Географическая оптимизация экологической ситуации в оазисных геосистемах Среднего и Нижнего Зарафшана

1

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.G.01.06.

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

САМАРҚАНД

ДАВЛАТ

УНИВЕРСИТЕТИ

РАХМАТУЛЛАЕВ

АРЗИМУРАД

ЎРТА

ВА

ҚУЙИ

ЗАРАФШОН

ВОҲА

ГЕОСИСТЕМАЛАРИДА

ЭКОЛОГИК

ВАЗИЯТНИ

ГЕОГРАФИК

ОПТИМАЛЛАШТИРИШ

11.00.01 –

Табиий

география

ГЕОГРАФИЯ

ФАНЛАРИ

ДОКТОРИ

(DSc)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

– 2018

2

УДК

551.436 (575. 1)

Докторлик

диссертацияси

автореферати

мундарижаси

Оглавление

автореферата

докторской

диссертации

Content of the abstract of doctoral dissertation

Рахматуллаев

Арзимурад

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

воҳа

геосистемаларида

экологик

вазиятни

географик

оптималлаштириш

...................................................................................3

Рахматуллаев

Арзимурад

Географическая

оптимизация

экологической

ситуации

в

оазисных

геосистемах

Среднего

и

Нижнего

Зарафшана

……………………………...…....27

Rakhmatullaev Arzimurad

Geographic optimization of the ecological situation in the oasis
geosystems of the Middle and Lower of Zarafshan ……………………..………….53

Эълон

қилинган

ишлар

рўйхати

Список

опубликованных

работ

List of published works ………………………………………….............................56

3

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.G.01.06.

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

САМАРҚАНД

ДАВЛАТ

УНИВЕРСИТЕТИ

РАХМАТУЛЛАЕВ

АРЗИМУРАД

ЎРТА

ВА

ҚУЙИ

ЗАРАФШОН

ВОҲА

ГЕОСИСТЕМАЛАРИДА

ЭКОЛОГИК

ВАЗИЯТНИ

ГЕОГРАФИК

ОПТИМАЛЛАШТИРИШ

11.00.01 –

Табиий

география

ГЕОГРАФИЯ

ФАНЛАРИ

ДОКТОРИ

(DSc)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

– 2018

4

Фан

доктори

(DSc)

диссертацияси

мавзуси

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамаси

ҳузуридаги

Олий

аттестация

комиссиясида

В

2017.1.DSc/G5

рақам

билан

рўйхатга

олинган

.

Диссертация

Самарқанд

давлат

университетида

бажарилган

.

Диссертация

автореферати

уч

тилда

(

ўзбек

,

рус

,

инглиз

-

резюме

)

Илмий

кенгаш

веб

саҳифаси

(nauka.nuu.uz)

ҳамда

“Ziyo.net”

Ахборот

-

таълим

порталида

(www.ziyonet.uz)

жойлаштирилган

.

Расмий

оппонентлар

:

Нигматов

Асқар

Нигматуллаевич

г

еография

фанлари

доктори

,

профессор

Хикматов

Фазлиддин

Хикматович

г

еография

фанлари

доктори

,

профессор

Абдуллаев

Аъло

Қаюмходжаевич

география

фанлари

доктори

Етакчи

ташкилот

:

Сейсмология

институти

Диссертация

ҳимояси

Ўзбекистон

Миллий

университети

ҳузуридаги

DSc.27.06.2017.G.01.06.

рақамли

Илмий

кенгашнинг

2018

йил

“____” _______

соат

_____

даги

мажлисида

бўлиб

ўтади

.

(

Манзил

: 100174,

Тошкент

,

Университет

кўчаси

, 4

уй

.

Тел

.: (+99871) 227-12-24,

факс

: (+99824) 246-

53-21; 246-02-24. E-mail: ik-geografiya.nuuz@mail.ru).

Диссертация

билан

Ўзбекистон

Миллий

университетининг

Ахборот

ресурс

марказида

танишиш

мумкин

(

№

___

рақами

билан

рўйхатга

олинган

).

Манзил

: 100174,

Тошкент

,

Университет

кўчаси

, 4

уй

.

Тел

.: (+99871) 246-67-71.

Диссертация

автореферати

2018

йил

“___” _____

куни

тарқатилди

.

(2017

йил

“___” _____

даги

____

рақамли

реестр

баённомаси

)

Н

.

И

.

Сабитова

Илмий

даражалар

берувчи

Илмий

кенгаш

раиси

,

г

.

ф

.

д

.,

профессор

Ш

.

М

.

Шарипов

Илмий

даражалар

берувчи

Илмий

кенгаш

котиби

,

г

.

ф

.

н

.,

доцент

А

.

А

.

Қаюмов

Илмий

даражалар

берувчи

Илмий

кенгаш

қошидаги

илмий

семинар

раиси

,

г

.

ф

.

д

,

профессор

5

КИРИШ

(

фан

доктори

(DSc)

диссертацияси

аннотацияси

)

Диссертация

мавзусининг

долзарблиги

ва

зарурати

.

Жаҳон

аҳолисининг

асосий

қисмини

озиқ

-

овқат

маҳсулотлари

билан

таъминлаб

келаётган

суғориладиган

ерлар

интенсив

фойдаланилаётганлиги

туфайли

,

уларда

тупроқ

унумдорлигининг

пасайиши

,

тупроқ

эрозияси

,

шўрланиш

ва

бошқа

салбий

экологик

жараёнлар

кучаймоқда

.

Бу

муаммоларга

қарши

курашишга

халқаро

ташкилотлар

катта

эътибор

бермоқда

.

Жумладан

,

Бирлашган

Миллатлар

Ташкилотининг

2030

йилгача

барқарор

ривожланиш

бўйича

дастурида

17

та

“

мақсад

”

лар

берилган

бўлиб

,

шунинг

15-

мақсади

“

Қуруқлик

экосистемаларини

муҳофаза

қилиш

ва

тиклаш

,

улардан

оқилона

фойдаланиш

,

ўрмонларни

рационал

бошқариш

,

чўллашга

қарши

курашиш

,

ерларнинг

деградациясини

тўхтатиш

ва

биологик

хилма

-

хилликнинг

йўқолишини

олдини

олиш

”

вазифаларини

ечишга

қаратилган

1

.

Мазкур

вазифалар

,

суғориладиган

ва

ҳайдаладиган

ерларда

,

шу

жумладан

Ўзбекистон

воҳаларида

интеграл

тадқиқотлар

асосида

экологик

вазиятни

оптималлаштиришни

тақозо

этади

.

