қиз

12

болаларда

Руфье

индекси

бўйича

(“

заиф

” 11-15, “

қониқарли

” 6-10, “

яхши

”

0.5-5, “

аъло

” 0.5

гача

)

юрак

-

қон

томир

тизими

органлари

функционал

имкониятлари

бўйича

“

аъло

ва

“

яхши

”

кўрсаткичлар

қайд

этилмади

.

Барча

ўқувчиларда

“

қониқарли

”

кўрсаткичлар

аниқланди

.

Бу

эса

жисмоний

машғулотларни

организм

имкониятлари

учун

етарли

даражада

эмаслигини

кўрсатади

.

Таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланган

ўқувчиларда

барча

машқларни

ўтказиш

имконияти

йўқ

,

шунинг

учун

ҳам

уларнинг

функционал

имкониятларини

яхшилашга

қаратилган

машқларни

саралаб

олиш

ва

амалиётга

жорий

қилиш

талаб

этилди

.

Ушбу

ўрганилган

тестларга

асосланиб

,

ТҲАШ

ўқувчилар

билан

олиб

бориладиган

машғулот

мазмуни

ва

дастур

бўлимида

қўлланилган

воситалар

ҳамда

уларни

қўллаш

услубиятига

ўзгартиришлар

киритилди

.

Таянч

-

ҳаракат

тизими

шикастланишида

ўқувчиларнинг

кластер

тизими

асосида

адаптив

жисмоний

тарбиянинг

ўзига

ҳос

ҳусусиятлари

ўрганилди

.

Тадқиқотимизда

жисмоний

сифатларни

ривожлантиришда

ҳаракат

тузилишини

ўзгартирмай

, (

В

.

М

.

Дьячков

бўйича

)

ўзаро

боғлиқ

машқ

усули

билан

,

рағбатлантиришга

имкон

берадиган

қўшимча

юкламалар

қўлланилди

.

Биз

томонимиздан

таклиф

этилган

кластер

дастури

таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланишларининг

турли

шаклларини

табақалашган

ҳолда

машғулот

олиб

бориш

имконини

беради

,

чунки

дастур

бўлимлари

шуғулланувчиларнинг

ҳаракатланиш

имкониятларидан

келиб

чиққан

ҳолда

тузиб

чиқилган

(1-

жадвал

).

Бу

ўз

навбатида

машғулотларни

қизиқарли

ва

мазмунли

ўтишини

таминлаб

,

ўқувчилар

ҳаракат

фаоллигини

оширишга

хизмат

қилди

.

1-

жадвал

Таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланишларининг

турли

шакллари

учун

ишлаб

чиқилган

тўгарак

машғулотларини

олиб

боришнинг

кластер

дастури

№

Дастур

бўлимлари

Йиллик

соат

режаси

I

ярим

йиллик

Жами

соат

II

ярим

йиллик

Жами

соат

IX X XI XII

I II III IV V VI

Таянч

-

ҳаракат

аппаратининг

ампутант

шакллари

учун

машғулотларни

олиб

бориш

дастури

1

Фитбол

гимнастикаси

20 2 2 2 2 8 2 2 2 2 2 2 12

2

Қадди

-

қоматни

шакллантирувчи

машқлар

10 0 2 2 2 2 2 10

3

Топшириқ

тарзидаги

машқлар

8 2 2 4 2

2 4

4

Мўлжал

олиш

ва

мувозанат

сақлаш

машқлари

26 2 2 2 2 8 2 4 4 4 2 2 18

5

Тирмашиб

чиқиш

ва

ошиб

ўтиш

машқлари

8 0

2

2

2

2

8

6

Катта

теннис

коптоги

билан

бажариладиган

машқлар

4 2 2 4 0

7

Тўлдирма

тўп

(1,5

кг

)

билан

бажариладиган

машқлар

4 0

2

2 4

13

1-

жадвал

давоми

8

Сакраш

машқлари

4 2 2 4 0

9

Ўйин

тавсифидаги

машқлар

,

вақти

чегараланмаган

холда

турли

-

туман

ўйинлар

12 0 2 2 2 2 2 2 12

10

Танлаб

олинадиган

спорт

тури

40 6 4 4 2 16 4 4 4 4 4 4 24

11

Назорат

синови

8 4 4 2 2 4

12

Умумий

соат

144 12 12 12 12 48 16 16 16 16 16 16 96

Таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланишларининг

енгил

даражалари

учун

машғулот

дастури

1

Қон

айланишини

яхшиловчи

машқлар

38 4 6 8 8 26 2 2 2 2 2 2 12

2

Мувозанат

сақлашни

ривожлантирувчи

машқлар

16

2 2 4 2 2 2 2 2 2 12

3

Фитбол

гимнастикаси

30 2 2 2

6 2 4 4 4 4 6 24

4

Чўзилиш

машқлари

4 2 2

4

0

5

Жуфтликда

бажариладиган

машқлар

14 2 2

4 2 2 2 2 2

10

6

Станцион

(

айлана

)

