Целюлозали хомашёларни TRICHODERMA HARZIANUM мицелиал замбуруғи ёрдамида микробиологик қайта ишлаш

1

МИКРОБИОЛОГИЯ

ИНСТИТУТИ

ВА

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.

В

.38.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

МИКРОБИОЛОГИЯ

ИНСТИТУТИ

АЗИМОВА

НОДИРА

ШОЙИМ

ҚИЗИ

ЦЕЛЛЮЛОЗАЛИ

ХОМАШЁЛАРНИ

TRICHODERMA HARZIANUM

МИЦЕЛИАЛ

ЗАМБУРУҒИ

ЁРДАМИДА

МИКРОБИОЛОГИК

ҚАЙТА

ИШЛАШ

03.00.04–

Микробиология

ва

вирусология

БИОЛОГИЯ

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАЛСАФА

ДОКТОРИ

(PhD)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

– 2017

2

УДК

: 579.222.2:579.64

Фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

автореферати

мундарижаси

Оглавление

автореферата

диссертации

доктора

философии

(PhD)

Contents of dissertation abstract of doctor of philosophy (PhD)

Азимова

Нодира

Шойим

қизи

Целлюлозали

хомашёларни

Trichoderma harzianum

мицелиал

замбуруғи

ёрдамида

микробиологик

қайта

ишлаш

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3

Азимова

Нодира

Шойим

кизи

Микробиологическая

конверсия

целлюлозосодержащего

сырья

мицелиальным

грибом

Trichoderma harzianum

. . . . . . . . . . . . . . . . . .. .23

Azimova Nodira Shoyim kizi

Microbial conversion of cellulose containing
raw materials by the filamentous fungus

Trichoderma harzianum

. . . . . . . . . . . . .43

Эълон

қилинган

ишлар

рўйхати

Список

опубликованных

работ

List of published works . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

3

МИКРОБИОЛОГИЯ

ИНСТИТУТИ

ВА

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.

В

.38.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

МИКРОБИОЛОГИЯ

ИНСТИТУТИ

АЗИМОВА

НОДИРА

ШОЙИМ

ҚИЗИ

ЦЕЛЛЮЛОЗАЛИ

ХОМАШЁЛАРНИ

TRICHODERMA HARZIANUM

МИЦЕЛИАЛ

ЗАМБУРУҒИ

ЁРДАМИДА

МИКРОБИОЛОГИК

ҚАЙТА

ИШЛАШ

03.00.04–

Микробиология

ва

вирусология

БИОЛОГИЯ

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАЛСАФА

ДОКТОРИ

(PhD)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

– 2017

4

Фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

мавзуси

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамаси

ҳузуридаги

Олий

аттестация

комиссиясида

В

2017.1.PhD/

В

1

рақам

билан

рўйхатга

олинган

.

Диссертация

Микробиология

институтида

бажарилган

.

Диссертация

автореферати

уч

тилда

(

ўзбек

,

рус

,

инглиз

(

резюме

))

Илмий

кенгаш

веб

-

саҳифасида

(info@microbio.uz)

ва

«Ziyonet»

Ахборот

таълим

порталида

(www.ziyonet.uz)

жойлаштирилган

.

Илмий

раҳбар

:

Хамидова

Хуршеда

Муминовна

биология

фанлари

номзоди

Расмий

оппонентлар

:

Ташмухамедова

Шохиста

Собировна

биология

фанлари

доктори

,

профессор

Хашимова

Нигора

Рустамовна

биология

фанлари

доктори

Етакчи

ташкилот

:

Тошкент

давлат

аграр

университети

Диссертация

ҳимояси

Микробиология

институти

ва

Ўзбекистон

Миллий

университети

ҳузуридаги

DSc.27.06.2017.

В

.38.01

рақамли

Илмий

кенгашнинг

2017

йил

«___» ____________

соат

____

даги

мажлисида

бўлиб

ўтади

(

Манзил

: 100128,

Тошкент

шаҳри

,

Шайхонтоҳур

тумани

,

А

.

Қодирий

кўчаси

7

Б

-

уй

,

Микробиология

институти

мажлислар

зали

.

Тел

.:(+99871) 241-92-28,

(+99871) 241-71-98,

факс

: (+99871) 241-92-71, e-mail: info@microbio.uz).

Диссертация

билан

Микробиология

институтининг

Ахборот

-

ресурс

марказида

танишиш

мумкин

(___

рақами

билан

рўйхатга

олинган

).

Манзил

: 100128,

Тошкент

шаҳри

,

Шайхонтоҳур

тумани

,

А

.

Қодирий

кўчаси

7

Б

-

уй

,

Микробиология

институти

маъмурий

биноси

, 3-

қават

,

мажлислар

зали

.

Тел

.: (+99871) 241-92-28.

Диссертация

автореферати

2017

йил

«22»

декабр

куни

тарқатилди

.

(2017

йил

«22»

декабрдаги

4-

рақамли

реестр

баённомаси

)

Арипов

Тахир

Фатихович

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

раиси

,

б

.

ф

.

д

.,

профессор

,

академик

Насметова

Саодат

Мамажановна

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

илмий

котиби

,

б

.

ф

.

н

.

Гулямова

Ташхан

Гафуровна

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

қошидаги

илмий

семинар

раиси

,

б

.

ф

.

д

.,

профессор

5

КИРИШ

(

фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

аннотацияси

)

Диссертация

мавзусининг

долзарблиги

ва

зарурати

.

Ҳозирги

кунда

бутун

дунёда

тўла

қимматли

озуқа

оқсили

етишмовчилиги

муаммосини

ҳал

этишда

микробиологик

усулда

олинадиган

ферментли

препаратлардан

кенг

фойдаланиб

келинмоқда

.

Жаҳон

бозорида

микроорганизмлар

асосида

олинадиган

саноат

ферментларининг

умумий

ҳажми

2020

йилда

6,2

млрд

.

АҚШ

долларини

ва

бунда

чорвачиликда

кенг

қўлланиладиган

целлюлазалар

улуши

15-20%

ни

ташкил

этиши

кутилмоқда

.

Шунга

кўра

,

микроорганизмлар

,

хусусан

микромицетлардан

олинадиган

целлюлоза

парчаловчи

ферментларни

ажратиб

олиш

,

улар

асосида

омихта

-

ем

таркибини

бойитувчи

биопрепаратлар

ишлаб

чиқариш

долзарб

аҳамиятга

эга

.