Жаҳон

миқёсида

суғориладиган

ерларда

экологик

вазиятнинг

кескинлашиб

бориши

геосистемаларнинг

индивидуал

хусусиятларини

ҳисобга

олган

ҳолда

антропоген

юкни

меъёрлаштиришнинг

,

табиий

ресурслардан

самарали

фойдаланишнинг

илмий

асосларини

ишлаб

чиқишни

талаб

этмоқда

.

Суғориладиган

ерларда

экологик

вазиятни

оптималлаштириш

учун

ер

ва

сув

ресурсларидан

фойдаланишнинг

илғор

технологияларини

қўллаш

,

геосистемаларга

антропоген

юкни

миқдорий

баҳолаш

,

тупроқ

деградациясининг

олдини

олиш

,

сув

сифатини

яхшилаш

,

табиий

жараёнлар

мониторингини

такомиллаштириш

,

экологик

вазиятни

яхшилаш

бўйича

прогнозлар

ишлаб

чиқиш

долзарб

муаммо

ҳисобланади

.

Кейинги

йилларда

мамлакатимизда

суғориладиган

ерларнинг

ер

ва

сув

ресурсларидан

самарали

фойдаланиш

,

ерларнинг

мелиоратив

ҳолатини

яхшилаш

,

тупроқ

шўрланишини

олдини

олиш

ва

ҳосилдорлигини

кўтариш

,

пестицидлардан

фойдаланишни

камайтириш

,

минерал

ўғитлар

ўрнига

органик

ўғитларни

ишлатиш

ва

бошқалар

бўйича

катта

миқёсда

тадбирлар

амалга

оширилмоқда

ва

ютуқларга

эришилди

.

Таъкидлаш

жоизки

,

суғориладиган

ерларда

,

айниқса

аҳоли

зич

жойлашган

Зарафшон

воҳаларида

экологик

вазиятни

яхшилаш

самарадорлигини

янада

ошириш

учун

воҳаларни

яхлит

парагенетик

тизим

сифатида

тадқиқ

этиш

,

геосистемаларнинг

индивидуал

хусусиятларини

ҳисобга

олиш

,

инсон

таъсирини

“

антропоген

юк

”

методик

ёндашуви

ёрдамида

ҳудудий

–

структуравий

ва

динамик

система

сифатида

ўрганиш

ҳамда

картографик

ва

математик

моделлаштиришдан

фойдаланиш

зарурияти

туғилмоқда

.

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегиясида

2

“

одамларнинг

экологик

хавфсиз

муҳитда

яшашини

таъминлаш

”

ва

“

атроф

-

табиий

муҳит

,

аҳоли

саломатлиги

ва

1

Повестки

дня

в

области

устойчивого

развития

на

период

до

2030

года

. www.uz.undp.org/content/uzbekistan/ru/

2

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2017

йил

7

февралдаги

ПФ

-4947-

сон

“

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегияси

тўғрисида

”

ги

Фармони

.

6

генофондига

зиён

етказадиган

экологик

муаммоларни

олдини

олиш

”

юзасидан

муҳим

вазифалар

белгилаб

берилган

.

Бу

борада

,

жумладан

,

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

воҳа

геосистемаларининг

экологик

муаммоларига

доир

мақсадли

илмий

-

тадқиқот

ишларининг

олиб

борилиши

,

уларда

антропоген

таъсир

натижасида

юзага

келган

экологик

вазиятни

оптималлаштиришга

йўналтирилган

илмий

-

тадқиқотлар

муҳим

аҳамият

касб

этади

.

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2017

йил

7

февралдаги

ПФ

-

4947-

сон

“

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегияси

тўғрисида

”

ги

Фармони

,

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамасининг

2008

йил

19

сентябрдаги

212-

сон

“

Ўзбекистон

Республикасининг

2008-2012

йиллардаги

атроф

-

муҳит

муҳофазаси

бўйича

ҳаракат

Дастури

ҳақида

”

ги

, 2011-2015

йилларга

мўлжалланган

2011

йил

30

октябрдаги

292-

сон

“

Ўзбекистон

Республикасининг

атроф

-

муҳит

мониторинги

бўйича

Давлат

Дастурини

тасдиқлаш

ҳақида

”

ги

ҳамда

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамасининг

27

май

2013

йилдаги

142-

сон

Қарори

билан

тасдиқланган

“

Ўзбекистон

Республикасининг

2013-2017

йилларга

мўлжалланган

атроф

-

муҳит

муҳофазаси

бўйича

ҳаракат

Дастури

”

ҳамда

мазкур

фаолиятга

тегишли

бошқа

меъёрий

-

ҳуқуқий

ҳужжатларда

белгиланган

вазифаларни

амалга

оширишга

ушбу

диссертация

тадқиқоти

муайян

даражада

хизмат

қилади

.

Тадқиқотнинг

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланишининг

устувор

йўналишларига

мослиги

.

Мазкур

тадқиқот

республика

фан

ва

технологиялар

ривожланишининг

VIII. “

Ер

ҳақидаги

фанлар

”, V. “

Қишлоқ

хўжалиги

,

биотехнология

,

экология

ва

атроф

-

муҳит

муҳофазаси

”

устувор

йўналишларига

мувофиқ

бажарилган

.

Диссертациянинг

мавзуси

бўйича

хорижий

илмий

-

тадқиқотлар

шарҳи

3

.

Атроф

-

муҳитнинг

ифлосланишини

,

экологик

вазиятни

оптималлаштиришни

баҳолаш

бўйича

илмий

изланишлар

дунёнинг

етакчи

илмий

марказлари

ва

олий

таълим

муассасаларида

,

жумладан

:

АҚШда

(George

Washington University, Carolina, North Carolina, UNC),

Канадада

(University of

Alberta),

Швецияда

(Lund University),

Буюк

Британияда

(Covernty University,

University of Portsmmouth, Oxford University),

Австралияда

(Monash University,

University of Technology Sydney),

Германияда

(Westfalischen Wilhelms-

Universitat Munster),

Хитойда

(Beijing Normal University),

Россияда

(

Москва

давлат

университети

)

олиб

борилмоқда

.

