Assessment of possibilities of water saving in agriculture of arid zones

1

ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯ

ХИЗМАТИ

МАРКАЗИ

ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯ

ИЛМИЙ

-

ТЕКШИРИШ

ИНСТИТУТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.G.47.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

НАМАНГАН

ДАВЛАТ

УНИВЕРСИТЕТИ

АБДУРАҲМАНОВ

СОҲИБЖАН

ТУРДИАЛИЕВИЧ

ҚУРҒОҚЧИЛ

ХУДУДЛАР

ДЕҲҚОНЧИЛИГИДА

СУВНИ

ТЕЖАШ

ИМКОНИЯТЛАРИНИ

БАҲОЛАШ

11.00.04 –

Метеорология

,

иқлимшунослик

,

агрометеорология

ГЕОГРАФИЯ

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАЛСАФА

ДОКТОРИ

(PhD)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

- 2018

2

УДК

631.434.52

Фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

автореферати

мундарижаси

Оглавления

автореферата

диссертации

доктора

философии

(PhD)

Contents of dissertation abstract of doctor of philosophy (PhD)

Абдураҳманов

Соҳибжан

Турдиалиевич

Қурғоқчил

худудлар

деҳқончилигида

сувни

тежаш

имкониятларини

баҳолаш

....................................................................................................................... 3

Абдурахманов

Соҳибжан

Турдиалиевич

Оценка

возможностей

экономии

оросительной

воды

в

земледелие

аридных

территорий

................................................................................................................ 21

А

bdurakhmanov Sohibjan Turdialievich

Assessment of possibilities of water saving in agriculture of arid zones.................. 39

Эълон

қилинган

ишлар

рўйхати

Список

опубликованных

работ

List of

р

ublished work............................................................................................... 42

3

ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯ

ХИЗМАТИ

МАРКАЗИ

ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯ

ИЛМИЙ

-

ТЕКШИРИШ

ИНСТИТУТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.G.47.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

НАМАНГАН

ДАВЛАТ

УНИВЕРСИТЕТИ

АБДУРАҲМАНОВ

СОҲИБЖАН

ТУРДИАЛИЕВИЧ

ҚУРҒОҚЧИЛ

ХУДУДЛАР

ДЕҲҚОНЧИЛИГИДА

СУВНИ

ТЕЖАШ

ИМКОНИЯТЛАРИНИ

БАҲОЛАШ

11.00.04 –

Метеорология

,

иқлимшунослик

,

агрометеорология

ГЕОГРАФИЯ

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАЛСАФА

ДОКТОРИ

(PhD)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

- 2018

4

География

фанлари

бўйича

фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

мавзуси

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамаси

ҳузуридаги

Олий

Аттестация

комиссиясида

№

В

2017.2.PhD/Gr11.

рақам

билан

рўйхатга

олинган

.

Диссертация

Наманган

давлат

университетида

бажарилган

.

Диссертация

автореферати

уч

тилда

(

ўзбек

,

рус

,

инглиз

(

резюме

))

Илмий

кенгаш

веб

саҳифаси

(www.meteo.uz)

ва

«Ziyonet»

Ахборот

таълим

порталида

(www.ziyonet.uz

)

манзилига

жойлаштирилган

.

Илмий

маслаҳатчи

:

Камалов

Баҳодир

Асамович

география

фанлари

доктори

,

доцент

Расмий

оппонентлар

:

Абдуллаев

Аъло

Қаюмхожаевич

география

фанлари

доктори

Холматжанов

Бахтияр

Махаматжанович

география

фанлари

номзоди

,

доцент

Етакчи

ташкилот

:

Ирригация

ва

сув

муаммолари

илмий

тадқиқот

институти

Диссертация

ҳимояси

Гидрометеорология

илмий

-

текшириш

институти

ҳузуридаги

илмий

даражалар

берувчи

DSc.27.06.2017.G.47.01

рақамли

Илмий

кенгашнинг

2018

йил

«___»__________

соат

___

даги

мажлисида

бўлиб

ўтади

.

Манзил

: 100052,

Тошкент

шаҳри

,

Бодомзор

йўли

1-

тор

кўчаси

, 72.

Тел

: (99871)2358512,

факс

: (99871)2371319;

е

-mail:

nigmi@albatros.uz

Диссертация

билан

Гидрометеорология

илмий

-

текшириш

институти

Илмий

-

техникавий

кутубхонасида

танишиш

мумкин

( -

рақам

билан

рўйхатга

олинган

).

Манзил

: 100052,

Тошкент

шаҳри

,

Бодомзор

йўли

1-

тор

кўчаси

, 72.

Тел

: (99871) 2358512,

факс

: (99871) 2371319

Диссертация

автореферати

2018

йил

«____»___________

куни

тарқатилди

.

(2018

йил

”___” __________

даги

____

рақамли

реестр

баённомаси

)

В

.

Е

.

Чуб

Илмий

даражалар

берувчи

Илмий

кенгаш

раиси

,

г

.

ф

.

д

.

Б

.

Э

.

Нишонов

Илмий

даражалар

берувчи

Илмий

кенгаш

илмий

котиби

,

т

.

ф

.

н

.

С

.

В

.

Мягков

Илмий

даражалар

берувчи

Илмий

кенгаш

қошидаги

Илмий

семинар

раиси

,

т

.

ф

.

д

.

5

КИРИШ

(

фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

аннотацияси

)

Диссертация

мавзусининг

долзарблиги

ва

зарурати

.

Глобал

иқлим

ўзгариши

ер

ва

сув

ресурслари

билан

боғлиқ

бўлган

муаммоларнинг

кескин

тус

олишига

сабаб

бўлмоқда

.

Минтақаларда

юзага

келаётган

сув

ресурсларининг

тақчиллиги

бевосита

қурғоқчил

ҳудудларнинг

янада

кенгайишига

,

ер

ресурсларидан

фойдаланиш

имкониятининг

чекланишига

ҳамда

ахолини

озиқ

-

овқат

маҳсулотлари

билан

таъминлаш

муаммоларининг

ортишига

олиб

келмоқда

1

.

Жаҳон

мамлакатлари

кейинги

йилларда

қишлоқ

хўжалигида

ер

ва

сув

ресурслари

барқарорлигини

таъминлаш

учун

суғоришда

сувни

тежовчи

интенсив

технологияларни

жорий

этиш

ва

деҳқончиликда

қурғоқчил

ҳудудлардан

фойдаланиш

имкониятларини

кенгайтириш

масалаларига

алоҳида

эътибор

қаратмоқда

.