Бугунги

кунда

жаҳон

қишлоқ

хўжалигида

чорва

моллари

учун

оқсил

-

витаминли

омихта

-

ем

препаратлари

ишлаб

чиқариш

,

озуқасининг

ҳазм

бўлишини

яхшилаш

,

силос

ачитқиларини

яратишда

микромицетлар

асосида

турли

хил

ферментли

препаратлар

олишга

катта

эътибор

қаратилмоқда

.

Айниқса

,

Т

richoderma

туркуми

замбуруғ

турлари

ҳосил

қиладиган

целлюлаза

ферментлар

комплекси

целлюлозали

хомашёларни

фаол

парчалаш

хусусиятига

эга

бўлиб

,

шу

аснода

чорвачиликда

омихта

-

ем

таркибини

микробиологик

усулда

бойитиш

ўсимлик

қолдиқларини

биоконверсияловчи

фаол

штаммларни

ажратиб

олиш

ва

уларни

ишлаб

чиқаришга

йўналтиришни

талаб

этмоқда

.

Шунинг

учун

,

целлюлаза

ферментларини

синтезловчи

замбуруғ

штаммларини

танлаш

ва

улар

учун

оптимал

озуқа

муҳити

ҳамда

ўстириш

шароитларини

аниқлаш

,

саноатда

фойдаланиладиган

штаммларнинг

стабиллигини

ошириш

,

оқсил

-

витаминли

омихта

-

ем

қўшимчаларини

ишлаб

чиқиш

ва

целлюлаза

ферментларини

ҳосил

қилувчи

микромицетлар

асосида

биопрепаратлар

яратиш

илмий

-

амалий

аҳамият

касб

этади

.

Республикамиз

мустақилликка

эришгач

чорвачиликни

ривожлантириш

борасида

кенг

кўламдаги

ислоҳотлар

олиб

борилди

.

Мазкур

йўналишда

амалга

оширилган

дастурий

чора

-

тадбирлар

асосида

муайян

натижаларга

,

жумладан

,

чорвачилик

озуқа

базасини

кенгайтириш

,

чорва

ҳайвонларини

балансланган

юқори

сифатли

омихта

-

ем

билан

таъминлашни

яхшилаш

ҳамда

уларни

ишлаб

чиқаришни

ошириш

борасида

ютуқларга

эришилди

.

Шунингдек

,

микромицетлар

,

хусусан

Т

richoderma

туркуми

замбуруғ

турлари

асосида

омихта

-

ем

сифатини

оширувчи

замонавий

технологияларни

ишлаб

чиқаришга

жорий

этишга

етарлича

эътибор

берилмаган

.

Ўзбекистон

Республикасини

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегиясида

1

«

чорвачиликни

сифатли

озуқалар

,

биоқўшимчалар

,

витаминлар

ва

бошқа

озуқа

бирликлари

билан

таъминлаш

»

вазифалари

белгилаб

берилган

.

Ушбу

вазифалардан

келиб

чиққан

ҳолда

,

жумладан

,

физиологик

фаол

бирикмалар

ҳосил

қилувчи

микромицетларни

ажратиб

олиш

ва

улар

асосида

оқсил

-

1

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2017

йил

7

февралдаги

ПФ

-4947-

сон

«

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегияси

тўғрисида

»

Фармони

.

6

витаминли

омихта

-

ем

қўшимчалари

,

биопрепаратлар

,

силос

ачитқиларини

ишлаб

чиқариш

биотехнологиясини

яратиш

борасидаги

тадқиқотлар

муҳим

илмий

-

амалий

аҳамиятга

эга

.

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2008

йил

21

апрелдаги

ПҚ

-

842-

сон

«

Шахсий

ёрдамчи

,

деҳқон

ва

фермер

хўжаликларида

чорва

моллар

кўпайтиришни

рағбатлантиришни

кучайтириш

ҳамда

чорвачилик

маҳсулотлари

ишлаб

чиқаришни

кенгайтириш

борасидаги

қўшимча

чора

-

тадбирлар

тўғрисида

»

ги

, 2017

йил

16

мартдаги

ПҚ

-2841-

сон

«

Чорвачиликда

иқтисодий

ислоҳотларни

чуқурлаштиришга

доир

қўшимча

чора

-

тадбирлар

тўғрисида

»

ги

Қарорлари

ва

2017

йил

7

февралдаги

ПФ

-4947-

сон

«

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегияси

тўғрисида

»

ги

Фармони

ҳамда

мазкур

фаолиятга

тегишли

бошқа

меъёрий

-

ҳуқуқий

ҳужжатларда

белгиланган

вазифаларни

амалга

оширишга

ушбу

диссертация

тадқиқоти

муайян

даражада

хизмат

қилади

.

Тадқиқотнинг

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланишининг

устувор

йўналишларига

мослиги

.

Мазкур

тадқиқот

республика

фан

ва

технологиялар

ривожланишининг

V. «

Қишлоқ

хўжалиги

,

биотехнология

,

экология

ва

атроф

-

муҳит

муҳофазаси

»

устувор

йўналишига

мувофиқ

бажарилган

.

Муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

.

Адабиётларда

Trichoderma

туркумига

мансуб

замбуруғларни

ажратиб

олиш

,

целлюлолитик

фаол

штаммларни

скрининг

қилиш

(

Алимова

Ф

.

К

., 2006;

Мороз

И

.

В

.

ва

бошқ

.,

2013),

целлюлаза

комплекси

ферментларининг

синтезланиши

,

улардан

спирт

ва

омихта

-

ем

олишда

фойдаланиш

(

Морозова

Ю

.

А

.

ва

бошқ

., 2013;

Садыкова

В

.

С

., 2012;

Синицын

А

.

П

.

ва

бошқ

., 2010;

Кошаев

А

.

Г

ва

бошқ

., 2013),

қаттиқ

ва

суюқ

озуқа

муҳити

шароитида

ўсимлик

қолдиқларини

биоконверсиялаш

(Lynd L.

ва

бошқ

., 2005; Mojsov K., 2010; Kocher G.

ва

бошқ

., 2008),

целлюлозанинг

ферментатив

парчаланиш

механизми

(

Рабинович

М

.

Л

.

ва

бошқ

., 2000; Karmakar M.

ва

бошқ

., 2011),

целлюлаза

ферментларини

ажратиб

олиш

ва

тозалаш

(Yasmin S.

ва

бошқ

., 2013; Irshad M.

ва

бошқ

., 2013;

Sonika P.

ва

бошқ

., 2014)

бўйича

маълумотлар

келтирилган

.