Геосистемаларга

антропоген

юкни

аниқлашга

оид

жаҳонда

олиб

борилган

тадқиқотлар

натижасида

қатор

,

жумладан

,

қуйидаги

илмий

натижалар

олинган

:

геосистемалар

структурасини

сақлаш

,

Ер

табиати

ва

унга

яқин

космик

макон

табиий

ресурсларидан

рационал

фойдаланиш

ва

қайта

тиклаш

бўйича

тизимли

ёндашувлар

ишлаб

чиқилган

(Environmental protection Research Institute,

Швеция

);

йирик

инфраструктурали

лойиҳалар

ва

стратегик

экологик

тадқиқотлар

базасига

асосан

ҳудудий

режалаштиришнинг

методик

асоси

такомиллаштирилган

(Regional and ecological development institute,

Лейбниц

;

3

Диссертациянинг

мавзуси

бўйича

хорижий

илмий

–

тадқиқотлар

шарҳи

: https://www.ined.fr,

https://www.edu, https://eh.net/encyclopedia/article

ва

бошқа

манбалар

асосида

ишлаб

чиқилган

.

7

Institute of Enviromental,

Мюнхен

,

Германия

);

чўлланишга

глобал

ва

регионал

табиий

омилларнинг

таъсири

,

уларнинг

даврийлиги

,

ривожланишининг

геосистемалар

компонентларига

ва

барқарорлигига

таъсир

кўлами

баҳоланган

(Institute of Geographical Sciences,

Пекин

,

Хитой

);

табиий

муҳитнинг

глобал

ва

регионал

ўзгаришини

назорат

қилиш

системаси

ишлаб

чиқилган

(Institute of

Geograph

у

,

Буюк

Британия

);

ер

ва

тупроқларнинг

ифлосланиши

ва

деградациясига

боғлиқ

ҳолда

атроф

-

муҳитга

келтирилган

зарарларни

баҳолаш

методикаси

такомиллаштирилган

(

Москва

давлат

университети

,

Россия

).

Дунёда

деҳқончилик

қилинадиган

ерларга

антропоген

таъсир

даражасини

аниқлаш

бўйича

қатор

устувор

йўналишларда

илмий

-

тадқиқот

ишлари

олиб

борилмоқда

,

жумладан

:

инсон

фаолиятини

назорат

қилиш

ва

экологик

мониторинг

тизимини

такомиллаштириш

ва

ишлаб

чиқиш

;

антропоген

таъсир

ва

глобал

ўзгаришларга

ландшафтларнинг

барқарорлигини

баҳолаш

;

антропоген

юкни

ўрганишда

ахборот

-

телекоммуникацион

тизимни

ривожлантириш

;

воҳа

геосистемаларининг

алоҳида

участкаларида

экологик

-

геокимёвий

баҳолаш

;

мавзули

геоэкологик

карталарни

тузиш

;

атроф

-

муҳит

ифлосланишини

прогнозлаш

ва

илмий

асослаш

методларини

ишлаб

чиқиш

;

воҳа

геосистемалари

табиий

ресурс

потенциалидан

рационал

фойдаланиш

;

геоэкологик

тадқиқотларда

математик

методларни

ва

моделлаштиришни

ривожлантириш

;

воҳа

геосистемаларининг

геоэкологик

ҳолатини

бошқаришда

системали

ёндашувни

ривожлантириш

.

Муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

.

Инсоннинг

атроф

-

муҳитга

таъсири

туфайли

келиб

чиқаётган

экологик

муаммолар

,

уларнинг

аҳоли

кўпайиши

билан

кескинлашиб

боришини

ўрганиш

бўйича

кўплаб

таниқли

хорижий

олимлар

,

жумладан

Д

.

Харвей

,

Э

.

Нееф

4

,

К

.

Тролл

,

Г

.

Бобек

,

Й

.

Шмитхюзен

,

Р

.

Чорли

,

Б

.

Кеннеди

,

Г

.

Хаазе

,

Я

.

Демек

,

Т

.

Накано

,

Г

.

Уайт

,

Ю

.

Одум

ва

МДҲ

олимлари

В

.

Б

.

Сочава

,

В

.

С

.

Преображенский

,

А

.

Г

.

Исаченко

5

,

Н

.

А

.

Солнцев

,

Н

.

А

.

Гвоздецкий

,

Б

.

В

.

Виноградов

,

Ф

.

Н

.

Мильков

,

И

.

И

.

Мамай

,

В

.

А

.

Николаев

,

К

.

Н

.

Дьяконов

,

В

.

С

.

Касымов

,

Г

.

Н

.

Голубев

ва

бошқалар

илмий

-

тадқиқот

олиб

борганлар

.

Ўзбекистон

Республикасида

воҳа

геосистемаларида

геоэкологик

вазият

А

.

А

.

Абулқосимов

,

Л

.

А

.

Алибеков

,

Н

.

И

.

Сабитова

,

А

.

А

.

Рафиқов

,

П

.

Баратов

,

А

.

С

.

Солиев

,

А

.

Н

.

Нигматов

6

,

А

.

Ўразбоев

,

Н

.

Қ

.

Комилова

,

И

.

К

.

Назаров

,

С

.

И

.

Абдуллаев

ва

бошқалар

томонидан

ўрганилган

.

Бу

тадқиқот

ишларида

давлатлар

ва

ҳудудларнинг

умумий

экологик

ҳолати

,

экологик

вазиятнинг

кескинлашишини

кучайтирувчи

омиллар

,

тупроқ

,

сув

,

атмосфера

ҳавосининг

ифлосланишлари

ўрганилган

,

ҳудудларда

экологик

вазиятни

ўрганишда

системали

ва

комплекс

географик

ёндашувнинг

4

Нееф

Э

.

Теоритические

основы

ландшафтоведения

(

перевод

с

немецкого

)

М

.: 1974. –

С

. 218;

Новые

идеи

в

географии

(

перевод

с

английского

,

французского

,

чешского

).

М

.: 1976. –

С

. 274;

Одум

Ю

.

Экология

.

В

.

двух

томах

.

Том

1 (

перевод

с

английского

). –

М

.: 1986. –

С

.328.

5

Исаченко

А

.

Г

.

Ландшафтоведение

и

физико

–

географическое

районирование

. –

М

.: 1991. –

С

.365;

Солнцев

Н

.

А

.

Учение

о

ландшафте

(

избранные

труды

).

М

.: 2001. –

С

.384;

Виноградов

Б

.

В

.

Основы

ландшафтной

экологии

. –

М

.:1998. –

С

.418;

Гвоздецкий

Н

.

А

.

Основные

проблемы

физической

географии

.

М

.: 1979. –

С

.222

6

Нигматов

А

.

Н

.

Экология

.

Т

.: 2008. –

С

.128;

Абулқосимов

А

.

А

.,

Абдурахмонова

Ю

.

Х

.,

Давронов

К

.

Қ

.

Зарафшон

ботиғи

воҳа

ландшафтлари

ва

геоэкологияси

. –

Т

.: 2017. – 304

б

.;

8

афзалликлари

ёритилган

.

