БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ
|
ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ
|
JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE
№4 | 2021
36
УДК: 613.2:616.12-005.4-06:616.153
ШОВАЛИЕВ Илхом Ҳақназарович
Тoшкeнт Дaвлaт стoмaтoлoгия институти, Ўзбекистон.
ТУХТАРОВ Бахром Эшназарович
Самарқанд Давлат тиббиёт институти, Ўзбекистон.
АБДУЛЛАЕВА Дилдор Халиловна
Тошкент шахар Юнусобод жамоат саломатлиги техникуми, Ўзбекистон.
СТОМАТОЛОГИЯДА ФУНКЦИОНАЛ ОВҚАТЛАНИШ АСОСЛАРИ
For citation:
Shovaliyev Ilhom Haqnazarovich, Tuxtarov Baxrom Eshnazarovich, Abdullayeva
Dildor Xalilovna. BASES OF FUNCTIONAL NUTRITION IN DENTISTRY. Journal of
Biomedicine and Practice. 2021, vol. 6, issue 4, pp.36-42
http://dx.doi.org/10.26739/2181-9300-2021-4-5
АННОТАЦИЯ
Мақолада функционал овқатланиш маҳсулотларидан фойдаланиб, организмда ош
тузини пасайтиришни таъминлаш самарадорлигини баҳолаш натижалари келтирилган.
Изланишлар калийга бой ва натрий миқдори кам бўлган маҳаллий маҳсулотлардан
тайёрланган “NUMA-Функционал овқатланиш маҳсулотлари функционал овқатланиш
маҳсулотларини қабул қилган талабаларда сийдик орқали натрийнинг чиқариб юборилиш
даражасининг ошишига олиб келиши исботлаб берилган.
Калит сўзлар
: Ош тузи, Функционал овқатланиш маҳсулотларини қабул қилиниши ва
организмдан чиқарилиши, талабалар
SHOVALIYEV Ilhom Haqnazarovich
Tashkent State Dental Institute, Uzbekistan.
TUXTAROV Baxrom Eshnazarovich
Samarkand Medical Institute, Uzbekistan.
ABDULLAYEVA Dildor Xalilovna
Technical school of Yunusabad public healthl, Uzbekistan.
BASES OF FUNCTIONAL NUTRITION IN DENTISTRY
ANNOTATION
The aim of the study was to assess the effectiveness of the use functional food products aimed
at reducing the content of table salt in the div. According to the research results, a positive trend
towards an increase in the level of sodium excretion in urine was revealed in students who received
functional food products made from local products rich in potassium and low in sodium, developed
by us in the standard
БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ
|
ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ
|
JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE
№4 | 2021
37
"Products of functional nutrition NUMA".
Key words
: sodium chloride, consumption and removing, products of functional nutrition,
students.
ШОВАЛИЕВ Илхом Ҳақназарович
Ташкентский Государственный
стоматологический институт, Узбекистан.
ТУХТАРОВ Бахром Эшназарович
Самаркандский Государственный
медицинский институт, Узбекистан.
АБДУЛЛАЕВА Дилдор Халиловна
Юнусабадский медицинский техникум
общественного здоровья, Узбекистан.
ОСНОВЫ ФУНКЦИОНАЛЬНОГО ПИТАНИЯ В СТОМАТОЛОГИИ
АННОТАЦИЯ
В статье представлены результаты исследований по оценки эффективности применения
продуктов функционального питания, направленные на снижение содержания поваренной соли
в организме.
По результатам исследований выявлена положительная тенденция к повышению содержания
уровня выведения натрия с мочой у студентов получавших продукты функционального
питания, производимые из местных продуктов богатые калием и низким содержанием натрия,
разработанные нами «Продукты функционального питания NUMA”.
Ключевые слова:
поваренная соль, потребление и выведение, продукты функционального
питания, студенты.