Ҳозирги

сув

ресурслари

тақчил

бўлган

шароитда

суғориладиган

деҳқончилик

майдонларини

кенгайтириш

зарурати

муаммо

қамровининг

янада

ошишига

олиб

келмоқда

.

Мазкур

ҳолатда

иқлимнинг

глобал

илиши

дарёлар

оқимига

,

намлик

тақсимотига

ва

инсоннинг

хўжалик

фаолиятига

ўзининг

салбий

таъсирини

ўтказмоқда

.

Натижада

,

Марказий

Осиёнинг

суғориладиган

деҳқончилик

ҳудудларида

сув

ресурслари

танқислиги

муаммоси

янада

кучаймоқда

2

.

Республикамизда

ер

ва

сув

ресурсларидан

оқилона

фойдаланишда

кенг

кўламли

ислоҳотлар

амалга

оширилмоқда

.

Мазкур

йўналишда

,

жумладан

,

суғориладиган

майдонларда

сув

сарфини

тежайдиган

янги

технологияларни

қўллаш

кенгайди

,

сув

кўп

талаб

қиладиган

экинлар

ўрнига

серҳосил

,

кам

сув

талаб

қиладиган

қишлоқ

хўжалик

экинлари

экиш

жорий

қилинди

.

Шу

билан

биргаликда

,

суғориш

учун

сув

таъминоти

мураккаб

бўлган

,

лекин

,

тупроғи

унумдор

адир

ерлардан

мақсадли

фойдаланишга

алоҳида

эътибор

қаратиш

талаб

этилади

.

Ўзбекистон

Республикасининг

2017-2021

йилларда

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегиясида

3

«...

суғориладиган

ерларнинг

мелиоратив

ҳолатини

янада

яхшилаш

,

мелиорация

ва

ирригация

объектлари

тармоқларини

ривожлантириш

,

қишлоқ

хўжалиги

ишлаб

чиқариши

соҳасига

интенсив

усулларни

,

энг

аввало

,

сув

ва

ер

ресурсларини

тежайдиган

замонавий

агротехнологияларни

жорий

этиш

»

вазифалари

белгилаб

берилган

.

Бу

борада

,

қишлоқ

хўжалигида

сувни

тежовчи

технологияларни

ишлаб

чиқиш

,

экинларни

суғормасдан

етиштириш

борасида

амалга

ошириладиган

тадқиқотларни

янада

чуқурлаштириш

муҳим

аҳамият

касб

этади

.

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2017

йил

7

февралдаги

ПФ

-4947-c

он

«

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

ҳаракатлар

стратегияси

тўғрисида

»

ги

Фармони

, 2007

йил

29

октябрдаги

ПФ

-3932-

сон

«

Ерларнинг

мелиоратив

ҳолатини

яхшилаш

тизимини

тубдан

1

https://icid.org/conf_wif.html

2

http//www.und

р

.uz/registry@und

р

.org

3

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2017

йил

7

февралдаги

ПФ

-4947-

сон

«2017-2021

йилларда

Ўзбекистонни

ривожлантиришнингг

бешта

устувор

йўналиши

бўйича

Ҳаракатлар

стратегияси

тўғрисида

»

ги

Фармони

.

6

такомиллаштириш

чора

-

тадбирлари

тўғрисида

»

ги

Фармони

ва

2015

йил

29

декабрдаги

ПҚ

-2460-

сон

билан

тасдиқланган

«2016-2018

йилларда

қишлоқ

хўжалигини

янада

ислоҳ

қилиш

ва

ривожлантириш

чора

–

тадбирлари

тўғрисида

»

ги

қарори

ҳамда

мазкур

фаолиятга

тегишли

бошқа

меъёрий

-

ҳуқуқий

ҳужжатларда

белгиланган

вазифаларни

амалга

оширишда

ушбу

диссертация

тадқиқоти

муайян

даражада

хизмат

қилади

.

Тадқиқотнинг

республика

фан

ва

технологияларни

ривожлан

-

тиришнинг

асосий

устувор

йўналишларига

мослиги

.

Мазкур

тадқиқот

фан

ва

технологиялар

ривожланишининг

V. «

Қишлоқ

хўжалиги

,

биотехнология

,

экология

ва

атроф

-

муҳит

муҳофазаси

»

устувор

йўналишига

мувофиқ

бажарилган

.

Муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

.

Қурғоқчил

иқлим

шароитида

деҳқончиликка

об

-

ҳаво

ва

иқлимнинг

таъсири

А

.

К

.

Абдуллаев

,

Б

.

А

.

Айзенштат

,

Л

.

Н

.

Бабушкин

,

И

.

Г

.

Грингоф

,

М

.

В

.

Зуев

,

Б

.

Е

.

Милькис

,

Ф

.

А

.

Муминов

,

А

.

А

.

Скворцов

,

И

.

Туропов

ва

бошқалар

томонидан

ўрганилган

.

Мазкур

тадқиқотлар

натижаларининг

кўрсатишича

,

вегетация

даврида

суғориладиган

ерларда

тупроқ

юзаси

ва

ер

усти

ҳавоси

ўртасида

атрофдагидан

фарқ

қилувчи

об

-

ҳаво

юзага

келади

.

Л

.

Ф

.

Лебедев

бўйича

тупроқнинг

юқори

қатлами

атмосферадаги

намликнинг

конденсацияси

ҳисобига

бойийди

ва

бу

ҳолат

йил

давомида

кузатилиши

мумкин

бўлгани

ҳолда

,

ёз

даврида

бунинг

имконияти

катта

бўлади

.

Тупроқ

қоплами

сув

балансида

сарфланишнинг

энг

катта

қисми

буғланишга

тўғри

келади

.

Суғоришда

буғланишни

камайтириш

мақсадида

мульчлашни

қўллаш

билан

рус

олимлари

А

.

Н

.

Балашов

(1936),

Н

.

Н

.

Банасевич

(1935),

Н

.

М

.

Вишнякова

(1969),

Н

.

Г

.

Захаров

(1964),

И

.

М

.

Козулина

(1967),

М

.

И

.