тартибдаги

машқлар

10

0 2 2 2 2 2

10

7

Тренажёр

ва

бошқа

қурилмаларда

бажариладиган

машқлар

.

12

2 2 2 2 2 2 12

8

Ўйинлар

12

0 2 2 2 2 2 2 12

9

Ҳаракат

фаоллигини

баҳолаш

8 2

2 4 2

2 4

10

Умумий

соат

144 12 12 12 12 48 16 16 16 16 16 16 96

БМФда

машғулотларни

олиб

бориш

дастури

1

Қон

айланишини

яхшиловчи

машқлар

.

12 4 2 2

8 2 2

4

2

Ўрмалаш

машқлари

24 2 2 2 2 8 2 2 2 2 4 4 16

3

Турли

мускулларни

мустаҳкамловчи

машқлар

16

2 2 4 8 2 2 2 2

8

4

Тўп

билан

бажариладиган

машқлар

8

0

2 2 2 2 8

5

Фитбол

гимнастикаси

32 2 2 2 2 8 4 4 4 4 4 4 24

6

Тренажёр

ва

бошқа

қурилмаларда

бажариладиган

машқлар

.

20

2 2 4 2 2 4 4 2 2 16

7

Мўлжал

олиш

машқлари

12 2 2

4

2 2 2 2

8

8

Катта

тўп

билан

бажариладиган

машқлар

12

2 2

4 2 2

2 2 8

9

Ҳаракат

фаоллигини

баҳолаш

8 2

2 4 2

2 4

10

Умумий

соат

144 12 12 12 12 48 16 16 16 16 16 16 96

Эслатма

:

жисмоний

тарбия

тўгарагидаги

машғулотлар

кластер

дастур

бўйича

хафтасига

2

марта

2

соатдан

ўтказилади

14

Ўтказилган

тадқиқот

натижасида

ногирон

ва

жисмоний

имконияти

чекланган

ўқувчилар

жисмоний

тарбия

назарияси

ва

амалиёти

мазмуни

бойитилиб

,

замонавий

талаблар

асосида

тизимлаштирилди

.

Биз

томонимиздан

ишлаб

чиқилган

кластер

дастури

асосида

машғулотларни

ўтказишнинг

ойлик

ва

ҳафталик

воситаларнинг

тақсимланишида

,

қон

айланишини

яхшиловчи

машқлар

,

фитбол

гимнастикаси

ва

танлаб

олинадиган

спорт

тури

учун

машғулотларни

ўтказишга

кўпроқ

аҳамият

берилди

(2-

жадвал

).

Таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланишларининг

турли

шакллари

учун

машғулотларини

олиб

боришнинг

ҳафталик

дастурида

воситаларнинг

таъсир

йўналиши

,

машқларни

бажариш

вақти

,

хар

бир

машқда

юрак

қисқариш

сони

,

машғулот

шиддати

,

дам

олиш

вақти

ва

машқларни

такрорланиш

сони

аниқ

меъёрлаб

берилди

(3-

жадвал

).

2-

жадвал

Таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланишларининг

турли

шакллари

учун

ишлаб

чиқилган

бир

ойлик

воситаларнинг

тақсимланиши

(

умумий

ҳажмига

нисбатан

%

да

)

т

/

р

Дастур

бўлимлари

Ҳафталар

Жами

I II III IV

ТҲАШнинг

ампутант

шакли

учун

машғулот

олиб

бориш

дастури

1

Фитбол

гимнастикаси

5 4 5 4 18

2

Топшириқ

тарзидаги

машқлар

4 4 4 4 16

3

Мўлжал

олиш

ва

мувозанат

сақлаш

машқлари

4 4 4 4 16

4

Танлаб

олинадиган

спорт

тури

12.5 12.5 12.5 12.5 50

ТҲАШнинг

енгил

даражалари

учун

машғулот

дастури

5

Қон

айланишини

яхшиловчи

машқлар

8 8 8.3 9 33.3

6

Фитбол

гимнастикаси

4

4

4

4.7

16.7

7

Чўзилиш

машқлари

4 4 4 4 16

8

Бир

–

бирига

бўлган

ўзаро

ёрдам

таъсирни

ривожлантириш

машқлари

4 4 4 4 16

9

Ҳаракат

фаоллигини

баҳолаш

4 4 4 4 16

БМФда

машғулот

олиб

бориш

дастури

10

Қон

айланишини

яхшиловчи

машқлар

.