Ҳозирги вақтда Республикада озиқ-овқат саноатини ривожлантириш ва маҳаллий озиқ-овқат
маҳсулотларини кўпайтиришга қаратилган комплекс чора тадбирлар амалга оширилмоқда. Шу
туфайли сўнги йилларда аҳолининг овқатланиш сифати сезирли даражада яхшиланди.
Истеьмолда озиқ–овқат махсулотлари таркиби ўзгарди. Овқатланиш рациони ўзгариши бошқа
омиллар билан биргаликда аҳоли саломатлик кўрсатгичлари яхшиланишига олиб келди.. Шу
билан бирга ижобий иқтисодий трансформациялар аҳолининг турмуш тарзи ўзгаришига олиб
келувчи тез урбанизация барча иқтисодий ривожланган мамлакатлар учун хос бўлган рационал
бўлмаган овқатланиш билан боғлиқ бўлган касалликлар ривожланишига олиб келди. Ушбу
стоматологик касалликлар Жаҳон Соғлиқни Сақлаш ташкилоти томонидан юқумли бўлмаган
касалликлар алоҳида тури сифатида ажратилди. Овқатланишни сифат ва миқдор тавсифини
ёмонлашиши маълум даражада стоматологик патологияларни юзага келишига ва тишлар
кариеси, стоматитлар, семизлик, қандли диабет ва бошқалар каби сурункали юқумсиз
касалликларни тарқалишига олиб келади. Ижтимоий₋иқтисодий кризис сабабли Ўзбекистон
ахолиси саломатлигидаги кузатилаётган негатив холат “ижтимоий таранглик” ₋ номини олди.
[1]. Функционал овқатланиш маҳсулотларини ишлаб чиқиш ва қўллаш қимматбаҳо витамин
препаратларини ўрнини босувчи бўлиб ҳисобланади [2,3,4]. Шу билан боғлиқ холда
функционал овқатланиш маҳсулотларини рецептурасини тузишда уларнинг биологик ва
озуқавий қийматини ниҳоятда синчковлик билан ўрганиш зарур.
Тадқиқотлар давлат₋хусусий ҳамкорлик шаклида Тошкент Давлат стоматология институти
ва Тошкент вилояти «MAVR» ОАЖ ишлаб чиқариш корхонасида ўтказилди. Функционал
овқатланиш маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун фақат маҳаллий хом ашё ва
материаллардан фойдаланилди.
Олинган кукунлар стоматологик патологияларни олдини олиш учун кўзда тутилган
функционал овқатланишнинг қуйидаги аралашмаларини қадоқлашда қўлланилади:
БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ
|
ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ
|
JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE
№4 | 2021
38
1. Дуккакли культуралар куртагидан 3 қисм, 1 қисм хитозан кукуни, 1 қисм наъматак кукуни,
1 қисм бақлажон кукуни, 1қисм кабачки кукунидан ташкил топган «Тишларни мустаҳкамлаш
учун аралашма»;
2. 4 қисм кабачки кукунидан, 3 қисм бақлажон кукунидан, 3 қисм наъматак кукунидан
ташкил топган «Профилактик овқатланиш учун аралашма».
Тадқиқот усуллари.
Функционал овқатланиш маҳсулотларини лаборатор таҳлилини
стандартлаштирилган усуллар асосида ўтказилди [6,7].
Тадқиқот натижалари.
Тадқиқот натижалари оқсил, ёғ ва калориялилиги бўйича умуман тишларни мустаҳкамлаш
учун маҳсулотларни (4 жадвал), профилактик овқатланиш учун (5 жадвал) (>0,001) хом ашёни
юқори намлиги ва қуритиш жараёнидаги концентрацияси билан боғлиқ холда асосий
компонентларни назарий ҳисоблаш ва лаборатория текшириш маълумотларини ишончли
фарқини кўрсатади. Наъматакдаги назарий ҳисоблашлар ва лаборатрия текширишлари
маълумотлари ўртасида фарқларнинг мавжуд эмаслиги (>0,001) (5 жадвал) хом ашё сифатида
тайёр наъматак кукунидан фойдаланиш билан боғлиқ. Хитозанда углеводларни сақланиши
бўйича расмий маълумотлар мавжуд эмас.