Воҳаларда

экологик

вазиятнинг

кескинлашиб

бориши

антропоген

юкнинг

кучайиб

бораётганлиги

билан

боғлиқлигини

мутахассис

олимлар

асослаган

.

Лекин

,

антропоген

юкнинг

таъсир

даражаси

,

оғирлик

кўрсатгичлари

ҳозиргача

хорижий

давлатларда

ва

республикамизда

бирон

воҳа

мисолида

аниқланмаган

ҳамда

карталари

яратилмаган

.

Шу

жиҳатдан

ушбу

диссертация

ишида

қўйилган

вазифалар

муаммога

мутлақо

янгича

ёндашув

ҳисобланади

.

Илк

бор

воҳалардаги

геоэкологик

вазият

уларга

тушадиган

антропоген

юк

нуқтаи

назарда

баҳоланган

.

Мазкур

ёндашув

ушбу

тадқиқот

ишининг

асосий

моҳиятини

ташкил

қилади

.

Диссертация

тадқиқотининг

диссертация

бажарилган

илмий

-

тадқиқот

муассасасининг

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режалари

билан

боғлиқлиги

.

Диссертация

тадқиқоти

Самарқанд

давлат

университети

илмий

-

тадқиқот

ишлар

режасининг

6113-

Б

. “

Зарафшон

ҳавзасининг

ландшафт

-

хўжалик

хусусиятлари

,

антропоген

ўзгаришлари

ва

геоэкологик

муаммолари

”

(1993-1996)

фундаментал

лойиҳаси

;

ИТД

-7-10 “

Самарқанд

вилоятининг

ўлкашунослик

атласини

тузиш

” (2012-2014)

амалий

лойиҳаси

;

ИОТ

-2013-5-08

“

Самарқанд

вилоятининг

экологик

,

атроф

-

муҳит

муҳофазаси

,

ичимлик

сув

сифати

,

маиший

хўжалик

чиқиндилари

карталарини

тузиш

” (2013-2014)

инновацион

лойиҳаси

;

А

-4-8 “

Самарқанд

вилоятининг

электр

энергия

берадиган

шамол

ресурсларини

аниқлаш

ва

картасини

тузиш

” (2015-2017)

амалий

лойиҳаси

;

ОТ

-

Ф

8-07 “

Тоғ

геосистемаларида

чўлланиш

жараёнини

таянч

-

тажриба

участкалар

ёрдамида

ўрганиш

,

баҳолаш

ва

карталаштириш

(

Ғўбдин

тоғи

мисолида

)” (2017-2020)

фундаментал

лойиҳаси

доирасида

бажарилган

.

Тадқиқотнинг

мақсади

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

воҳа

геосистемаларига

антропоген

юк

таъсирини

тадқиқ

қилиш

,

экологик

вазиятни

баҳолаш

ва

уларни

оптималлаштиришнинг

илмий

ва

амалий

асосларини

такомиллаштиришдан

иборат

.

Тадқиқотнинг

вазифалари

:

воҳа

геосистемаларида

экологик

муаммоларни

ўрганишнинг

назарий

ва

методик

асосларини

илмий

асослаб

бериш

;

воҳа

геосистемаларидаги

антропоген

юкни

ўрганиш

,

унинг

майдон

бирлигига

тўғри

келадиган

меъёрий

кўрсатгичларини

,

босим

даражасини

ва

баҳолаш

мезонларини

аниқлаш

,

ҳамда

геоэкологик

вазиятни

баҳолавчи

карталарни

тузиш

методикасини

ишлаб

чиқиш

;

воҳа

геосистемалари

аҳолиси

учун

“

ер

сиғими

”

меъёрини

аниқлаш

,

унинг

илмий

асосларини

ишлаб

чиқиш

,

суғориладиган

ерларнинг

турар

жойлар

ва

бошқа

қурилиш

объектлар

билан

бандлик

даражасини

антропоген

юк

сифатида

ўрганиш

;

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

ҳавзасининг

геолого

-

геоморфологик

принципга

асосланилган

ландшафт

картасини

тузиш

ва

унинг

бошқа

мавзули

геоэкологик

карталар

учун

асос

бўлишлигини

кўрсатиш

;

дала

–

тадқиқот

ва

лаборатория

таҳлили

маълумотлари

асосида

ичимлик

сувлари

кимёвий

таркибининг

ўзгариш

қонуниятларини

аниқлаш

;

9

воҳа

геосистемаларидаги

экологик

вазият

аҳоли

саломатлиги

ўртасидаги

боғлиқликларни

математик

корреляцион

ва

статистик

таққослаш

методлари

ёрдамида

ўрганиш

;

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

воҳа

геосистемаларидан

оқилона

фойдаланиш

,

экологик

вазиятни

оптималлаштириш

ва

барқарор

ривожлантиришнинг

илмий

асосларини

ишлаб

чиқиш

,

уларни

картада

кўрсатиш

.

Тадқиқотнинг

объекти

сифатида

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

ҳавзасининг

йирик

воҳа

геосистемалари

олинган

.

Тадқиқотнинг

предмети

воҳа

геосистемаларида

инсон

хўжалик

фаолияти

таъсирида

рўй

бераётган

экологик

оқибатлар

,

антропоген

юк

,

унинг

ҳудуд

ва

вақт

бўйича

ўзгариши

,

экологик

вазиятни

оптималлаштириш

ташкил

этади

.

Тадқиқотнинг

усуллари

.

Тадқиқотда

дала

-

тадқиқот

,

таянч

-

экспериментал

тадқиқот

,

картографик

,

палеогеографик

,

географик

-

таққослаш

,

тиббий

-

географик

,

статистик

,

математик

моделлаштириш

,

ландшафт

-

геокимёвий

,

табиий

аналоглар

усулларидан

фойдаланилди

.

Тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

қуйидагилардан

иборат

:

илк

бор

воҳаларда

геоэкологик

вазиятни

баҳолашда

“

антропоген

юк

”

нинг

миқдор

ва

сифат

кўрсаткичларига

асосланган

янги

методик

ёндашув

ишлаб

чиқилди

,

шу

асосда

янги

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

воҳа

геосистемаларида

антропоген

юк

ва

унинг

оқибатлари

картаси

яратилган

;

воҳа

геосистемалари

учун

“

ер

сиғими

”

меъёри

ишлаб

чиқилган

ва

суғориладиган

ерларнинг

аҳоли

турар

жойлари

ҳамда

қурилиш

объектлари

билан

бандлик

даражасини

ҳисоблаш

методлари

такомиллаштирилган

;

воҳа

геосистемаларидаги

экологик

вазиятни

баҳолаш

мезонларини

такомиллаштириш

асосида

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

воҳасининг

янги

геоэкологик

картаси

яратилган

;

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

воҳа

геосистемаларида

грунт

сувларининг

кимёвий

таркибида

(

минераллашиши

,

қаттиқлиги

,

водород

кўрсаткичи

,

анионлар

ва

катионлар

)

ҳудуд

бўйича

сифат

ўзгаришлар

рўй

бераётганлиги

аниқланган

ҳамда

мавзули

гидроэкологик

карталар

яратилган

;

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

воҳаларида

экологик

вазият

ва

аҳоли

саломатлиги

ўртасидаги

боғлиқликни

ўрганишда

математик

корреляцион

усулдан

фойдаланилган

ва

аҳоли

саломатлигига

энг

кучли

таъсир

кўрсатадиган

омил

сув

сифати

эканлиги

исботланган

;

воҳа

геосистемаларидан

оқилона

фойдаланиш

ва

экологик

вазиятни

оптималлаштириш

бўйича

чора

-

тадбирлар

ландшафтларнинг

индивидуал

хусусиятларига

боғлиқ

ҳолда

ҳар

бир

ландшафт

учун

алоҳида

амалга

ошириш

зарурлиги

асосланган

.

Тадқиқотнинг

амалий

натижалари

қуйидагилардан

иборат

:

олиб

борилган

кўп

йиллик

тадқиқотлар

натижасида

турли

хил

геоэкологик

,

ландшафт

-

гидроэкологик

карталар

кўринишида

моделлар

тайёрланган

,

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшонда

экологик

вазиятни

барқарор

ривожланиш

ва

оптималлаштириш

бўйича

амалий

тавсиялар

таклиф

қилинган

;

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

геосистемаларида

ер

ости

сувларининг

минераллашуви

,

сув

қаттиқлиги

,

асосий

анионлар

ва

катионларнинг

тарқалиши

10

бўйича

янги

карталар

тузилган

;

суғориладиган

ерларнинг

турли

қурилиш

объектлари

билан

баландлик

даражасини

ҳисоблаш

методлари

ишлаб

чиқилган

ва

таянч

участкаларнинг

йирик

масштабли

карталари

яратилган

;

Зарафшон

водийсини

ўраб

турган

тоғлардаги

йирик

сойларда

сув

ҳажми

12-20

млн

.

м

3

ли

сув

омборларини

қуриш

,

шу

асосда

тоғ

олди

текислик

ҳудудларда

томчилатиб

суғориш

технологияси

асосида

интенсив

боғдорчиликни

ривожлантириш

тавсия

қилинган

;

янги

экологик

постлар

очиш

ва

кузатиш

дастурларига

ўзгартиришлар

киритиш

асосида

мониторинг

хизматини

янада

такомиллаштириш

бўйича

тавсиялар

берилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

Ўзбекистон

Республикаси

Фавқулодда

вазиятлар

вазирлиги

Гидрометеорология

хизмати

маркази

,

Ўзбекистон

Республикаси

Геология

ва

минерал

ресурслар

давлат

қўмитаси

“

Ўзбекгидрогеология

”

бўлими

,

Самарқанд

вилояти

Экология

ва

атроф

муҳитни

муҳофаза

қилиш

бошқармаси

,

Ўзбекистон

Республикаси

Соғлиқни

сақлаш

вазирлигининг

статистик

маълумотларидан

фойдаланилгани

,

кўп

йиллар

давомида

тўпланган

дала

тадқиқот

,

тажриба

-

эксперимент

,

лаборатория

маълумотлари

асосида

яратилган

карталар

,

назарий

ишланмалар

,

хулоса

,

таклиф

ва

тавсиялар

амалиётга

жорий

этилганлиги

,

олинган

натижаларнинг

ваколатли

тузилмалар

томонидан

тасдиқлангани

билан

изоҳланади

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

аҳамияти

воҳа

геосистемаларида

антропоген

юкни

аниқлаш

методикаси

ва

“

ер

сиғими

”

меъёри

ишлаб

чиқилганлиги

,

экологик

вазиятни

баҳолаш

мезонлари

такомиллаштирилганлиги

билан

изоҳланади

.

Тадқиқот

натижаларининг

амалий

аҳамияти

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

геосистемалари

бўйича

тузилган

карталар

,

берилган

хулосалар

,

таклиф

ва

тавсиялар

Самарқанд

,

Навоий

,

Бухоро

вилоятларининг

табиий

ресурсларидан

оқилона

фойдаланишда

,

муҳофаза

қилишда

,

қишлоқ

хўжалик

экин

турларини

оптимал

жойлаштиришда

,

тупроқлар

шўрланишининг

олдини

олишда

,

аҳолини

тоза

ичимлик

суви

билан

таъминлаш

бўйича

дастурлар

ва

лойиҳалар

ишлаб

чиқишда

фойдаланиш

учун

муҳим

илмий

ва

амалий

манба

бўлиб

хизмат

қилади

.

Тадқиқот

натижаларининг

жорий

қилиниши

.

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

воҳа

геосистемаларида

экологик

вазиятни

оптималлаштириш

бўйича

ишлаб

чиқилган

илмий

хулоса

ва

таклифлар

асосида

:

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

воҳа

геосистемаларида

экологик

вазиятни

баҳолаш

бўйича

тузилган

ўндан

ортиқ

турдаги

карталар

,

берилган

хулосалар

табиатни

муҳофаза

қилишда

Экология

ва

атроф

-

муҳитни

муҳофаза

қилиш

давлат

қўмитаси

амалиётига

жорий

қилинган

(

Ўзбекистон

Республикаси

Экология

ва

атроф

-

муҳитни

муҳофаза

қилиш

давлат

қўмитасининг

2017

йил

14

ноябрдаги

03/2-5981-

сон

маълумотномаси

).

Натижада

Зарафшон

ҳавзаси

геосистемаларида

томчилатиб

суғориш

технологиясини

жорий

қилиш

асосида

мевали

боғлар

,

узумзорларни

кўпайтириш

имконини

берган

;

11

воҳа

геосистемалари

учун

ишлаб

чиқилган

“

ер

сиғими

”

меъёри

Ер

ресурслари

,

геодезия

,

картография

ва

давлат

кадастри

қўмитаси

амалиётига

жорий

қилинган

(

Ўзбекистон

Республикаси

Ер

ресурслари

,

геодезия

,

картография

ва

давлат

кадастри

қўмитасининг

2017

йил

2

февралдаги

02-02-

816-

сон

маълумотномаси

).