Мамлакатимизда

ўтказилган

тадқиқотлар

натижасида

Trichoderma

туркумига

мансуб

замбуруғларнинг

тарқалиши

,

уларнинг

морфологияси

,

ультраструктураси

,

цитологияси

,

целлюлозали

озуқа

муҳитларида

ўстириш

биотехнологияси

,

ғўзапоя

,

шоли

сомони

,

маккажўхори

пояси

каби

дағал

ўсимлик

қолдиқларини

силослаш

тўғрисида

маълумотлар

олинган

(

Ташпулатов

Ж

.

Ж

., 1987;

Хамидова

Х

.

М

., 1991;

Хамидова

С

.

Х

., 1990).

Бироқ

,

илмий

адабиётларда

Trichoderma

туркумига

мансуб

замбуруғларнинг

ўсимлик

хомашёси

полисахаридларини

чуқур

биоконверсиялашга

ёрдам

бериб

,

бунда

қанд

,

оқсил

,

аминокислоталар

ҳосил

қилиш

,

ҳамда

кенг

спектрдаги

целлюлаза

комплекси

ферментларини

ва

ксиланазани

синтезлаш

хусусияти

тўғрисида

,

кенг

спектрдаги

ўсимлик

қолдиқларини

биоконверсиялаш

хусусиятига

эга

Trichoderma

туркумига

мансуб

7

замбуруғларни

суюқ

озуқа

муҳитида

ўстириш

асосида

фаол

ферментли

препаратларни

яратиш

тўғрисидаги

маълумотлар

амалда

учрамайди

.

Бугунги

кунда

илмий

асосланган

чиқиндиларсиз

технологиялар

асосида

қишлоқ

хўжалиги

ҳайвонлари

озуқасининг

сифатини

яхшиловчи

экологик

тоза

,

ҳавфсиз

,

импорт

ўрнини

босувчи

омихта

-

ем

қўшимчалари

ва

биопрепаратларни

яратиш

катта

илмий

-

амалий

аҳамиятга

эга

бўлмоқда

.

Диссертация

тадқиқотининг

диссертация

бажарилган

илмий

-

тадқиқот

муассасасининг

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режалари

билан

боғлиқлиги

.

Диссертация

тадқиқоти

Микробиология

институти

амалий

лойиҳалари

:

ФА

-

А

6-

Т

127 «

Қишлоқ

хўжалик

ва

озиқ

-

овқат

ишлаб

чиқариш

чиқиндиларини

микробиологик

қайта

ишлаб

оқсил

-

витаминли

омихта

-

ем

препаратларини

тайёрлаш

» (2009-2011),

ФА

-

А

6-

Т

216 «

Физиологик

фаол

бирикмалар

ҳосил

қилувчи

микроорганизмлар

асосида

омихта

-

ем

қўшимчаларини

олиш

биотехнологияси

» (2012-2014)

илмий

-

тадқиқот

ишлари

доирасида

бажарилган

.

Тадқиқотнинг

мақсади

целлюлаза

комплекси

ва

ксиланаза

ферментлари

ҳосил

қилувчи

янги

фаол

маҳаллий

микромицет

штаммларини

ажратиб

олиш

,

чорвачилик

учун

биопрепарат

яратиш

мақсадида

ўсимлик

субстратларини

биоконверсиясини

амалга

оширувчи

самарали

штаммни

танлашдан

иборат

.

Тадқиқотнинг

вазифалари

қуйидагилардан

иборат

:

турли

хил

табиий

манбалардан

целлюлозани

фаол

парчаловчи

микромицетларни

ажратиб

олиш

ва

скрининг

қилиш

;

танлаб

олинган

штаммнинг

морфологик

-

культурал

,

физиологик

-

биокимёвий

хусусиятларини

аниқлаш

,

идентификациялаш

,

оптимал

озуқа

муҳити

ва

ўстириш

шароитларини

танлаш

;

целлюлаза

комплекси

(

эндо

-1,4-

β

-

глюканаза

,

экзо

-1,4-

β

-

глюканаза

,

β

-

глюкозидаза

)

ва

ксиланаза

ферментлари

ҳосил

қилувчи

танлаб

олинган

микромицет

ёрдамида

целлюлозали

субстратларни

биоконверсиялаш

,

ҳамда

уларни

оқсил

,

углевод

,

аминокислоталар

билан

бойиган

омихта

-

ем

олиш

мақсадида

қўллаш

имкониятларини

тадқиқ

этиш

;

целлюлаза

ферментларини

тозалаш

,

комплекс

ва

тозаланган

ферментларнинг

физик

-

кимёвий

хусусиятларини

аниқлаш

;

танлаб

олинган

замбуруғ

асосида

биопрепарат

яратиш

ва

ундан

амалиётда

фойдаланиш

.

Тадқиқотнинг

объекти

маккажўхори

ва

буғдой

ризосфераси

,

Республиканинг

турли

минтақаларидан

олиб

келинган

тупроқ

намуналари

,

терак

,

тол

дарахтларининг

,

чириган

ёғочлик

қисми

,

буғдой

сомони

ғарами

қолдиқлари

,

пахта

далаларидан

келтирилган

зарарланган

пахта

намуналари

каби

турли

хил

табиий

манбалардан

ажратиб

олинган

микромицет

штаммлари

,

скрининг

натижасида

танлаб

олинган

T. harzianum

UzCF-28

замбуруғ

штамми

,

целлюлозали

ўсимлик

субстратларидан

иборат

.

Тадқиқотнинг

предмети

целлюлаза

продуцентлари

бўлган

микромицетларни

ажратиб

олиш

ва

скрининг

қилиш

,

танлаб

олинган

8

штаммнинг

целлюлолитик

фаоллигини

аниқлаш

,

целлюлозали

ўсимлик

қолдиқларини

биоконверсиялаш

орқали

осон

ўзлаштириладиган

углеводлар

,

оқсил

,

аминокислоталар

билан

бойитиш

,

танлаб

олинган

штамм

асосида

биопрепарат

яратиш

ва

уни

амалий

шароитда

синовдан

ўтказишдан

иборат

.

Тадқиқотнинг

усуллари

.

Тадқиқотлар

жараёнида

микробиологик

,

биокимёвий

ва

микологик

усуллардан

фойдаланилган

.

Тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

қуйидагилардан

иборат

:

ажратиб

олинган

микроорганизмлар

орасидан

скрининг

натижасида

янги

,

тез

ўсувчи

,

культурал

суюқлигида

кенг

спектрдаги

фаол

целлюлаза

ферментлари

ва

ксиланаза

ҳосил

қилувчи

маҳаллий

T. harzianum

UzCF-28

замбуруғ

штамми

танлаб

олинган

ва

идентификацияланган

;

T. harzianum

UzCF-28

замбуруғи

ёрдамида

целлюлозали

субстратларнинг

биоконверсияланиши

ва

уларни

ўзлаштириладиган

углеводлар

,

оқсил

,

аминокислоталар

билан

бойиши

аниқланган

;

T. harzianum

UzCF-28

замбуруғининг

культурал

суюқлигидан

молекуляр

массалари

135

ва

75

кДа

бўлган

EG II

ва

EG III

ферментлари

ажратиб

олинган

ҳамда

уларнинг

физик

-

кимёвий

хусусиятлари

очиб

берилган

;

илк

бор

республикамизда

тез

ўсувчи

маҳаллий

T. harzianum

UzCF-28

замбуруғ

штамми

асосида

ўсимлик

массаларини

силослашда

ва

турли

хил

целлюлозали

субстратларни

бойитишда

фойдаланиладиган

«

Трихостим

»

биопрепарати

яратилган

.

Лаборатория

ва

ишлаб

чиқариш

шароитларида

тайёрланган

силоснинг

микробиологик

,

биокимёвий

,

органолептик

кўрсаткичлари

аниқланган

.

Тадқиқотнинг

амалий

натижалари

қуйидагилардан

иборат

:

ўсимлик

субстратларини

биоконверсиялашда

ва

чорвачилик

учун

омихта

-

ем

сифатини

оширишда

муҳим

аҳамиятга

эга

целлюлолитик

ферментлар

фаол

комплекси

ва

ксиланаза

ферментларини

культурал

суюқлигида

ҳосил

қилувчи

янги

маҳаллий

T. harzianum

UzCF-28

замбуруғ

штамми

патентланган

;

«

Трихостим

»

биопрепарати

Самарқанд

вилояти

Жомбой

тумани

«

Элатон

балиқ

чорва

»

фермер

хўжалигида

беда

ўсимлик

массаларини

силослашда

ҳамда

Қашқадарё

вилояти

Касби

тумани

«

Қурбонов

Ражабпўлат

Қурбонович

»

фермер

хўжалигида

омихта

-

емни

бойитиш

учун

ишлаб

чиқариш

шароитларида

синовдан

ўтказилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

.

Барча

тажрибалар

уч

такрорий

нисбатда

олиб

борилиб

,

қийматларнинг

ўртачаси

ва

стандарт

хатолик

(SE) Microsoft Excel (Microsoft

корпорацияси

,

АҚШ

)

дастурида

ҳисобланган

.

Олинган

натижаларнинг

P

≤

0,05

да

назорат

қийматидан

ишончли

фарқ

қилиши

ANOVA

дастурида

таҳлил

қилинган

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

аҳамияти

скрининг

натижасида

танлаб

олинган

T.

harzianum

UzCF-28

маҳаллий

штаммининг

культурал

суюқлиги

кенг

спектрдаги

ферментлар

яъни

эндо

-1,4-

β

-

глюканаза

,

экзо

-1,4-

β

-

глюканаза

,

β

-

глюкозидаза

,

ксиланаза

фаоллигига

эга

эканлиги

билан

боғлиқ

бўлиб

,

эришилган

ютуқлар

юртимизда

қишлоқ

хўжалиги

ва

саноатнинг

9

целлюлозали

чиқиндилари

ва

ўсимлик

қолдиқларини

микробиологик

қайта

ишлашга

йўналтирилган

илмий

тадқиқотларнинг

ривожига

катта

ҳисса

қўшади

.

Тадқиқот

натижаларининг

амалий

аҳамияти

олинган

фундаментал

ва

амалий

натижаларнинг

чорвачиликда

қўлланилиши

натижасида

республикамиз

қишлоқ

хўжалигининг

янада

ривожланишида

маълум

даражада

ҳисса

қўшиши

билан

ифодаланади

.

Маҳаллий

T. harzianum

UzCF-

28

штамми

асосида

яратилган

«

Трихостим

»

биопрепаратининг

чорвачиликда

тадбиқ

этилиши

омихта

-

ем

препаратларини

хилма

-

хиллигини

оширишга

ва

қисман

импорт

ўрнини

босишга

ёрдам

беради

.

Тадқиқот

натижаларининг

жорий

қилиниши

.

T. harzianum

UzCF-28

замбуруғининг

культурал

суюқлигидан

чорва

озуқасидаги

ўсимлик

қолдиқларининг

ҳазм

бўлишини

оширувчи

ва

таркибини

бойитувчи

биопрепарат

олиш

бўйича

олинган

илмий

натижалар

асосида

:

целлюлаза

ферментлари

комплекси

ва

ксиланаза

ҳосил

қилувчи

,

ўсимлик

қолдиқларини

гидролизлаб

,

қандлар

билан

бойитувчи

,

оқсил

ва

аминокислоталар

ҳосил

қилувчи

T. harzianum

UzCF-28

мицелиал

замбуруғ

штамми

учун

Ўзбекистон

Республикаси

Интеллектуал

мулк

агентлигининг

ихтиро

патенти

(20.05.2014

й

.

№

IAP 04901)

олинган

.

Натижада

омихта

-

ем

препарати

ва

силос

ачитқиси

сифатида

тавсия

этиладиган

«

Трихостим

»

биопрепаратини

яратиш

имконини

берган

;

«

Трихостим

»

биопрепарати

Самарқанд

вилояти

Жомбой

туманининг

«

Элатон

балиқ

чорва

»

ва

Қашқадарё

вилояти

Касби

тумани

«

Қурбонов

Ражабпўлат

Қурбонович

»

фермер

хўжаликларида

жорий

этилган

(

Қишлоқ

ва

сув

хўжалиги

вазирлигининг

2016

йил

октябрдаги

02/12-1244

сон

маълумотномаси

).

Натижада

«

Трихостим

»

биопрепарати

таъсирида

чорва

молларининг

сут

бериш

миқдори

15-20%

гача

ортишига

имкон

берган

.

Тадқиқот

натижаларининг

апробацияси

.

Мазкур

тадқиқот

натижа

-

лари

5

та

халқаро

ва

6

та

республика

илмий

-

амалий

анжуманларида

муҳокамадан

ўтказилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

эълон

қилинганлиги

.

Диссертация

мавзуси

бўйича

жами

20

та

илмий

иш

нашр

этилган

.