1 Жадвал
100 грамм компонентда назарий ҳисоблаш ва лаборатория маълумотлари бўйича
“Тишларни мустаҳкамлаш учун аралашма”нинг озуқавий қиймати M±m.
Нутриентларнинг
номи
Ҳисоблаш
маълумотлари
Лаборатория
маълумотлари
Р
Оқсиллар:
Нўхот куртаклари
хитозан
бақлажон
кабачки
19,3±2,0
18,1±2,0
0
0,6±0,02
0,6±0,03
26,2±2,0
23,1±2,0
1,4±0,1
0,8±0,04
0,9±0,02
<0,001
<0,001
<0,001
>0,001
>0,001
Ёғлар
Нўхот куртаклари
Хитозан
Бақлажон
Кабачки
4,4±0,2
1,2±0,2
2,8±0,4
0,1±0,02
0,3±0,02
6,4±0,3
1,7±0,3
3,8±0,2
0,3±0,02
0,6±0,02
<0,001
<0,001
<0,001
≤0,001
≤0,001
Углеводлар
Нўхот куртаклари
Хитозан
Бақлажон
Кабачки
54,2±3,0
43,0±3,0
0
5,5±0,3
5,7±0,6
68,8±3,0
51,0±2,0
3,5±0,3
6,8±0,4
7,5±0,4
>0,01
>0,01
<0,001
≤0,001
≤0,001
Ккал
Нўхот куртаклари
Хитозан
Бақлажон
Кабачки
321,6±6,0
244,4±6,0
25,2±3,0
25,3±2,0
26,7±3,0
4378±8,0
311,7±6,0
53,8±6,0
33,1±2,0
39,0±3,0
<0,001
<0,001
<0,001
<0,001
<0,001
2 Жадвал
100 грамм компонентда назарий ҳисоблаш ва лаборатория маълумотлари бўйича
“Профилактик овқатланиш учун аралашма”нинг озуқавий қиймати M±m.
Нутриентларнинг
номи
Ҳисоблаш
материаллари
Лаборатория
маълумотлари
Р
Оқсиллар:
бақлажон
кабачки
наъматак
5,2±0,2
0,6±0,02
0,6±0,03
4,0±0,3
5,9±0,2
0,8±0,04
0,9±0,02
4,2±0,3
<0,001
<0,001
<0,001
>0,001
БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ
|
ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ
|
JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE
№4 | 2021
39
Ёғлар
Бақлажон
Кабачки
Наъматак
0,4±0,02
0,1±0,02
0,3±0,02
0
0,9±0,03
0,3±0,02
0,6±0,02
0
<0,001
<0,001
<0,001
Углеводлар
бақлажон
Кабачки
Наъматак
71,2±3,4
5,5±0,4
5,7±0,6
60,0±5,0
76,0±4,0
6,8±0,5
7,5±0,4
61,7±6
<0,001
<0,001
>0,01
Ккал
Бақлажон
Кабачки
Наъматак
309,7±8,5
25,3±2,0
28,4±3,0
256,0±6,0
327,6±7,6
33,1±3,0
39,0±4,0
255,7±6,2
<0,001
<0,001
<0,001
>0,001
3 Жадвал
Биз томонимиздан лаборатория маълумотлари бўйича ишлаб чиқилган функционал
маҳсулотларнинг битта порциясини озуқавий қиймати, M±m
Нутриентлар
Тишларни
мустаҳкамлаш учун
аралашма
Профилактик
овқатланиш учун
аралашма
Р
Оқсиллар,гр
13,1±0,5
2,9±0,2
<0,001
Ёғлар,гр
3,2±0,1
0,5±0,03
<0,001
Углеводлар,гр
32,0±1,0
34,4±1,0
<0,001
Калориялилик,Ккал
219,0±4,0
163,8±3,2
<0,001
№3 жадвалда тақдим этилган тайёр маҳсулотнинг 1 порциясини озуқавий ва энергетик
қиймати энг катта амалий аҳамиятни касб этади. Демак, биринчидан озиқ₋овқат маҳсулотлари
учун рецептурали стандартлар ва технологик йўриқномаларни ишлаб чиқишда озуқавий ва
энергетик қийматларни асосий кўрсаткичларини кўрсатилиши мажбурий бўлиб ҳисобланади.