Макаревский

(1936),

В

.

В

.

Попова

(1967),

В

.

И

.

Ревут

(1966),

Д

.

Б

.

Циприс

(1966)

ва

бошқалар

,

ғарб

мамлакатларида

О

.

Беннет

(1966),

Д

.

Р

.

Дэвидсон

,

Э

.

Эммерт

(1958),

И

.

Рейнхольд

ва

М

.

З

.

Шмидт

(1933),

В

.

Марки

(1929,

Италия

),

Х

.

Хаазе

(1965),

Х

.

Бенкенштейн

(1970),

Ф

.Mape

ч

e

к

ва

Э

.

Трефла

(1961),

А

.

Пустай

(1963)

Х

.

Р

.

Спейс

(1963)

ва

бошқалар

,

Ўзбекистонда

Р

.

А

.

Абдурахимов

(1968),

Л

.

Н

.

Бабушкин

ва

И

.

Рабинович

(1937),

Н

.

Басаргина

ва

И

.

Турапов

(1965),

В

.

И

.

Зуев

ва

А

.

А

.

Басистов

(1960),

Н

.

Ф

.

Лукин

(1985),

Н

.

Ф

.

Матюшин

ва

Р

.

Соатов

(1965),

П

.

П

.

Язиков

ва

Р

.

З

.

Мухаммаджонов

(1963),

Ш

.

Т

.

Холиқулов

(2004),

А

.

С

.

Шамсиев

(2015)

ва

бошқалар

шуғулланишган

.

Шу

мақсадда

мульчқоғоз

,

нефть

чиқиндилари

-

смолопарафин

,

битум

эмульсияси

ва

бошқаларни

ишлатишган

.

Кейинчалик

мульчлаш

,

асосан

полиэтилен

пленкалар

билан

бажариладиган

бўлди

.

Аммо

,

бу

тадқиқотларда

мульчлаш

суғоришга

қўшимча

тадбир

сифатида

қўлланилган

.

Полиэтилен

пленка

ёрдамида

мульчлаш

тупроқ

намлигини

3-4%

га

,

баъзи

ҳолларда

17%

гача

ошириши

аниқланган

.

Экинларни

суғориш

билан

бирга

мульчлаш

кўп

ҳолларда

9-71%

қўшимча

ҳосил

берган

.

Экинларни

суғормасдан

,

фақат

мульчлаб

ўтказилган

тажрибалар

дастлаб

Л

.

Н

.

Бабушкин

,

Н

.

Ф

.

Лукин

томонидан

,

йилига

400-500

мм

ёғин

ёғадиган

,

Тошкент

ва

Душанбеда

ўтказилган

.

Ёғин

200

мм

дан

кам

ёғадиган

жойларда

бундай

тажрибалар

ўтказилмаган

.

7

Диссертация

мавзусининг

бажарилаётган

олий

таълим

муассаса

-

сининг

илмий

тадқиқот

ишлари

билан

боғлиқлиги

.

Диссертация

тадқиқоти

Наманган

давлат

университети

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режасининг

01-

сон

«

Фарғона

водийси

табиий

ресурсларидан

самарали

фойдаланиш

ва

юзага

келган

экологик

муаммоларни

бартараф

этиш

имкониятлари

» (2013-2016

йй

.),

ИТД

-7-29. «

Наманган

вилояти

табиий

ресурслари

,

улардан

фойдаланиш

ва

юзага

келаётган

экологик

муаммоларни

бартараф

этиш

йўллари

» (2012-2014

йй

.)

мавзусидаги

амалий

тадқиқотлар

лойиҳаси

доирасида

бажарилган

.

Тадқиқотнинг

мақсади

қурғоқчиликда

сувни

тежаш

ва

ҳудуднинг

агрометеорологик

кўрсаткичларига

асосланган

ҳолда

,

қишлоқ

ҳўжалигида

ҳаводаги

намдан

самарали

фойдаланиш

усулларини

ишлаб

чиқишдан

иборат

.

Тадқиқотнинг

вазифалари

:

суғорма

деҳқончиликнинг

ҳолати

,

унинг

аҳамияти

ва

самарадорлигини

таҳлил

қилиш

,

суғоришнинг

анъанавий

усуллари

асосида

унинг

ривожланишини

баҳолаш

;

анаънавий

суғориш

асосида

суғориш

майдонларини

кенгайтиришнинг

кузатилаётган

ва

юз

бериши

мумкин

бўлган

экологик

оқибатларини

таҳлил

қилиш

;

тупроқнинг

табиий

сув

режими

ва

ундаги

конденсацион

жараёнларнинг

қишлоқ

хўжалиги

экинларини

сув

билан

таъминлаш

имкониятларини

тако

-

миллаштириш

;

қурғоқчил

шароитда

суғормасдан

экин

етиштириш

бўйича

тажрибаларни

ташкил

этиш

ва

амалга

ошириш

.

Тадқиқот

объекти

Наманган

вилоятининг

қурғоқчил

ҳудудларидаги

“

ҳаво

-

сув

-

тупроқ

-

ўсимлик

”

тизими

ҳисобланади

.

Тадқиқот

предмети

-

қурғоқчил

ҳудудларда

ҳаводаги

намликдан

фойдаланиш

хусусиятларини

аниқлаш

ҳамда

суғормасдан

экин

етиштириш

усулларини

такомиллаштириш

.

Тадқиқот

усуллари

.

Диссертацияда

тарихий

ёндашув

,

статистик

,

сув

баланси

ва

таққослаш

усуллари

қўлланилган

.

Сув

баланси

усулидан

тупроқда

нам

тўпланиш

жараёнини

тадқиқ

этишда

фойдаланилди

.

Гидрометеорологик

маълумотлар

статистик

усулда

таҳлил

қилинди

.

Тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

қуйидагилардан

иборат

:

қурғоқчил

ҳудудларда

мульчлаш

натижасида

тупроқнинг

конденсация

ҳисобига

нам

тўплаши

тажрибалар

асосида

аниқланган

;

буғланувчанлик

ўртача

йиллик

ёғин

миқдоридан

юқори

бўлган

қурғоқчил

шароитларда

,

мульчлаш

асосида

,

экинлардан

суғормасдан

ҳосил

олиш

мумкинлиги

аниқланган

;

сув

ресурслари

ўта

чекланган

ҳудудларда

сабзавотлардан

суғоришсиз

ҳосил

олиш

усули

асосланган

;

тупроқда

вегетация

даври

бошланишига

қадар

тўпланган

нам

миқдори

куз

-

қиш

давридаги

ёғин

миқдоридан

кўплиги

аниқланган

.