8 8 8.3 9 33.3

11

Ўрмалаш

машқлари

4

4

4

4.7

16.7

12

Фитбол

гимнастикаси

4 4 4 4 16

13

Мўлжал

олиш

машқлари

4 4 4 4 16

14

Ҳаракат

фаоллигини

баҳолаш

4 4 4 4 16

Дастурда

берилган

машғулот

юкламаси

шуғулланувчиларнинг

организмига

таъсир

этиш

даражасига

қараб

ўзгартириб

борилди

.

Машғулотларда

асосан

катта

хажмли

юкламалар

танланиб

,

кичик

шиддатлар

билан

олиб

борилди

.

Юкламалар

организмда

тикланиш

ва

мослашиш

(

адаптация

)

учун

оптимал

шароитларни

таъминлашга

олиб

келди

.

Уларнинг

15

асосий

мақсади

–

организмда

адаптацион

(

мослашув

)

жараёнларини

рағбатлантириш

,

техник

–

тактик

,

жисмоний

,

иродавий

,

махсус

руҳий

тайёргарликнинг

бош

масалаларини

ечишга

қаратилди

.

3-

жадвал

Таянч

-

ҳаракат

аппарати

шикастланишларининг

турли

шакллари

учун

машғулот

олиб

боришнинг

ҳафталик

дастури

Машқлар

мазмуни

Таъсир

йў

на

лиш

и

Бажариш

вақти

1

да

қиқа

да

ЮҚС

Шиддат

баллар

да

Бажарилаёт

ган

иш

зонаси

Дам

оли

ш

вақти

Такрорлаш

лар

сони

ТҲАШнинг

ампутант

шаклида

машғулотларни

олиб

бориш

дастури

Фитбол

гимнастикаси

Аэробдан

юқорироқ

20-30

дақ

.

ва

ундан

ортиқ

130-

140

4-6 I

Машқлар

орасида

0.5

дақ

.

сериялар

орасида

3

дақ

.

6-8

машқдан

иборат

серия

,

3-4

марта

такрорланади

Қадди

-

қоматни

шаклланти

рувчи

машқлар

Аэроб

20-30

дақиқа

гача

132-

138

4 I

05-1.5

дақ

Такрорий

ишда

10

ва

ундан

ортиқ

2-

4

серияда

Топшириқ

тарзидаги

машқлар

Аралаш

аэроб

-

анаэроб

10-20

дақиқа

гача

156-

168

8-12 II

Машқлар

орасида

0.5

дақ

.

5-6

машқдан

иборат

серия

,

3-4

марта

такрорланади

Мўлжал

олиш

ва

мувозанат

сақлаш

машқлари

Аралаш

аэроб

-

анаэроб

20-30

дақиқа

гача

138-

144

5-6 I 1-2

дақ

.

Бир

марталик

такрорий

ишда

10

ва

ундан

ортиқ

2-4

серияда

Тирмашиб

чикиш

ва

ошиб

ўтиш

машқлари

Аралаш

аэроб

-

анаэроб

20-30

дақиқа

гача

156-

162

8-10 II

Машқлар

орасида

0.5

дақ

.

сериялар

орасида

3

дақ

.

Бир

марталик

такрорий

ишда

3

ва

ундан

ортиқ

Катта

тенис

коптоги

билан

бажариладига
н

машқлар

Аралаш

аэроб

-

анаэроб

20-40

дақиқа

гача

168-

174

12-14 II

Машқлар

орасида

1-

2

дақ

.

сериялар

орасида

3

дақ

.

8-10

машқдан

иборат

серия

,

2-4

марта

такрорланади

Тўлдирма

тўп

(1,5

кг

)

билан

бажариладига
н

машқлар

Аэробдан

юқорироқ

15-20

дақ

.

ва

ундан

ортиқ

144-

150

6-7 I 1-2

дақ

Такрорий

ишда

10

ва

ундан

ортиқ

2-

4

серияда