Иккинчидан ПФПнинг озуқавий ва энергетик қиймати уларни қўллашга кўрсатмаларни
аниқлашда зарурийдир. Чунки ПФПнинг энергетик қиймати умуман олганда рационлар
калориялилигини кескин оширмаслиги ва углевод ҳамда оқсиллар ҳисобига озуқавий
хусусиятини сақлаб қолиши лозим. Шу муносабат билан суткалик битта доза хажмидаги (50
грамм) тишларни мустаҳкамлаш ва профилактик овқатланиш учун таклиф этилган
аралашмалар ўртача рационнинг энергетик қийматини 5%дан ортиқ бўлмаган қисмини ташкил
этиши мумкин. Шу нуқтаи назардан ПФП киритилишдан олдин ва кейин овқатланишнинг
ўртача суткалик рационини таҳлил қилиш бўйича аниқ тадқиқотлар ўтказилиши зарур.
Биологик қийматлар мезонидан келиб чиқиб, биз томонимиздан профилактик
овқатланиш учун энг аҳамиятли бўлган нутриентлар ўрганилди. Доронин А. Ф., Шендеров Б.А.
[2] маълумотлари бўйича макро ва микроэлементлар модда алмашинувини бошқаришнинг
бирламчи (базавий) тизимига киради ва улар инсон организмидаги биокимёвий жараёнларни
бирламчи эталони сифатида илгари сурилади. Доронин А.Ф., Шндеров Б.А. таснифи бўйича
калий, магний ва натрий анатомо-физиологик хусусиятлари бўйича тузилмавий элементларга,
темир элементи эса гематологик элементларга киради [1,2]. ПФП ишлаб чиқаришда уларни
қўллашга яроқлилиги учун хом ашёдаги биологик фаол моддаларни сақланишини баҳолаш
мақсадида бизлар томонимиздан тайёр маҳсулот ва хом ашё таркибидаги темир ва бета₋каротин
миқдорини лаборатория текшувлари ўтказилди (4 жадвал).
4 Жадвал
ФОМ ишлаб чиқариш учун янги технологиялар бўйича олинган хом ашё ва
кукунлардаги темир биологик фаол моддасини қиёсий миқдори
№
Хом ашёнинг номи
Хом ашёда
Тайёр маҳсулотда
Р
1.
Қизил сабзи
1,2±0,03
2,3±0,04
<0,001
2.
Саримсоқпиёз
1,5±0,04
2,2±0,06
<0,001
БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ
|
ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ
|
JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE
№4 | 2021
40
3.
Тупроқда
етиштирилган помидор
1,4±0,03
2,4±0,05
<0,001
4.
Бақлажонлар
0,4±0,02
0,8±0,02
<0,001
5.
Кабачки
0,4±0,02
0,6±0,02
<0,001
6.
Оқ бошли каром
1,0±0,03
1,3±0,02
<0,001
7.
Брокколи
0,7±0,02
1,3±0,03
<0,001
8.
Шивит
1,5±0,04
2,0±0,03
<0,001
9.
Сельдерей (кўкатлар)
0,5±0,02
0,8±0,02
<0,001
10.
Петрушка
1,8±0,04
2,2±0,03
<0,001
11.
Исмалоқ
3,0±0,05
3,5±0,04
<0,001
12.
Қизил ширин қалампир
0,8±0,04
1,2±0,05
<0,001
13.
Ошхона лавлагиси
1,4±0,05
2,0±0,05
<0,001
14.