Тадқиқотнинг

амалий

натижалари

қуйидагилардан

иборат

:

тупроқнинг

конденсация

ҳисобига

намликка

тўйиниб

бориши

аниқланган

,

8

кам

ҳосилли

ерларда

сувни

кам

талаб

қилувчи

экинлар

-

боғдорчилик

ва

узумчиликни

ривожлантириш

суғорма

деҳқончиликда

сув

танқислиги

муаммосини

хал

этиш

йўлларидан

бири

эканлиги

асосланган

;

қурғоқчил

ҳудудларда

қишлоқ

хўжалиги

экинларидан

суғормасдан

ҳосил

олишнинг

экспериментал

тасдиқланган

янги

усули

ишлаб

чиқилган

ва

амалиётга

тавсия

этилган

;

сувни

кўп

талаб

қилувчи

қишлоқ

хўжалик

экинларида

(

помидор

,

булғор

қалампири

ва

бақлажон

)

тажрибалар

ўтказилган

ва

самарали

натижалар

олинган

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

аввало

диссертацияда

Ўзбекистон

Республикаси

Фавқулодда

вазиятлар

вазирлиги

ҳузуридаги

Гидрометеорология

хизмати

маркази

ва

Қишлоқ

ва

сув

хўжалиги

вазирлиги

маълумотларидан

фойдаланилганлиги

билан

асосланади

.

Шунингдек

,

тадқиқотчи

томонидан

2011-2016

йилларда

ўтказилган

қишлоқ

хўжалиги

экинларидан

суғормасдан

ҳосил

олиш

бўйича

тажрибалар

диссертациянинг

асосий

илмий

-

амалий

негизи

ҳисобланади

.

Асосий

натижалар

,

ишлаб

чиқилган

таклиф

ва

тавсиялар

амалиётда

жорий

қилинган

,

олинган

тадқиқот

натижалари

тегишли

ташкилотлар

томонидан

тасдиқланган

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

аҳамияти

сув

ресурсларини

тежаш

ва

ер

ресурсларидан

унумли

фойдаланиш

мақсадида

,

агрометеорологик

кўрсаткичларга

таянган

ҳолда

,

ҳаводаги

намдан

фойдаланиш

масалалари

,

шунингдек

,

йиллик

ёғинлар

миқдори

200

мм

дан

кам

,

буғланувчанлик

эса

1000

мм

дан

кўп

ҳудудларда

суғормасдан

қишлоқ

хўжалик

экинларини

етиштиришнинг

илмий

асослари

ишлаб

чиқилганлиги

билан

изоҳланади

.

Тадқиқот

натижаларининг

амалий

аҳамияти

ҳаводаги

намликдан

фойдаланган

ҳолда

қишлоқ

хўжалик

экинларини

етиштириш

усулларини

республиканинг

барча

қурғоқчил

ҳудудларида

қўллаш

мумкинлиги

ва

бу

юқори

иқтисодий

самара

бериши

билан

изоҳланади

.

Тадқиқот

натижаларини

амалиётга

жорий

этиш

суғоришга

сарф

бўладиган

сувни

тежаш

ва

сув

объектларидан

узоқдаги

ҳудудларда

ҳам

деҳқончилик

қилишга

имкон

яратади

.

Тадқиқот

натижаларининг

жорий

этилиши

.

Қурғоқчиликда

сувни

тежаш

ва

ҳаводаги

намдан

фойдаланиш

бўйича

ишлаб

чиқилган

илмий

хулоса

ва

таклифлар

асосида

:

қурғоқчил

ва

сув

тақчил

бўлган

ҳудудларда

экинлардан

суғоришсиз

ҳосил

олиш

Наманган

вилояти

Чортоқ

ва

Косонсой

туманларида

сув

танқис

бўлган

фермер

хўжаликларида

фойдаланишга

жорий

этилган

(

Ўзбекистон

фермерлар

кенгашининг

2016

йил

29

декабрдаги

01/04-768-

сон

маълумотномаси

).

Натижада

,

суғормасдан

экин

етиштириш

усулидан

сув

муаммоси

мавжуд

бўлган

фермер

хўжаликларида

фойдаланиш

катта

иқтисодий

самара

олиш

имконини

берган

;

агрометеорологик

шароитларга

асосланган

ҳолда

,

йиллик

ёғин

миқдори

кам

ва

буғланиш

юқори

бўлган

шароитларда

,

ердаги

намликни

ушлаб

қолиш

9

учун

мульчлашдан

Чортоқ

туманидаги

фермер

хўжаликларда

фойдаланилган

(

Наманган

вилояти

ҳокимлигининг

2017

йил

7

декабрдаги

04/14-51

сон

маълумотномаси

).

Мазкур

илмий

-

амалий

натижалар

суғорилмайдиган

ерлардан

самарали

фойдаланишга

ва

экинлардан

суғормасдан

ҳосил

олишга

хизмат

қилган

;

тупроғи

унумдор

,

аммо

сув

таъминоти

яхши

бўлмаган

ҳудудларда

сабзавотлардан

суғоришсиз

ҳосил

олиш

тажриба

натижаларидан

Наманган

вилоятининг

Чортоқ

тумани

фермер

хўжаликларида

фойдаланилган

(

Қишлоқ

ва

сув

хўжалиги

вазирлигининг

2017

йил

17

февралдаги

04/32-243-

сон

маълумотномаси

).

Ушбу

натижалар

2011-2016

йилларда

фермер

хўжаликларида

суғоришга

сарфланадиган

сувни

тежаш

имконини

берган

;

тупроқда

нам

тўпланиши

бўйича

олинган

натижалардан

Наманган

вилояти

фермер

хўжаликларида

экинларни

суғормасдан

етиштиришда

фойдаланилган

(

Ўзбекистон

Экологик

Ҳаракатининг

2016

йил

23

декабрдаги

12/757-

сон

маълумотномаси

).

Қурғоқчил

ҳудудларда

ушбу

усулдан

фой

-

даланиш

тупроқ

шўрланишининг

олдини

олишга

имкон

берган

.