Шундан

Ўзбекистон

Республикаси

Олий

аттестация

комиссиясининг

диссертация

асосий

илмий

натижаларини

чоп

этиш

тавсия

этилган

илмий

нашрларда

8

та

мақола

,

жумладан

, 7

таси

республика

ва

1

таси

хорижий

журналда

нашр

этилган

ҳамда

1

та

ихтиро

патенти

олинган

.

Диссертациянинг

тузилиши

ва

ҳажми

.

Диссертация

таркиби

кириш

,

олти

боб

,

хулоса

,

фойдаланилган

адабиётлар

рўйхати

ва

иловалардан

иборат

.

Диссертациянинг

ҳажми

120

бетни

ташкил

этган

.

10

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ

АСОСИЙ

МАЗМУНИ

Кириш

қисмида

ўтказилган

тадқиқотларнинг

долзарблиги

ва

зарурати

,

тадқиқотнинг

мақсади

ва

вазифалари

асосланган

,

объект

ва

предметлари

тавсифланган

,

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланишининг

устувор

йўналишларига

мослиги

кўрсатилган

,

тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

ва

амалий

натижалари

баён

қилинган

,

олинган

натижаларнинг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

очиб

берилган

,

тадқиқот

натижаларини

амалиётга

жорий

қилиш

,

нашр

этилган

ишлар

ва

диссертация

тузилиши

бўйича

маълумотлар

келтирилган

.

Диссертациянинг

«

Trichoderma

туркумига

мансуб

замбуруғларнинг

целлюлозали

хомашёларни

парчалаши

ва

улардан

омихта

-

ем

таркибини

бойитишда

фойдаланиш

тўғрисида

адабиёт

манбаларининг

шарҳи

»

деб

номланган

биринчи

бобида

целлюлозали

ўсимлик

қолдиқларининг

микроорганизмлар

ёрдамида

парчаланиши

,

уларнинг

орасида

Trichoderma

туркуми

замбуруғларининг

тутган

ўрни

,

Trichoderma

туркуми

микромицетларининг

тарқалиши

,

таксономияси

,

целлюлозали

хомашёларни

биоконверсиялаши

,

целлюлаза

,

ксиланаза

ферментлари

,

оқсил

,

аминокислоталар

ҳосил

қилиши

,

ферментлар

фаоллиги

ва

оқсил

ҳосил

қилишига

ташқи

муҳит

омилларининг

таъсири

,

целлюлаза

ферментларини

тозалаш

тўғрисида

маълумотлар

берилган

.

Trichoderma

туркуми

замбуруғлари

асосида

ферментли

препаратлар

ва

омихта

-

ем

қўшимчаларининг

олиниши

ҳамда

уларнинг

ўсимлик

қолдиқларини

силослашда

қўлланилиши

кенг

ёритилган

.

Диссертациянинг

«

Табиий

манбалардан

целлюлоза

парчаловчи

микромицетларни

ажратиб

олиш

,

танлаб

олинган

штаммнинг

хусусиятларини

ўрганиш

,

биопрепарат

тайёрлаш

ва

амалиётда

қўллаш

усуллари

»

деб

номланган

иккинчи

бобида

тупроқ

ва

ўсимлик

намуналаридан

целлюлоза

парчаловчи

микромицетларни

ажратиб

олиш

,

скрининг

натижасида

танлаб

олинган

энг

фаол

Trichoderma

sp. 28

замбуруғининг

морфологик

-

культурал

хусусиятларини

ўрганиш

,

оптимал

озуқа

муҳити

ва

ўстириш

шароитларини

танлаш

усуллари

кўрсатиб

ўтилган

.

T. harzianum

UzCF-28

штаммининг

целлюлозали

ўсимлик

қолдиқларини

биоконверсиялаши

,

культурал

суюқликдаги

целлюлаза

,

ксиланаза

ва

қўшимча

ферментларининг

фаоллиги

,

оқсил

,

аминокислоталар

миқдорини

аниқлаш

,

целлюлаза

ферментларини

тозалаш

,

силос

тайёрлаш

,

силоснинг

микрофлораси

,

биокимёвий

хусусиятларини

ўрганиш

ва

T. harzianum

UzCF-

28

штаммининг

қорамол

ичак

микрофлорасидаги

фойдали

микроорганизмлар

билан

ўзаро

муносабатини

аниқлаш

усуллари

баён

қилинган

.

Диссертациянинг

«

Целлюлоза

парчаловчи

микромицетларни

ажратиб

олиш

,

скрининг

қилиш

,

танлаб

олинган

штамм

учун

оптимал

озуқа

муҳити

ва

ўстириш

шароитларни

танлаш

»

деб

номланган

учинчи

бобида

турли

хил

табиий

манбалардан

микромицетларни

ажратиб

олиш

,

уларнинг

целлюлоза

парчалаш

хусусияти

бўйича

скрининг

ўтказиш

,

энг

фаол

11

0

2

4

6

8

ферм

ентл

ар

ф

аоллиги

,

би

рли

к

/

мл

эндо

-1,4-

β

-

глюканаза

экзо

-1,4-

β

-

глюканаза

ксиланаза

0

1

2

3

4

5

оқсил

миқдори

,

мг

/

мл

қайтарилувчи

қандлар

,

мг

/

мл

штаммни

танлаш

,

унинг

морфологик

-

культурал

,

физиологик

-

биокимёвий

хусусиятларини

ўрганиш

,

оптимал

озуқа

муҳити

ва

ўстириш

шароитларини

танлаш

бўйича

олиб

борилган

тадқиқот

натижалари

келтирилган

.

Тупроқ

ва

ўсимлик

намуналаридан

60

та

микромицет

штаммлари

ажратиб

олиниб

,

уларнинг

9

та

туркумга

мансублиги

аниқланган

.

Ажратиб

олинган

замбуруғларнинг

аксарияти

Trichoderma

(14

штамм

),

Aspergillus

(11

штамм

)

ва

Fusarium

(10

штамм

)

туркумларига

мансублиги

белгиланган

.

Ажратиб

олинган

штаммларнинг

целлюлоза

парчалаш

хусусиятлари

фильтр

қоғозида

ўстириш

орқали

аниқланган

.

Бирламчи

танлов

натижасида

ўрганилган

60

та

замбуруғ

штаммлари

орасидан

44

та

штамм

фильтр

қоғозининг

структурасини

маълум

даражада

ўзгартирган

.

Танлаб

олинган

замбуруғларни

Мандельс

озуқа

муҳити

билан

намланган

фильтр

қоғозида

ўстириб

,

целлюлолитик

фаоллигини

кейинги

таққослаб

ўрганиш

,

фильтр

қоғозини

энг

фаол

парчалаган

Trichoderma

туркумига

мансуб

9

та

замбуруғ

штаммини

танлаш

имконини

берган

.