Шолғомсимон пиёз
0,8±0,05
1,2±0,05
<0,001
15.
Бодринглар
0,6±0,05
0,9±0,05
<0,001
16.
Турп
1,2±0,04
1,6±0,03
<0,001
17.
Редиска
1,0±0,03
1,4±0,04
<0,001
18.
Шолғом
1,1±0,02
1,6±0,03
<0,001
19.
Тарвуз
0,8±0,02
1,5±0,04
<0,001
20.
Қовун
1,0±0,03
1,4±0,04
<0,001
21.
Қовоқ
0,8±0,02
1,5±0,03
<0,001
22.
Ўрик
2,1±0,05
3,3±0,06
<0,001
23.
Беҳи
3,0±0,06
4,0±0,03
<0,001
24.
Тоғ олчаси
1,8±0,04
2,4±0,03
<0,001
25.
Гилос
1,8±0,06
3,4±0,08
<0,001
26.
Олмалар
2,2±0,07
3,5±0,09
<0,001
27.
Шафтолилар
0,6±0,02
0,9±0,03
<0,001
28.
Анорлар
1,1±0,03
1,5±0,04
<0,001
29.
Ноклар
2,3±0,1
2,7±0,07
<0,001
30.
Анжир
1,4±0,05
1,8±0,06
<0,001
31.
Хурма
2,6±0,1
3,3±0,2
<0,001
32.
Олхўри
1,6±0,2
2,6±0,2
<0,001
33.
Малина
1,6±0,03
2,3±0,08
<0,001
34.
Қулупнай
1,0±0,02
1,8±0,02
<0,001
35.
Лимон
0,6±0,02
1,5±0,04
<0,001
36.
Узум
0,6±0,02
1,3±0,02
<0,001
Замонавий технологиялар йўли билан олинган сабзавот, хўл мева кукунлари ва маҳаллий
хом ашёни текшириш натижалари темир ва бета₋каротин концентрациясини сақланиши, ҳатто
юқори концентрацияда бўлишини кўрсатди, улар ПФМларини ишлаб чиқарувчилар учун
мазкур турдаги хом ашёларни таклиф этиш учун асос бўлиб ҳизмат қилди.
5 Жадвал
ФОМ ишлаб чиқариш учун янги технологиялар бўйича олинган хом ашё ва
кукунлардаги бета ₋каротин биологик фаол моддасини қиёсий миқдори
№
Хом ашёнинг номи
Хом ашёда
Тайёр маҳсулотда
Р
1.
Қизил сабзи -
9,0±0,3
14,2±0,4
<0,001
2.
Саримсоқпиёз-
0,3±0,02
0,7±0,06
<0,001
3.
Помидор-
1,2±0,03
2,5±0,05
<0,001
4.
Қовоқ-
1,5±0,04
3,1±0,05
<0,001
5.
Олхўрилар-
1,6±0,05
3,3±0,06
<0,001
6.
Беҳи-
0,4±0,03
1,0±0,02
<0,001
БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ
|
ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ
|
JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE
№4 | 2021
41
7.
Гилос-
0,1±0,02
0,3±0,03
<0,001
8.
Олмалар-
0,03±0,007
0,06±0,001
<0,001
9.
Малина-
0,2±0,03
0,5±0,04
<0,001
10.
Лимон-
0,01±0,002
0,02±0,004
<0,001
11.
Бақлажон-
0,02±0,002
0,03±0,002
<0,001
12.
Кабачки
0,03±0,002
0,04±0,002
<0,001
ФОМнинг битта порциясидаги биологик фаол моддаларни сақланиш миқдори энг катта
илмий₋амалий қийматни ташкил этади. Уларни сақланиш миқдорига қараб, ФОМларини
кутилаётган самараси тўғрисида хулоса чиқариш мумкин (11 жадвал). Демак, профилактик
овқатланиш учун ФОМ таркибидаги энг юқори миқдорга битта дозадагши калий хажмини
286,2±4,0 мг, витамин С хажмини 64,6±5,0 мг, магний хажмини 21,9±0,4 мг, темир
хажмини17,2±0,7мг холатида эришилади.