Тадқиқот

натижаларининг

апробацияси

.

Мазкур

тадқиқот

натижалари

10

дан

ортиқ

,

жумладан

3

та

халқаро

ва

7

та

республика

миқёсидаги

илмий

-

амалий

анжуманларда

муҳокамадан

ўтказилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

эълон

қилинганлиги

.

Диссертация

мавзуси

бўйича

жаъми

25

та

илмий

иш

чоп

этилган

,

шулардан

,

Ўзбекистон

Республикаси

Олий

аттестация

комиссиясининг

докторлик

диссертациялари

асосий

илмий

натижаларини

чоп

этиш

учун

тавсия

этилган

илмий

нашрларда

10

та

мақола

,

жумладан

, 8

таси

республика

ва

2

таси

хорижий

журналларда

чоп

этилган

.

Диссертациянинг

тузилиши

ва

ҳажми

.

Диссертация

таркиби

кириш

,

тўртта

боб

,

хулоса

ва

фойдаланилган

адабиётлар

рўйхатидан

иборат

.

Диссертация

хажми

133

бетни

ташкил

этади

.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ

АСОСИЙ

МАЗМУНИ

Кириш

қисмида

ўтказилган

тадқиқотларнинг

долзарблиги

ва

зарурати

асосланган

,

тадқиқотнинг

мақсади

ва

вазифалари

,

объекти

ва

предмети

тавсифланган

,

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланишининг

устувор

йўналишларига

мослиги

кўрсатилган

,

илмий

янгилиги

ва

амалий

натижалари

баён

қилинган

,

олинган

натижаларнинг

илмий

ва

амалий

ахамияти

очиб

берилган

,

тадқиқот

натижаларини

амалиётга

жорий

қилиш

,

нашр

этилган

ишлар

ва

диссертациянинг

тузилиши

бўйича

тегишли

маълумотлар

келтирилган

.

«

Суғорма

дехқончилик

ва

унинг

аҳамияти

»

деб

номланган

биринчи

бобда

суғориладиган

дехқончиликнинг

замонавий

ҳолати

ва

муаммолари

таҳлил

қилинган

.

Ҳозирги

вақтда

Ўзбекистонда

ўсимликшунослик

соҳасида

суғори

-

ладиган

дехқончиликнинг

ҳиссаси

жуда

катта

.

Бу

улуш

95%

дан

ортиқроқдир

.

10

Лекин

эгатлардан

суғориш

жуда

кўп

,

гектарига

10-13

минг

м

3

сув

сарфлашни

талаб

қилади

.

Тадқиқотлар

кўрсатишича

,

дарёлардан

олинган

сувнинг

фақат

25%

гачаси

илдизлар

жойлашган

қатламга

етиб

боради

ва

эвапотранс

-

пирацияга

сарфланади

.

Магистрал

,

хўжаликлараро

ва

хўжалик

ичидаги

каналларда

ҳам

сувни

беҳуда

йўқотишлар

содир

бўлади

.

Бу

йўқотишлар

дарёдан

олинган

сувнинг

43%

гача

ташкил

этади

;

суғориладиган

далаларда

эса

бундай

йўқотиш

жами

15%

ни

ташкил

этади

.

В

.

А

.

Духовнийнинг

маълумотларига

кўра

,

Ўзбекистонда

суғориш

тизимидаги

йўқотишлар

суғориладиган

бир

гектарга

нисбатан

олганда

ўртача

ҳисобда

4,9

минг

м

3

ни

,

даладаги

йўқотишлар

эса

- 2,4

минг

м

3

ташкил

этади

.

Бу

масалани

аввалдан

суғориладиган

Қашқадарё

ва

янги

суғориладиган

Қарши

туманларининг

сув

баланси

мисолида

ўрганиш

юқоридагилардан

ўзгача

натижалар

берди

.

Г

.

Х

.

Юнусовнинг

маълумотларига

кўра

,

суғориладиган

ер

майдонларидан

буғланишга

сув

сарфи

дарёдан

олинган

сув

миқдорининг

(

даладан

оқиб

чиқиб

кетган

сувни

айириб

ташлаганда

) 60-95%

ини

ташкил

этади

.

Бу

эса

буғланиш

суғориладиган

ер

майдонларида

сув

заҳираларидан

фойдаланиш

самарадорлиги

даражасининг

пастлигида

асосий

сабабчи

эканлигини

кўрсатади

.

Ҳозирги

вақтда

суғоришнинг

салбий

оқибатларининг

асосийси

унинг

натижасида

ернинг

шўрланишидир

.

Ҳар

йили

шўрланишга

қарши

курашга

жуда

катта

миқдорда

маблағ

сарфланади

ва

бунинг

устига

шўрни

ювиш

учун

жуда

катта

ҳажмда

сув

сарфланади

.

Шўрланган

ерлар

улардан

қишлоқ

хўжалигида

фойдаланиш

учун

,

шўр

ювишга

сарфланадиган

сув

миқдорининг

катталиги

сабабли

,

шўрланмаган

ерларга

нисбатан

1,5-2

марта

кўпроқ

сув

сарфлашни

талаб

қилади

.

Шўр

ювишга

умумий

сув

истеъмолининг

25%

и

атрофида

сарфланади

.

Тупроқ

шўрлигини

зарур

даражагача

пасайтириш

учун

шўр

ювиш

меъёри

40

минг

м

3

/

га

гача

етиши

мумкин

.

Қурғоқчил

ва

ярим

қурғоқчил

минтақалардаги

кўпгина

дарё

ҳавзаларидаги

сув

танқислигида

бу

ҳолат

дарёларнинг

суғориш

имкониятини

кескин

пасайтириб

юборади

.

Ўзбекистонда

2015

йилда

шўрланган

ерлар

2

млн

гектарни

ёки

суғориладиган

майдонларнинг

46.6%

ини

ташкил

этган

эди

.

Шундан

30,9%

кам

шўрланган

, 13,3%

и

ўртача

шўрланган

ва

2,5%

кучли

шўрланган

ерлардир

.

Бу

ҳусусда

энг

ёмон

ҳолат

Ҳоразм

вилоятида

(

ҳамма

ерлари

шўрланган

),

Сирдарё

(98 %

ерини

шўр

босган

),

Бухоро

(86 %),

Навоий

(82%),

Жиззах

(78%)

вилоятларида

ва

Қорақалпоғистон

Республикасида

(75%)

кузатилади

. 1990-

йилларнинг

бошларида

Хоразм

вилоятида

35,6%

суғориладиган

ер

шўрланмаган

эди

.