Натижада

ерлардан

илмий

асосда

самарали

фойдаланиш

имконини

берган

;

воҳа

геосистемаларига

антропоген

юк

кўрсаткичи

сифатида

аниқланган

суғориладиган

ерларнинг

аҳоли

турар

жойлари

ва

бошқа

қурилиш

объектлари

билан

бандлик

даражаси

Ер

ресурслари

,

геодезия

,

картография

ва

давлат

кадастри

қўмитаси

амалиётига

жорий

қилинган

(

Ўзбекистон

Республикаси

Ер

ресурслари

,

геодезия

,

картография

ва

давлат

кадастри

қўмитасининг

2017

йил

2

февраль

, 02-02-816-

сон

далолатномаси

).

Натижада

ҳудуднинг

ер

ва

сув

ресурсларидан

оқилона

фойдаланиш

имконини

берган

;

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

воҳа

геосистемаларида

ичимлик

сув

сифатини

кўрсатувчи

карталар

ва

хулосалар

Самарқанд

,

Навоий

ва

Бухоро

вилоятлари

аҳолисини

сифатли

ичимлик

сув

билан

таъминлаш

лойиҳасини

ишлаб

чиқишда

Геология

ва

минерал

ресурслар

давлат

қўмитаси

амалиётига

жорий

қилинган

(

Ўзбекистон

Республикаси

Геология

ва

минерал

ресурслар

давлат

қўмитасининг

2017

йил

20

январдаги

1-01-

сон

маълумотномаси

).

Натижада

Навоий

ва

Бухоро

вилоятлари

аҳолисини

ичимлик

суви

билан

таъминлашни

яхшилаш

имконини

берган

.

Тадқиқот

натижаларининг

апробацияси

.

Тадқиқотнинг

асосий

натижалари

8

та

халқаро

ва

30

дан

ортиқ

республика

илмий

-

амалий

анжуманларида

муҳокамадан

ўтказилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

эълон

қилинганлиги

.

Диссертация

мавзуси

бўйича

1

та

монография

, 103

та

илмий

мақола

,

шу

жумладан

, 43

та

илмий

журналларда

,

шундан

12

та

хорижий

журналларда

чоп

қилинган

.

Диссертациянинг

тузилиши

ва

ҳажми

.

Диссертация

иши

кириш

,

тўрт

боб

,

хулоса

,

фойдаланилган

адабиётлар

рўйхати

ва

иловалардан

таркиб

топган

.

Диссертациянинг

ҳажми

196

саҳифани

ташкил

қилади

.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ

АСОСИЙ

МАЗМУНИ

Кириш

қисмида

ўтказилган

тадқиқотларнинг

долзарблиги

ва

зарурати

асосланган

,

тадқиқотнинг

мақсади

ва

вазифалари

ҳамда

объект

ва

предметлари

тавсифланган

,

Ўзбекистон

Республикасида

фан

ва

технологиялар

тараққиётининг

устувор

йўналишларига

мослиги

кўрсатилган

,

тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

ва

амалий

натижалари

баён

қилинган

,

олинган

натижаларнинг

назарий

ва

амалий

аҳамияти

очиб

берилган

,

тадқиқот

натижаларини

амалиётга

жорий

қилиш

,

нашр

этилган

ишлар

ва

диссертация

тузилиши

бўйича

маълумотлар

келтирилган

.

Диссертациянинг

“

Геосистемаларда

экологик

муаммоларни

ўрганишнинг

назарий

ва

методик

асослари

”

деб

номланган

биринчи

бобида

назарий

масалалардан

иккита

муаммонинг

таҳлили

берилган

:

биринчиси

геосистемаларга

ва

экосистемаларга

тушадиган

антропоген

юк

меъёри

ва

уни

12

баҳолаш

бўлиб

,

бу

муаммо

тўғрисида

Ю

.

Одум

(1986),

Ю

.

А

.

Израэл

(1984),

А

.

Г

.

Исаченко

(1980),

Ю

.

В

.

Новиков

,

В

.

М

.

Подолський

(1994),

Ц

.

Е

.

Мирцхулава

(2001),

В

.

Г

.

Заиканов

(2000),

Б

.

И

.

Кочуров

(1999)

ва

бошқаларнинг

тадқиқот

ишлари

таҳлил

қилинган

.

Бу

ишлар

асосан

назарий

характерга

эга

бўлиб

,

антропоген

юкнинг

ошиши

геосистемаларда

шаклланган

барқарор

мувозанатнинг

бузилишига

,

табиий

маҳсулдорликнинг

пасайишига

,

меъёрдан

ортиқча

юк

,

аввало

,

биотик

,

кейин

абиотик

компонентларда

ўзгаришларни

келтириб

чиқариб

,

экологик

беқарорликнинг

шаклланишига

сабаб

бўлишлиги

изоҳлаб

берилган

.

Иккинчи

назарий

масалада

воҳалар

инсон

-

табиат

муносабатлари

таъсирида

жадал

ўзгараётган

динамик

геосистемалар

эканлиги

аниқ

маълумотлар

,

фактик

материаллар

асосида

кўрсатилган

.

Тупроқшунос

мутахассислар

(

Т

.

К

.

Ортиқов

, 2002,

Р

.

К

.

Қузиев

2002)

фикрича

,

ҳар

йили

суғориладиган

тупроқлардан

маданий

ўсимликлар

билан

олиб

чиқиб

кетилаётган

моддалар

,

ерга

берилаётган

моддалар

миқдорига

нисбатан

катта

бўлмоқда

.

Шу

сабабли

ҳам

суғориладиган

тупроқларда

гумус

моддаси

кейинги

70-80

йил

ичида

40-50 %

га

камайган

.

Республика

воҳа

тупроқларининг

ярмидан

кўпи

,

яъни

2,0

млн

.

гектардан

ортиқ

ерлар

турлича

даражада

шўрланган

.

Йирик

дарёлар

дельталарида

шўрланган

ерлар

90 %

га

етган

,

грунт

сувлардаги

тузлар

миқдори

2000-3000

мг

/

л

дан

ошган

ва

уларнинг

кўпчилиги

ичимлик

учун

яроқсиз

ҳолга

келган

.

Келажакда

аҳоли

сонининг

ошиши

билан

воҳаларга

антропоген

юк

янада

кучаяди

,

бу

экологик

вазиятнинг

янада

кескинлашувига

олиб

келади

.

Биринчи

бобнинг

учта

параграфида

геосистемалардаги

экологик

муаммоларни

ўрганишнинг

методик

масалалари

муҳокама

қилинган

.