6 Жадвал
Биз томонимиздан лаборатория маълумотлари бўйича ишлаб чиқилган функционал
маҳсулотларнинг битта порциясини озуқавий қиймати, M±m
№п\п\
Фаол
нутриентлар
Тишларни
мустаҳкамлаш
учун
аралашма
Профилактик
овқатланиш учун
аралашма
Р
1.
Витамин С,мг
9,5±1,3
64,6±5,0
<0,001
2.
Магний, мг
14,2±0,3
21,9±0,4
<0,001
3.
Калий,мг
262,3±4,1
286,2±4,0
<0,001
4.
Натрий,мг
7,5±0,2
12,2±0,3
<0,001
5.
Темир,мг
7,5±0,2
17,2±0,7
<0,001
Шундай қилиб, биз томонимиздан таклиф этилган функционал овқатланиш маҳсулотларини
озуқавий ва биологик қийматини текшириш қуйидаги хулосаларга келишга имкон беради:
1.
Замонавий технологиялар йўли билан олинган сабзавот, хўл мева кукунлари ва маҳаллий
хом ашёни текшириш натижалари темир ва бета₋каротин концентрациясини сақланиши, ҳатто
юқори концентрацияда бўлишини кўрсатди (8,10 жадвал), улар таклиф этилган стандарт ва
ФОМ рецептураси учун асос бўлиб ҳизмат қилди.
2.
Умуман тишларни мустаҳкамлаш ва профилактик овқатланиш учун маҳсулотлардаги
оқсил, ёғ, углевод ва калориялилик бўйича назарий ҳисоблашлар ва лаборатория тадқиқотлари
маълумотлари ўртасидаги ишончли фарқлар (<0,001), хом ашёнинг юқори намлилиги ва уларни
қуритиш жараёнидаги концентрацияланиши билан боғлиқдир.
3.
Хом ашёга нисбатан тайёр маҳсулот таркибида калий, магний ва темир миқдори 10-15%
юқоридир (<0,001).
4.
Профилактик овқатланиш учун мўлжалланган ФОМдаги энг юқори миқдорга 1 доза
таркибидаги калийга нисбатан 286,2±4,0 мг хажмда, витамин С 64,6±5,0 мг хажмда, магний
21,9±0,4 мг хажмда, темирга 17,2±0,7мг хажмда эришилади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Тутельян В.А. Концепция оптимального питания / В.А. Тутельян //Материалы VII
Всероссийского конгресса «Политика здорового питания в России». М., 2003. С. 524–525.
1.
2.Доронин А. Ф., Шендеров Б.А. «Функциональное питание»,.М .: Грантъ, 2002
2.
3.Спиричев В.Б. Обогащение пищевых продуктов микронутриентами: современные
медико-биологические аспекты / В.Б. Спиричев, Л.Н. Шатнюк // Пищ. пром-сть. 2000. №
7. С. 98–100.
3.
4.Худайберганов А.С.
Аҳолида соғлом овқатланишни шакллантириш омиллари ва мавжуд
муаммолар. Сборник научно-практической конференции (с международным участием)
БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ
|
ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ
|
JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE
№4 | 2021
42
«Современные достижения и перспективы развития охраны здоровья населения». -
Ташкент, 2019. - С.194-196.
4.
Platzman A. Functional foods: figuring out the facts / A. Platzman //Food Product Design. 1999.
№ 9(8). Р. 32–62.
5.
Методы
анализа
пищевых,
сельскохозяйственных
продуктов
и
медицинских
препаратов./Под.ред.В.Горвитца.-М.:Пищевая промышленность,1974.-743 с.
6.
7. Aminov ZZ, Carpenter DO. Serum concentrations of persistent organic pollutants and
the metabolic syndrome in Akwesasne Mohawks, a Native American community// .
Environmental Pollution. 2020 May 1;260:114004