Ҳозирга

келиб

бу

ерда

шўрланмаган

ер

қолмади

;

кучли

шўрланган

ерлар

майдони

эса

3,8

марта

кўпайди

.

Айниқса

Фарғона

ва

Андижон

вилоятларида

,

уларнинг

сув

тақсимотининг

бошланишида

жойлашганларига

қарамай

, 35%

ерларининг

шўрланганлиги

ўта

хавотирлидир

.

Демак

,

суғорма

деҳқончиликда

сувнинг

катта

миқдорда

сарфланиши

ва

унинг

60-90 %

и

буғланиб

кетиши

шўрланишнинг

асосий

сабабчиси

деб

,

хулоса

чиқариш

мумкин

.

Бу

жараённи

сусайтириш

учун

сувни

тежаб

,

иложи

борича

кам

сарфлаш

зарур

.

11

Диссертациянинг

“

Суғориладиган

деҳқончиликда

сувни

тежаш

йўллари

”

деб

номланган

иккинчи

бобида

қишлоқ

хўжалигининг

сув

билан

таъминланиши

ва

уни

тежаш

йўллари

таҳлил

этилади

.

Суғорма

деҳқончиликни

сувни

тежаб

ишлатиш

бўйича

прогрессив

суғориш

усулларига

,

масалан

,

томчилатиб

суғоришга

ўтказишни

тезлаштириш

.

Кўп

мамлакатларда

,

айниқса

Исроилда

суғорма

деҳқончиликда

томчилатиб

суғориш

кенг

қўлланилади

ва

бу

соҳада

катта

муваффаққиятларга

эришилган

.

Бу

усул

Ўзбекистонда

ҳам

синаб

кўрилган

.

Қашқадарё

вилоятида

2009-2011

йилларда

50

гектар

, 2012

йилда

100

гектар

суғориладиган

майдонларда

томчилатиб

суғоришни

қўллаб

,

пахтадан

45

ц

/

га

ҳосил

олинган

.

Томчилатиб

суғоришни

Ўзбекистонда

жорий

этишни

кечиктирувчи

асосий

омил

катта

бошланғич

капитал

харажатлардир

.

Ҳозирги

вақтда

фермерларимиз

учун

бундай

харажатлар

қилиши

қийин

.

Шунинг

учун

,

бу

харажатларни

,

ҳозирги

вақтда

мелиоратив

суғориш

учун

сарфланаётган

катта

маблағлар

сингари

,

давлат

бюджети

ҳисобига

амалга

ошириш

керак

.

Диссертацияда

томчилатиб

суғоришни

жорий

этишга

харажатлар

тезда

қопланиши

асосланган

.

Томчилатиб

суғоришга

ўтиш

фақат

иқтисодий

сабабларга

кўра

зарур

бўлиб

қолмай

,

балки

экологик

жиҳатдан

ҳам

,

яъни

Ўзбекистоннинг

келажаги

учун

ҳам

зарур

.

Қишлоқ

хўжалигининг

бир

қисмини

сувни

кам

истеъмол

қилувчи

экинларга

ўтказиш

.

Наманган

давлат

университетида

бажарилган

Наманган

вилояти

туманлари

бўйича

сув

сарфланишининг

тахлили

шуни

кўрсатадики

,

суғориш

учун

сувнинг

энг

кўп

- 11

минг

м

3

/

га

тенг

бўлган

сарфи

экин

майдонларининг

40-50%

ига

пахта

ва

шоли

экилган

туманларда

кузатилади

.

Пахта

майдонлари

кам

,

боғ

ва

узумзорлар

катта

ҳудудларни

эгаллаган

туманларда

бир

гектарга

3

минг

м

3

дан

бироз

кўпроқ

сув

сарфланади

.

Буни

республикада

суғоришга

сарфланадиган

сувнинг

қарийб

ярми

пахтага

сарф

қилиниши

ҳам

тасдиқлайди

.

Бундай

ҳолатда

,

айниқса

пахта

ҳосилдорлиги

кам

ва

сув

тақчил

ҳудудларда

пахта

плантациялари

билан

банд

бўлган

ерларни

боғ

ва

узумзорлар

учун

бериш

керак

.

Уларни

суғориш

катта

миқдорда

сув

талаб

қилмайди

,

яъни

пахтага

нисбатан

3-4

марта

кам

сув

сарф

бўлади

.

Боғ

ва

узумзорлар

маҳсулоти

пахтаники

каби

қайта

-

қайта

ишланади

.

Узум

эса

техник

ўсимликларга

киради

.

Бундай

маҳсулотларга

дунёда

,

шу

қаторда

Ўзбекистон

билан

савдо

муносабатлари

ўрнатилган

мамлакатларда

ҳам

талаб

катта

.

Аҳолининг

янги

узилган

мева

сабзавотларнинг

ҳиссаси

кўп

бўлган

соғлом

овқатланишга

интилиши

сабабли

ўзимизда

ҳам

уларга

талаб

ошиб

боряпти

.

Бу

ишга

қонуний

асос

сифатида

Ўзбекистон

Республикаси

Прези

-

дентининг

2006

йил

3

январдаги

ПҚ

-3709-

сон

“

Мева

,

сабзавотчилик

ва

узумчиликда

иқтисодий

реформаларни

чуқурлаштириш

чора

-

тадбирлари

тўғрисида

”

қарори

хизмат

қилади

.

Суғориладиган

ерлардан

сувнинг

буғланишга

сарфини

камайтириш

учун

зарур

чораларни

кўриш

.

Бунинг

энг

мақбул

усули

илмий

адабиётларда

“

мульчлаш

”

деб

аталади

ва

қадим

замонлардан

бери

қўллаб

келинади

.

12

Мульчлаш

тупроқдаги

намни

буғланишдан

асрайди

.

Тупроқдаги

намнинг

шаклланиши

ва

уни

тартибга

солиш

имкониятлари

тўғрисида

қуйида

тўхтаб

ўтилади

.

Диссертациянинг

учинчи

боби

“

Атмосфера

қурғоқчилиги

,

тупроқ

намлиги

ва

уни

тартибга

солиш

”

масалаларига

бағишланган

.