Россия

Федерацияси

ва

Ўзбекистон

Республикасида

тузилган

ва

чоп

этилган

экологик

карталар

ҳамда

турли

илмий

ишларда

ёритилган

илмий

ишланмалар

таҳлили

берилган

.

Геосистемаларда

экологик

вазиятни

баҳолаш

бўйича

ҳозирга

қадар

ягона

фикрга

келинмаган

.

Илмий

-

назарий

тадқиқотлар

ва

дала

-

экспериментал

ишларга

асосланган

ҳолда

,

геосистемаларда

экологик

вазиятни

баҳолашнинг

етти

поғонали

баҳолаш

тизимини

тавсия

қилдик

: 1)

қаноатланарли

-5 %

гача

; 2)

жиддий

-5-15 %; 3)

ўртача

кескин

-15-25 %; 4)

кучли

кескин

-25-35 %; 5)

танг

-

35-45 %; 6)

хавфли

-45-55 %; 7)

ҳалокатли

->55 %.

Таклиф

қилган

етти

поғонали

баҳолашлар

тизими

асосида

“

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

ҳавзасининг

геоэкологик

картаси

”

тузилди

.

Ҳудудда

“

ҳалокатли

”

вазият

қайд

қилинмаган

.

Биринчи

бобнинг

тўртинчи

параграфида

геосистемаларда

экологик

вазиятни

тадқиқ

қилишда

ҳудудий

боғлиқлик

ва

аҳоли

учун

“

ер

сиғими

”

меъёри

методларидан

фойдаланиш

имкониятлари

таҳлил

қилинди

.

Геосистемаларнинг

ҳудудий

бир

-

бирларига

боғлиқлиги

,

бир

бутунлиги

дарё

ҳавзаларида

яхши

намоён

бўлади

.

Геосистемаларда

экологик

вазиятни

таҳлил

қилганда

ҳавза

методи

ва

парагенетик

боғлиқлик

методларидан

фойдаланиш

яхши

самара

беришлиги

кўрсатилган

.

Аҳоли

учун

“

ер

сиғими

”

меъёрини

аниқлаш

мунозарали

ва

мураккаб

масала

ҳисобланади

.

Лекин

,

инсон

ҳаёти

табиат

билан

бевосита

боғлиқ

экан

,

ҳар

бир

ҳудуд

учун

унинг

табиатига

мумкин

қадар

кам

таъсир

кўрсатадиган

,

13

яъни

,

мувозанатини

бузмайдиган

меъёрий

кўрсатгичлар

бўлиши

керак

.

Шундай

кўрсатгичлардан

бири

“

ер

сиғими

”

меъёри

ҳисобланали

.

“

Ер

сиғими

”

деганда

,

маълум

миқдордаги

кишиларни

йил

давомида

экологик

тоза

маҳсулотлар

билан

таъминлаши

мумкин

бўлган

ер

майдони

(1

км

2

)

тушунилади

.

Бу

ерда

,

сўзсиз

,

шу

миқдордаги

кишиларнинг

табиатга

зарар

етказмаслиги

,

яъни

экологик

мувозанатни

бузмаслиги

асосий

мезон

ҳисобланади

. “

Ер

сиғими

”

ни

ҳисоблашда

Бутун

жаҳон

соғлиқни

сақлаш

ташкилоти

томонидан

бир

кишининг

истеъмоли

учун

тавсия

қилинган

асосий

озик

-

овқат

маҳсулотлари

(

нон

,

гўшт

,

сут

ва

сут

маҳсулотлари

)

асос

қилиб

олинди

.

Ердан

фойдаланишнинг

ҳозирги

ҳолатини

,

деҳқончилик

ва

чорвачилик

маҳсулотлари

ҳосилдорлигини

инобатга

олиб

,

Ўзбекистон

шароитида

пахта

етиштириладиган

хўжаликларда

“

ер

сиғими

” 1

км

2

майдонга

250-300

киши

меъёр

бўлади

,

деган

хулосага

келдик

.

Ҳисоблаш

ишлари

250

кишига

нисбатан

олиб

борилди

.

Тадқиқот

ишлар

шуни

кўрсатдики

250

кишини

нон

ва

нон

маҳсулотлари

билан

таъминлаш

учун

1

км

2

майдоннинг

12 %

га

буғдой

экилиши

(

ҳосилдорлик

40

ц

/

га

бўлса

),

гўшт

маҳсулотлари

учун

270

бош

қорамоллар

,

сут

маҳсулотлари

учун

60

бош

сигир

,

жами

330

бош

қорамоллар

сақланиши

керак

.

Ушбу

миқдордаги

қорамолларни

боқиш

учун

1

км

2

майдоннинг

24 %

и

ем

-

хашак

экинлари

билан

банд

бўлиши

лозим

.

Қолган

ер

майдонларини

пахта

,

мева

,

сабзавот

экинлари

,

уй

-

жой

қурилишлари

банд

қилади

.

Юқоридаги

чорва

моллар

бўйича

ҳисобларимиз

Вазирлар

Маҳкамасининг

1994

йил

23

февралида

“

Фермер

хўжаликларни

ҳимоялаш

ва

чорвачиликда

ислоҳотни

такомиллаштириш

тўғрисида

”

ги

қарорида

келтирилган

рақамларга

мос

келади

.

Ушбу

қарорда

фермер

хўжаликлари

учун

Андижон

,

Фарғона

,

Наманган

,

Тошкент

,

Хоразм

ва

Самарқанд

вилоятларида

ҳар

бир

бош

қорамол

учун

0,3

гектар

суғорма

ер

,

Қорақалпоғистон

ва

бошқа

вилоятларда

0,54

гектар

,

баҳорикор

далаларда

2

гектар

ер

ажратилсин

-

деб

,

ёзилган

(

И

.

А

.

Каримов

, 1994,

63

бет

)

7.

Бу

қарор

бўйича

аҳоли

зич

яшайдиган

ҳудудларда

бир

км

2

жойда

300

бош

қорамол

бўлиши

керак

.

Бизнинг

ҳисобимиз

(330

бош

қорамол

)

ҳам

шу

рақамларга

тўғри

келади

.

Биринчи

бобнинг

бешинчи

параграфида

воҳа

геосистемаларида

экологик

вазият

ва

инсон

саломатлиги

ўртасидаги

боғлиқликларни

математик

статистика

усули

ёрдамида

баҳолаш

кўрсатилган

.