Замбуруғларни

батафсилроқ

тадқиқ

этиш

учун

улар

2%

буғдой

кепаги

қўшилган

Мандельс

суюқ

озуқа

муҳитида

ўстирилган

ҳамда

целлюлолитик

,

ксиланолитик

фаоллиги

,

субстратни

қандлантириш

хусусияти

ва

оқсил

ҳосил

қилиши

аниқланган

(1-

расм

).

1-

расм

.

Trichoderma

туркумига

мансуб

замбуруғларнинг

ферментатив

фаоллиги

(

А

),

оқсил

ва

қайтарилувчи

қандлар

миқдори

(

Б

)

Олинган

натижалардан

терак

дарахтининг

чириган

ёғочлик

қисмидан

ажратиб

олинган

Trichoderma

sp. 28

замбуруғининг

культурал

суюқлигида

4-

кунда

целлюлаза

ва

ксиланаза

ферментлари

фаоллигининг

энг

юқори

эканлиги

,

оқсил

кўп

миқдорда

ҳосил

бўлганлиги

ҳамда

субстратни

юқори

даражада

қандлар

билан

бойитганлиги

аниқланган

.

Маккажўхори

ўсимлигининг

ризосферасидан

ажратилган

Trichoderma

sp. 55

,

Тошкент

вилояти

пахта

даласидан

келтирилган

пахта

намунасидан

ажратилган

Trichoderma

sp

.

25

ва

буғдой

сомони

ғарами

қолдиқларидан

ажратилган

А

Б

12

Trichoderma

sp. 21

штаммлари

целлюлолитик

ва

ксиланолитик

фаолликлари

бўйича

кейинги

ўринни

эгаллаган

(1-

расм

).

Кейинги

тадқиқотлар

учун

Trichoderma

sp. 28

штамми

танлаб

олинган

.

Морфологик

-

культурал

хусусиятларини

ўрганиш

асосида

штамм

Trichoderma

harzianum

(Rifai) 28

сифатида

идентификацияланган

.

Янги

классификацияга

кўра

у

Ascomycota

бўлими

, Sordariomycetes

синфи

, Hypocreales

тартиби

,

Hypocreaceae

оиласи

,

Trichoderma

туркуми

ва

harzianum

турига

мансублиги

белгиланган

.

T. harzianum

28

штамми

микроскоп

остида

ўрганилганда

гифалари

қарама

-

қарши

шохланганлиги

,

фиалидалари

бутилкасимон

,

конидиялари

шарсимон

эканлиги

аниқланган

(2-

расм

).

4-

расм

.

Турли

хил

углерод

манбалари

қўшилган

Мандельс

озуқа

муҳитларида

T. harzianum

28

замбуруғи

колонияларининг

ўсиш

радиал

тезлиги

Классик

усулда

тайёрланган

Чапека

,

сусло

-

агар

,

картошка

-

декстрозали

-

агар

,

Мандельс

озуқа

муҳитларида

ҳамда

ягона

углерод

манбаи

сифатида

целлюлозали

субстратлар

қўшилган

Мандельс

озуқа

муҳитларида

мазкур

штамм

колонияларининг

морфологияси

ва

радиал

ўсиш

тезлиги

ўрганилган

.

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

0

24

48

72

ўс

и

ш

радиал

тез

л

иги

,

мм

/

соат

ўсиш

вақти

,

соат

буғдой

сомони

буғдой

кепаги

шоли

сомони

шоли

уни

янтоқ
филтр

қоғози

назорат

2-

расм

.

T. harzianum

28

штаммининг

морфологияси

(

Мандельс

озуқа

муҳити

билан

намлантирилган

фильтр

қоғозида

); a-

конидиофора

,

б

-

фиалида

,

в

-

конидия

(10×40

марта

катталаштирилган

)

3-

расм

.

Шоли

уни

қўшилган

Мандельс

озуқа

муҳитидаги

T.

harzianum

28

замбуруғининг

колонияси

(3-

кун

)

б

в

а

13

Колониядаги

донадор

мицелийларнинг

радиал

нур

ва

ҳалқа

ҳосил

қилиб

ўсиши

ушбу

штамм

учун

хос

бўлган

морфологик

хусусият

эканлиги

маълум

бўлган

(3-

расм

).

Тадқиқот

натижасида

колонияларнинг

целлюлозали

субстратлар

қўшилган

барча

озуқа

муҳитларида

назоратга

нисбатан

юқори

тезлик

билан

ўсиши

ва

3-

кунда

Петри

чашкаси

юзасини

қоплаб

олиши

аниқланган

. 48

соатда

буғдой

кепаги

қўшилган

озуқа

муҳитида

колониянинг

радиал

ўсиш

тезлиги

0,81

мм

/

соат

га

етган

(4-

расм

).

Бу

тадқиқот

T. harzianum

28

штаммининг

қийин

гидролизланувчи

углерод

манбаларини

парчалаш

ва

ўзлаштириш

хусусиятига

эга

эканлигини

кўрсатади

.

T. harzianum

28

штамми

учун

озуқа

муҳити

ва

оптимал

ўстириш

шароитлари

танланган

.

Trichoderma

туркуми

замбуруғларини

ўстиришда

оптимал

озуқа

муҳити

бўлиб

ҳисобланадиган

Мандельс

минерал

озуқа

муҳити

асосида

ўзгартирилган

озуқа

муҳити

тайёрланган

.

Озуқа

муҳитини

арзонлаштириш

учун

Мандельс

озуқа

муҳити

таркибидаги

пептон

ва

мочевина

қўшилмаган

. 2%

сахароза

ўрнига

ягона

углерод

манбаи

сифатида

целлюлозали

субстратлардан

фойдаланилган

.

Азот

манбаи

сифатида

(NH

4

)

2

HPO

4

ўрнига

ферментлар

фаоллиги

ва

оқсил

ҳосил

бўлишига

ижобий

таъсир

кўрсатувчи

(NH

4

)

2

SO

4

тавсия

этилган

.

Озуқа

муҳитининг

бошланғич

рН

қиймати

5,0-5,5,

ўстириш

ҳарорати

28-

30°

С

оралиғида

бўлиши

,

экув

материали

учун

6

кунли

T. harzianum

28

штаммининг

2%

миқдорда

10

6-7

спора

/

мл

концентрациядаги

суспензиясидан

ёки

1

кунли

вегетатив

мицелийларидан

3-4%

миқдорда

фойдаланиш

оптимал

деб

белгиланган

.