Наманганда

кузатиладиган

атмосфера

қурғоқчилиги

устун

даражада

кучсиз

жадаллика

эга

бўлиб

,

унинг

кузатилган

барча

ҳолатлар

ичидаги

улуши

90,1%

ни

ташкил

этади

.

Мўътадил

жадалликдаги

атмосфера

қурғоқчилиги

7,7%

га

тенг

.

Атмосфера

қурғоқчилигининг

юзага

келиши

ва

унинг

жадаллигига

ҳаво

ҳарорати

эмас

,

унинг

намлиги

ҳал

қилувчи

таъсир

кўрсатиши

маълум

бўлди

.

А

.

Қ

.

Абдуллаев

ва

М

.

Б

.

Рўзиеванинг

маълумотларига

кўра

,

кўпгина

метеостанциялар

маълумотлари

бўйича

,

Ўзбекистон

тупроқларининг

энг

катта

намлик

сиғими

190-250

мм

оралиғида

ётади

. 1-

жадвалда

Наманган

метеостанциясининг

тупроқнинг

вегетацион

давр

бошланишидаги

(

апрель

ойи

)

намлиги

ҳақидаги

маълумотлар

келтирилган

.

Бу

станцияда

тупроқнинг

тўла

намлик

сиғими

228

мм

.

Тупроқнинг

минимал

намлиги

173

мм

(2010

йил

)

бўлиб

,

тўлиқ

намлик

сиғимининг

75 %

ни

ташкил

қилади

.

Бизнинг

ўлчовларимиз

бўйича

,

апрел

-

май

ойларида

Наманган

вилоятининг

турли

жойларида

тупроқнинг

бир

метрлик

қатламидаги

намлик

250-300

мм

ни

ташкил

этади

.

Бу

Наманган

метеостанцияси

кузатиш

пунктининг

тупроғидаги

тўла

намлик

сиғимидан

бир

мунча

ортиқ

.

1-

жадвал

Вегетация

бошида

тупроқ

намлиги

,

мм

Йиллар

Намлик

Йиллар

Намлик

2001 178 2009 210
2002 176 2010 173
2003 186 2011 200
2004 192 2012 193
2005 181 2013 193
2006 196 2014 199
2007 197 2015 180
2008 176

Жадвал

муаллиф

томонидан

тузилган

.

Шундай

қилиб

,

хулоса

чиқариш

мумкинки

,

Фарғона

водийсининг

қурғоқчил

шароитида

вегетация

бошланишига

қадар

тупроқнинг

бир

метрлик

қатламида

атмосфера

ёғинлари

,

конденсация

ва

адсорбция

ҳисобига

салмоғи

каттагина

- 170 - 200

мм

намлик

тўпланади

.

Бу

намликдан

қишлоқ

хўжалиги

экинларини

етиштиришда

максимал

фойдаланиш

учун

унинг

буғланиб

кетишини

кескин

камайтириш

зарур

.

Маълумки

,

бу

ишни

полиэтилен

ёрдамида

мульчлаш

йўли

билан

амалга

ошириш

мумкин

.

Мульчлашнинг

қишлоқ

хўжалик

майдонларида

қўлланишига

оид

адабиётларни

ўрганиш

асосида

қуйидагиларни

эътироф

этиш

мумкин

:

-

мульчлаш

суғориладиган

шароитда

сувнинг

буғланишга

сарфини

сезиларли

камайтириб

,

суғориш

меъёрини

пасайтириш

имконини

беради

;

13

-

вегетация

даврида

уч

мартадан

кўп

суғоришни

талаб

қилмайдиган

экинлар

учун

мульчлаш

суғориш

ўрнини

тўла

босади

;

-

мульчлаш

ер

ости

сувининг

капилляр

кўтарилиши

юқори

ва

юзаси

ер

сиртига

яқин

бўлган

ерларга

жуда

мос

келади

;

Шулар

асосида

хулоса

қилсак

,

тупроқнинг

сув

режимини

бошқаришда

қўлланиладиган

мульчловчи

материалларнинг

энг

самаралиси

полиэтилен

пленка

деб

ҳисоблаш

мумкин

.

У

саноатда

ишлаб

чиқарилади

,

пишиқ

ва

унча

-

мунчага

йиртилмайди

.

Кўпчилик

тадқиқотчиларнинг

хулосалари

бўйича

мульчлаш

тупроқ

ҳажмий

массасини

бирмунча

пасайтиради

,

ўсимликлар

илдиз

тизимининг

яхшироқ

ривожланишига

имкон

яратади

,

жала

ёғинларидан

сўнг

тупроқ

юзасининг

қатқалоқ

бўлишига

қаршилик

кўрсатади

,

тупроқ

намлигини

3-4%

га

оширади

,

биринчи

терим

ҳосили

ҳиссасини

ортади

ва

ҳоказо

.

Аммо

,

таъкидлаш

лозимки

,

асосида

мавзуга

тегишли

барча

илмий

тадқиқотларда

,

профессор

А

.

Н

.

Бабушкин

тажрибасидан

ташқари

,

мульчлаш

суғоришга

қўшимча

бўлган

агротехник

усул

сифатида

ўрганилган

.

Тупроқ

намлиги

шаклланишининг

асосий

манбалари

атмосфера

ёғин

-

ларининг

инфильтрацияси

,

ҳавонинг

ерга

яқин

қатламидаги

намнинг

конденсацияси

ва

грунт

сувларининг

капиляр

келиши

деб

ҳисоблаш

мумкин

.

Аммо

,

илмий

адабиётларда

,

ҳаводаги

сув

буғи

антик

даврдан

бери

ер

ости

сувларининг

асосий

манбаларидан

бири

деб

ҳисобланишига

қарамасдан

,

бу

борада

бир

-

бирини

инкор

этувчи

фикрлар

мавжуд

.

Муаммонинг

тарихи

А

.

Ф

.

Лебедев

,

А

.

А

.

Роде

ва

бошқаларнинг

монографияларида

тўла

ёритилган

.