Бу

вазифани

бажариш

учун

аҳоли

саломатлигига

таъсир

кўрсатиши

мумкин

бўлган

тўртта

омил

танланди

: 1)

аҳоли

зичлиги

; 2)

тупроқларнинг

шўрланиши

; 3)

тупроқларнинг

пестицидлар

билан

ифлосланиши

; 4)

ичимлик

сувларининг

ифлосланиши

.

Ушбу

омилларнинг

инсон

саломатлигига

таъсири

натижалари

сифатида

учта

кўрсаткичлар

танланди

: 1)

аҳолининг

умумий

касалланиши

; 2)

аҳоли

ўртасида

ўлимлар

сони

; 3)

бир

ёшгача

бўлган

гўдаклар

ўлими

.

Бу

таҳлил

натижалари

12

та

чизмада

кўрсатилди

.

Корреляцион

боғланишларни

ўрганишда

, (

х

)

ва

(

у

)

катталиклар

орасидаги

боғлиқлик

махсус

формула

билан

аниқланадиган

корреляция

коэффициенти

(R)

орқали

ифодаланди

. R

нинг

қиймати

+1

ёки

-1

га

қанча

яқин

бўлса

,

чизиқли

7

Каримов

И

.

А

.

Прогресс

дехканского

хозяйства

–

путь

к

изобилию

:

Выступление

на

заседание

Каьинета

Министров

Республики

Узбекистан

18

февраля

1994

г

. –

Ташкент

: «

Узбекистан

» 1994, 72

с

.

14

корреляцион

боғланиш

шунча

зич

бўлади

: R

нолга

яқинлашса

,

бу

боғланиш

камаяди

, R<0,3

бўлса

,

корреляцион

боғланиш

суст

, R=0,3-0,7

бўлса

–

ўртача

,

R>0,7

бўлса

–

боғланиш

кучли

ҳисобланади

.

Корреляция

коэфициентининг

моҳиятлилиги

(t)

махсус

формула

ёрдамида

аниқланди

(

Б

.

А

.

Доспехов

, 1979).

Агар

t

амалдаги

≥

t

назарийдан

бўлса

,

корреляцион

боғланиш

моҳиятли

ва

,

аксинча

,

агар

t

амалдаги

<t

назарийдан

бўлса

,

моҳиятсиз

ҳисобланади

. t

нинг

назарий

қийматлари

“

Стюдент

жадвали

”

дан

олинди

.

Бунда

моҳиятлилик

даражаси

5%,

айрим

ҳолларда

1 %

га

тенг

деб

қаралади

.

Танланган

тўртта

омилдан

аҳоли

зичлиги

ва

тупроқларнинг

пестицидлар

билан

ифлосланиши

ва

инсон

саломатлиги

ўртасидаги

корреляцион

боғлиқлик

суст

эканлиги

(R<0,3)

аниқланди

.

Тупроқларнинг

шўрлиги

ҳамда

ичимлик

сув

сифатига

боғлиқ

касалланиш

ва

ўлимлар

ўртасидаги

корреляцион

боғлиқлик

ўртача

ва

кучлига

яқинлигини

(R-0,41-0,68)

кўрсатди

.

Аҳолининг

саломатлигига

битта

эмас

,

бир

нечта

экологик

омиллар

биргаликда

таъсир

кўрсатади

.

Бу

ҳолатни

аниқлаш

учун

бир

омилли

корреляцион

таҳлил

ўрнига

кўп

омилли

корреляцион

таҳлил

ўтказилди

.

Бунда

,

аҳолининг

касалланиши

(

у

),

тупроқларнинг

шўрланиши

(

х

)

ва

ичимлик

сув

сифатининг

меъёрга

тўғри

келмаслиги

(z)

биргаликда

қараб

чиқилди

.

Бу

омилларнинг

аҳоли

касалланишига

таъсири

янада

каттароқ

бўлишлиги

аниқланди

(R-0,66-0,97).

Касалланишга

таъсир

кўрсатувчи

омиллар

қанчалик

кўп

олиниб

таҳлил

қилинса

,

корреляцион

боғлиқликнинг

кучайиши

кузатилади

.

Диссертациянинг

“

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшон

ҳавзасининг

геосистемалари

,

уларнинг

бўлиниш

қонуниятлари

ва

қишлоқ

хўжалигида

фойдаланиш

”

деб

номланган

иккинчи

бобининг

биринчи

параграфида

ландшафтларга

уларнинг

бўлинишида

асосий

роль

ўйновчи

омиллар

таҳлил

қилинди

.

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшоннинг

текислик

ва

тоғли

ҳудудларида

ландшафтларнинг

бўлинишида

тектоник

тузилишларнинг

ҳиссаси

катталиги

аниқланди

.

Геологик

-

геоморфологик

принципга

асосланиб

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшонда

29

та

регионал

ландшафтлар

ажратилди

ва

улар

ўрта

масштабли

ландшафт

картасида

кўрсатилди

.

Картада

бўйлама

ва

кўндаланг

ландшафт

кесмалари

берилди

.

Ландшафтларнинг

қуйидаги

морфологик

бирликлар

туркуми

қабул

қилинди

: “

баландлик

зона

”, “

жой

”,

урочище

,

подурочище

,

фация

.

Баландлик

зона

тоғларда

бўлинади

.

Урочищеларни

ички

тузилиши

мураккаблигига

қараб

уч

турга

бўлдик

: 1)

оддий

урочище

, 2)

мураккаб

урочище

, 3)

жуда

мураккаб

урочище

.

Подурочище

ва

фация

йирик

масштабли

фрагмент

ландшафт

карталарда

кўрсатилди

.

Картада

кўрсатилган

29

та

ландшафтлар

қуйидаги

гуруҳларга

ажратилди

:

1)

тоғ

ландшафтлари

, 2)

тоғ

олди

текислик

ландшафтлари

, 3)

тоғлар

орасидаги

йирик

водий

(

воҳа

)

ландшафтлари

, 4)

дарё

дельталари

ва

платосимон

текислик

(

чўл

)

ландшафтлари

.

Ўрта

ва

Қуйи

Зарафшонда

қуйидаги

воҳалар

алоҳида

ландшафтлар

сифатида

ажратилди

:

Самарқанд

,

Каттақўрғон

,

Кармана

,

Бухоро

,

Қоракўл

.

Қуйида

воҳа

ҳар

бир

ландшафтлари

табиатига

қисқача

тавсиф

берилади

.

Самарқанд

воҳа

ландшафти

Самарқанд

ботиғининг

қайир

ва

қайир

усти

террасаларини

эгаллайди

.

Ландшафтнинг

асоси

2000-2500

м

қалинликдаги