Танлаб

олинган

штаммнинг

культурал

суюқлигида

ҳосил

бўладиган

целлюлаза

ва

ксиланаза

ферментлари

фаоллигининг

юқори

бўлиши

ва

оқсил

кўп

миқдори

тўпланиши

учун

оптимал

ўстириш

вақти

аниқланган

.

Буғдой

кепаги

қўшилган

суюқ

ва

қаттиқ

озуқа

муҳитларида

10

кун

давомида

тадқиқот

олиб

борилган

.

T. harzianum

28

штаммининг

ўсиши

давомида

муҳит

рН

қийматининг

ишқорий

томонга

ўсиб

бориши

,

ферментларнинг

энг

фаол

даври

асосан

,

суюқ

озуқа

муҳитида

3-

кунга

,

қаттиқ

озуқа

муҳитида

эса

2-

кунга

тўғри

келиши

аниқланган

.

Оқсил

суюқ

озуқа

муҳитида

4-

кунда

,

қаттиқ

озуқа

муҳитида

1-2

кунларда

кўп

миқдорда

тўпланиши

кузатилган

.

Тадқиқотлар

давомида

T. harzianum

28

замбуруғи

патентланган

ва

T.

harzianum

UzCF-28

штамми

деб

номланган

.

Ажратиб

олинган

микромицетлардан

T. harzianum

28

штамми

фаол

целлюлоза

парчалаш

,

кенг

спектрда

ва

фаол

целлюлаза

ферментлари

комплекси

ва

ксиланаза

ҳосил

қилиш

,

субстратни

кўп

миқдорда

қайтарилувчи

қанд

ва

оқсилга

бойитиш

хусусиятлари

билан

устунлик

қилган

.

Ушбу

штаммни

2%

миқдорда

целлюлозали

субстратлар

қўшилган

,

ўзгартирилган

Мандельс

озуқа

муҳитида

, 28-30°

С

ҳароратда

3-4

кун

давомида

ўстириш

оптималдир

.

Диссертациянинг

«

T. harzianum

UzCF-28

штаммининг

ўсимликлар

қолдиғини

биоконверсиялаши

»

деб

номланган

тўртинчи

бобида

асосан

14

0

1

2

3

4

5

6

7

8

3

кун

4

кун

5

кун

ферментлар

фаоллиги

,

бирлик

/

мл

0

2

4

6

8

10

3

кун

4

кун

5

кун

ферментлар

фаоллиги

,

бирлик

/

мл

эндо

-1,4-

β

-

глюканаза

β

-

глюкозидаза

ксиланаза

экзо

-1,4-

β

-

глюканаза

0

2

4

6

8

10

3

кун

4

кун

5

кун

ферментлар

фаоллиги

,

бирлик

/

мл

эндо

-1,4-

β

-

глюканаза

β

-

глюкозидаза

ксиланаза

экзо

-1,4-

β

-

глюканаза

0

2

4

6

8

3

кун

4

кун

5

кун

ферментлар

фаоллиги

,

бирлик

/

мл

эндо

-1,4-

β

-

глюканаза

β

-

глюкозидаза

ксиланаза

экзо

-1,4-

β

-

глюканаза

0

1

2

3

4

5

6

7

3

кун

4

кун

5

кун

ферментлар

фаоллиги

,

бирлик

/

мл

чорва

молларига

озуқа

сифатида

бериладиган

ўсимлик

қолдиқларининг

суюқ

ва

қаттиқ

озуқа

муҳити

шароитларида

T. harzianum

UzCF-28

штамми

томонидан

биоконверсияланиши

,

субстратларнинг

қандлар

,

оқсиллар

ва

аминокислоталар

билан

бойиши

тўғрисидаги

натижалар

баён

қилинган

.

Суюқ

озуқа

муҳити

шароитида

буғдой

сомони

,

кепаги

,

янтоқ

ўсимлигининг

майдаланган

ер

устки

қисми

,

маккажўхори

сўтаси

ва

шоли

кепаги

каби

қийин

парчаланувчи

субстратлар

T. harzianum

UzCF-28

штамми

ёрдамида

биоконверсияланганда

культурал

суюқликдаги

ферментлар

фаоллиги

қуйидаги

кетма

-

кетликни

эгаллаши

аниқланган

:

ксиланаза

>

эндо

-

1,4-

β

-

глюканаза

>

экзо

-1,4-

β

-

глюканаза

>

β

-

глюкозидаза

.

Шунингдек

,

ферментларнинг

максимал

фаоллиги

субстратларга

боғлиқ

равишда

турли

кунларда

намоён

бўлиши

кузатилган

(5-

расм

).

А

Б

В

Г

Суюқ

озуқа

муҳити

шароитида

ўсимлик

қолдиқлари

T. harzianum

UzCF-

28

штамми

томонидан

фаол

гидролизланиб

,

қайтарилувчи

қандларнинг

энг

кўп

миқдори

3-

кунда

,

буғдой

кепаги

қўшилган

озуқа

муҳитида

ҳосил

бўлган

5-

расм

.

T. harzianum

UzCF

-

28

замбуруғининг

турли

хил

целлюлозали

субстратлардаги

ферментатив

фаоллиги

(

А

-

буғдой

сомони

,

Б

-

буғдой

кепаги

,

В

-

янтоқ

,

Г

-

маккажўхори

сўтаси

,

Д

-

шоли

кепаги

)

Д

15

ва

4,6

мг

/

мл

ни

ташкил

қилган

.

Назоратда

яъни

штамм

экилмаган

озуқа

муҳитида

1,26

мг

/

мл

миқдорда

қанд

борлиги

аниқланган

.

Шунингдек

,

ушбу

озуқа

муҳитларида

назоратга

нисбатан

оқсил

миқдорининг

ортганлиги

кузатилган

.

Хусусан

,

маккажўхори

сўтаси

қўшилган

озуқа

муҳитида

назоратга

нисбатан

4,2

марта

,

буғдой

кепагида

3,2,

янтоқда

3,6,

буғдой

сомонида

4,7,

шоли

кепагида

3,2

марта

оқсил

миқдори

ортиши

аниқланган

.

Қаттиқ

озуқа

муҳити

шароитида

T. harzianum

UzCF-28

штаммининг

янтоқ

,

шоли

сомони

,

қипиғи

ва

шоли

уни

каби

субстратларни

биоконверсиялаш

хусусияти

10

кун

давомида

ўрганилганда

,

штамм

ҳосил

қилган

ферментларнинг

энг

фаол

нуқтаси

асосан

2

ва

5

кун

оралиқларига

тўғри

келиши

ва

эндо

-1,4-

β

-

глюканаза

,

сўнгра

ксиланаза

ферментининг

фаоллиги

устунлик

қилиши

аниқланган

.