Конденсация

ва

адсорбциянинг

тупроқ

намлигининг

шаклланишидаги

аҳамияти

,

юқорида

таъкидлаб

ўтганимиздек

,

Бобилнинг

”

осма

боғлари

”,

Феодосиянинг

сув

таъминоти

,

қум

ва

қумоқ

тупроқларда

нам

конденсациясини

ўрганиш

бўйича

ўтказилган

жуда

кўп

экспериментларда

тасдиқланган

.

Р

.

А

.

Роде

ўзининг

умумлаштиришларида

қуйидаги

хулосаларга

келди

.

1.

Куннинг

иккинчи

ярмида

тупроқнинг

юқори

сиртқи

қатламининг

ҳарорати

пасая

бошлайди

,

намлиги

эса

тупроқ

сиртки

қатлами

ва

унга

яқин

атмосфера

қатламидаги

сув

буғларининг

гигроскопик

ютилиши

(

адсорбция

)

ҳисобига

ошиб

боради

.

Бу

жараён

тупроқ

сиртқи

қатламининг

намлиги

ундаги

ҳавонинг

намга

тўйиниш

ҳолатига

етгунча

давом

этади

.

2.

Тупроқнинг

сиртқи

қатламида

конденсацияланган

намлик

,

тупроқ

дағал

гранулометрик

таркибга

эга

бўлса

,

чуқурроқ

қатламларга

осонроқ

сизиб

боради

.

3.

Ҳароратнинг

сутка

давомидаги

тебранишига

асосланган

нам

конденсаторларининг

самарадорлиги

ҳарорат

амплитудаси

катта

бўлган

сари

ошиб

боради

.

Шундай

қилиб

ҳисоблаш

мумкинки

,

тупроқдаги

ҳавода

доимо

сув

буғлари

мавжуд

.

Ўзбекистонда

ёз

ойларида

у

9-13

г

/

м

3

га

тенг

.

Бундай

арид

(

қурғоқчил

)

шароитда

ҳаводаги

намни

йиғиб

олиш

имкониятини

аниқлаш

учун

қуйидаги

усул

қўлланилди

.

Тупроқда

ўлчовлари

70

смх

80

смх

90

см

бўлган

чуқурча

қазиб

,

унинг

ўртасига

сув

тўпловчи

идиш

14

қўйилади

.

Чуқурча

атрофи

қотирилган

полиэтилен

пленка

билан

ёпилиб

,

унинг

ўртасига

унча

катта

бўлмаган

,

лекин

етарлича

оғир

жисм

қўйилади

.

Бу

жисм

оғирлиги

натижасида

пленка

конуссимон

эгилган

шаклни

олади

ва

конуснинг

учи

сув

тўпланадиган

идиш

устига

тўғрилаб

қўйилади

.

Плёнка

остидаги

нисбий

намлик

100%

га

етганда

,

плёнка

тагида

ҳосил

бўлган

конденсацион

намлик

конус

бўйлаб

идишга

оқиб

тушади

.

Бундай

ўлчовлар

Наманган

вилояти

Чортоқ

тумани

Ласкидон

қишлоғида

Наманган

метеостанциясидан

15

км

масофада

2009

йилнинг

апрель

-

август

ойлари

давомида

ўтказилди

.

Бу

метеостанция

маълумотларига

кўра

Ласкидон

қишлоғи

қурғоқчил

ҳудуд

деб

ҳисобланади

.

Бу

ерда

ёғингарчиликнинг

ўртача

йиллик

миқдори

200

мм

дан

ошмайди

ва

деҳқончилик

суғориш

асосида

олиб

борилади

.

Ўлчов

натижалари

2-

жадвалда

келтирилган

.

Жадвал

қурғоқчил

шароитда

ҳам

тупроқда

намлик

йиғилиши

мумкинлигини

кўрсатади

.

Вегетация

даврида

йиғилган

нам

миқдори

28581

граммни

ташкил

этиб

,

уни

нам

йиғилган

юза

5600

см

2

га

бўлсак

5,1

см

,

яъни

51

мм

ташкил

этади

.

Тўпланган

сув

миқдори

,

кутилганидек

,

иссиқ

ойларда

кўпроқ

бўлди

.

Мана

шундай

асосларда

қурғоқчил

минтақада

суғормасдан

деҳқончилик

қилиш

бўйича

тажрибалар

амалга

оширилди

.

2-

жадвал

Тажриба

чуқурчасида

йиғилган

конденсацион

сув

миқдори

,

г

Ой

Бир

суткада

йиғилган

сув

Бир

ойда

йиғилган

сув

Энг

кам

Энг

кўп

Ўртача

Апрел

13 218

73

2199

Май

47 300 122

3781

Июн

101 481 204

6113

Июл

106 603 280

8675

Август

107 560

252

7813

Жадвал

муаллиф

томонидан

тузилган

Диссертациянинг

тўртинчи

боби

“

Суғормасдан

ҳосил

олиш

имкониятларини

баҳолаш

”

га

бағишланади

.

Ўзбекистон

аҳолисини

қишлоқ

хўжалик

маҳсулотлари

билан

таъминлаш

суғорма

деҳқончилик

асосида

амалга

оширилади

.

Суғориладиган

майдоннинг

1

гектарига

ўртача

8-10

минг

м

3

сув

сарф

қилинади

.

Суғориш

учун

сувнинг

бундай

катта

сарфи

Орол

денгизини

танглигига

олиб

келди

,

у

деярли

қуриб

битиш

ҳолатида

.

Иккинчидан

,

аҳоли

сонининг

ўсиши

юқори

бўлган

шароитда

суғориладиган

ерлар

майдонини

кенгайтириш

имкониятлари

сув

заҳи

-

раларининг

чегараланганлиги

сабабли

йўқ

даражада

.

Учинчидан

,

баъзи

ҳудудларда

,

айниқса

Амударё

ва

Сирдарёнинг

қуйи

оқимларида

шўрланган

ер

майдонлари

тобора

кенгайиб

бормоқда

.

Юқоридагиларнинг

барчаси

суғориладиган

деҳқончиликни

тубдан

модернизациялаш

,

сувни

тежайдиган

технологияларга

ўтишни

тезлаштиришни

талаб

қилади

.

Улар

орасида

энг

самарадорлиги

томчилатиб

суғориш

теҳнологиясидир

.

Лекин

у

бошланғич

катта

капитал

маблағ

талаб

қилади

.

Бу

эса

уни

тезда

ҳамма

ҳудудларда

жорий

этиш

имкониятини

бермайди

.