Жумладан

,

шоли

қипиғидан

иборат

муҳитда

эндо

-1,4-

β

-

глюканаза

фаоллиги

– 58,5

бирлик

/

г

,

ксиланаза

– 22,5,

экзо

-1,4-

β

-

глюканаза

– 7,75

ва

β

-

глюкозидаза

– 19,5

бирлик

/

г

ни

ташкил

этган

.

Қаттиқ

озуқа

муҳити

шароитида

T. harzianum

UzCF-28

штамми

биоконверсиялаган

ўсимлик

қолдиқларида

оқсил

ва

қайтарилувчи

қандлар

асосан

1

ва

4

кунлар

оралиғида

кўп

миқдорда

ҳосил

бўлиши

кузатилган

.

Бу

вақтда

шоли

сомонида

назоратга

нисбатан

2,7

марта

,

шоли

қипиғида

3,4,

шоли

унида

1,84

ва

янтоқда

1,96

марта

кўп

миқдорда

оқсил

тўпланиши

аниқланган

.

Тажрибанинг

1-

кунида

шоли

қипиғидаги

қайтарилувчи

қандлар

миқдори

назоратга

нисбатан

2,52,

шоли

унида

1,73,

янтоқда

1,64, 3-

кунда

шоли

сомонида

2,35

марта

кўп

миқдорни

ташкил

қилган

.

T. harzianum

UzCF

-

28

замбуруғининг

биомассаси

ва

культурал

суюқлигидаги

аминокислоталарнинг

миқдори

ва

сифат

таркиби

ўрганилиб

,

замбуруғдан

ўсимликлар

қолдиқларида

ўстириш

орқали

омихта

-

ем

оқсили

олиш

мақсадида

самарали

фойдаланиш

мумкин

эканлиги

аниқланган

.

Мицелийдаги

жами

аминокислоталар

миқдори

41,6%

ни

,

шу

жумладан

,

алмашинмайдиган

аминокислоталар

17,3%

ни

ташкил

қилган

.

Аминокислоталар

миқдорий

таркибининг

таҳлили

аспарагин

ва

глутамин

кислоталари

,

изолейцин

ва

фенилаланиннинг

устунлик

қилишини

кўрсатган

(6-

расм

).

6-

расм

.

T. harzianum

UzCF-28

биомассасидаги

аминокислоталар

таркиби

T. harzianum

UzCF-28

штаммининг

культурал

суюқлигида

алмашинмайдиган

аминокислоталарнинг

максимал

миқдори

углерод

манбаи

0

2

4

6

8

10

ам

ино

кисло

та

ла

р

миқдо

р

и

, %

16

сифатида

2%

миқдорда

янтоқдан

фойдаланилганда

4-

кунда

қайд

қилинган

.

Алмашинмайдиган

аминокислоталар

таркиби

бўйича

аргинин

(0,37%),

лизин

(0,32%)

ва

фенилаланин

(0,26%)

устунлик

қилган

.

T. harzianum

UzCF-28

штаммининг

культурал

суюқлигида

α

-

амилаза

ва

протеаза

каби

қўшимча

ферментларнинг

фаоллиги

аниқланган

. 3-

кунда

α

-

амилаза

фаоллиги

буғдой

кепаги

қўшилган

суюқ

озуқа

муҳитида

0,45

бирлик

/

мл

ва

қаттиқ

озуқа

муҳитида

0,23

бирлик

/

г

,

протеаза

фаоллиги

суюқ

озуқа

муҳитида

0,033

бирлик

/

мл

,

қаттиқ

муҳитда

0,083

бирлик

/

г

ни

ташкил

қилган

.

Тадқиқот

натижаларидан

маълум

бўлганидек

,

T. harzianum

UzCF-28

штамми

ўрганилган

барча

ўсимлик

қолдиқларини

фаол

гидролизлаб

,

юқори

ферментатив

фаолликни

намоён

қилган

ҳамда

субстратларни

қайтарилувчи

қандлар

,

оқсил

ва

аминокислоталарга

бойитган

.

Диссертациянинг

«

T. harzianum

UzCF-28

штаммининг

целлюлаза

ферментларини

хусусиятлари

»

деб

номланган

бешинчи

боби

T. harzianum

UzCF-28

замбуруғи

целлюлолитик

ферментларининг

хусусиятларини

ўрганишга

бағишланган

.

Комплекс

ҳолдаги

эндо

-,

экзо

- 1,4-

β

-

глюканаза

ва

ксиланаза

ферментларининг

физик

-

кимёвий

хусусиятлари

ўрганилганда

,

учала

фермент

ҳам

катта

диапазондаги

рН

муҳитида

фаолликка

эга

бўлиб

,

рН

5,0

да

эндо

-

1,4-

β

-

глюканаза

ва

ксиланаза

ферментлари

,

рН

5,5

да

экзо

-1,4-

β

-

глюканаза

максимал

фаолликни

намоён

қилган

.

Инкубация

даврида

ҳароратнинг

50°

С

бўлиши

,

инкубация

вақти

эндо

-1,4-

β

-

глюканаза

ва

ксиланаза

ферментлари

учун

30

минут

,

экзо

-1,4-

β

-

глюканаза

учун

60

минут

бўлиши

оптимал

эканлиги

маълум

бўлган

.

Ферментлар

фаоллигининг

турли

ҳароратларда

барқарорлиги

ўрганилганда

,

уларнинг

70°

С

гача

маълум

даражада

фаолликни

сақлаб

қолиши

, 80°

С

да

эса

тўлиқ

инактивацияга

учраши

аниқланган

. 1%

ли

Na-

КМЦ

ва

ксилан

субстратлари

эндо

-1,4-

β

-

глюканаза

ва

ксиланаза

ферментларининг

, 50

мг

миқдоридаги

фильтр

қоғози

экзо

-1,4-

β

-

глюканаза

фаоллигининг

максимал

даражада

бўлишини

таъминлаган

.

7-

расм

.

T. harzianum

UzCF-28

эндо

-1,4-

β

-

глюканазасининг

DEAE- Toyopearl

R

650 M

даги

ионалмашинув

хроматографияси

,

рН

7,0 : 1- EG I, 2- EG II, 3- EG

III, 4-

градиент

– NaCl