CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
66
PEDAGOGIKA OLIY TA’LIM MUASSASALARIDA SUN’IY
INTELLEKTDAN FOYDALANISH JARAYONIDA AXBOROT
MADANIYATINING O‘RNI
Sobirova Munavvarxon Qaxramonjonovna
Tadqiqotchi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16994389
Bugungi globallashuv va raqamlashtirish jarayonida sun’iy intellekt (SI)
texnologiyalari ta’lim tizimiga keng kirib kelmoqda. Bo‘lajak o‘qituvchilarni
tayyorlash jarayonida SI vositalaridan samarali foydalanish ularning kasbiy
faoliyatini yengillashtiradi, innovatsion yondashuvlarni shakllantiradi va ta’lim
samaradorligini oshiradi. Shu bilan birga, SI’dan foydalanish jarayonida
axborot
madaniyati
masalasi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Axborot madaniyati – bu shaxsning axborotni izlash, tahlil qilish, saralash,
qayta ishlash, tanqidiy baholash va undan maqsadli foydalanish ko‘nikmalaridan
iborat murakkab jarayondir. Ayniqsa, bo‘lajak o‘qituvchi uchun bu ko‘nikmalar
nafaqat shaxsiy raqamli savodxonlik, balki kelajakda o‘quvchilarga axborotdan
ongli foydalanishni o‘rgatish mas’uliyati bilan ham chambarchas bog‘liqdir.
So‘nggi yillarda xalqaro va milliy miqyosda axborot madaniyati va SI’dan
foydalanish masalalariga katta e’tibor qaratilmoqda.
Shapirova Hughes
axborot madaniyatini shaxsning nafaqat texnik ko‘nikmalari, balki axborot
oqimini to‘g‘ri boshqarish va undan samarali foydalanish qobiliyati sifatida
talqin qiladi.
OECD tashkilotining raqamli kompetensiya modeli
da ta’lim
oluvchilarda SI texnologiyalaridan foydalanishda tanqidiy fikrlash va axborot
madaniyati alohida kompetensiya sifatida belgilangan.
O‘zbekiston
Respublikasi “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi
da ham
pedagoglarning raqamli savodxonligini oshirish, SI texnologiyalaridan samarali
foydalanish hamda axborot xavfsizligini ta’minlash asosiy vazifa qilib
belgilangan. Livingstone va Buckingham tadqiqotlarida qayd etilishicha, axborot
madaniyatisiz SI’dan foydalanish ko‘pincha yuzaki va mexanik bo‘lib qoladi, bu
esa o‘qituvchi shaxsida ijodkorlik va mustaqil fikrlashni cheklaydi. Mazkur
adabiyotlar shuni ko‘rsatadiki, bo‘lajak o‘qituvchilarda SI’dan foydalanish
jarayonida
axborot
madaniyatini
shakllantirish
zamonaviy
ta’lim
metodologiyasining markazida turadi.
Maqolada quyidagi metodologik yondashuvlardan foydalanildi:
1.
Nazariy tahlil
– axborot madaniyati, SI savodxonligi va pedagogik
kompetensiya haqidagi mavjud ilmiy qarashlarni o‘rganish.
2.
Taqqoslash
– xalqaro tajribani O‘zbekiston ta’lim tizimidagi
yondashuvlar bilan solishtirish.
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
67
3.
Pedagogik kuzatuv
– bo‘lajak o‘qituvchilarning SI vositalaridan
foydalanishdagi odatlari va qiyinchiliklarini aniqlash.
4.
Eksperimentallik elementlari
– talabalarga SI vositalari yordamida
ma’lumot izlash, tahlil qilish va natijani baholash topshiriqlarini berish.
Metodologiya asosida tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, bo‘lajak pedagoglarda
SI’dan foydalanish ko‘nikmasi ko‘proq texnik darajada shakllangan, ammo
axborot madaniyati komponentlari
yetarlicha rivojlanmagan.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, bo‘lajak o‘qituvchilarning SI’dan foydalanish
jarayonida quyidagi muammolar mavjudligi aniqlandi:
1.
Axborot ishonchliligini tekshirishdagi qiyinchiliklar
– talabalar SI
bergan javobni ko‘pincha mutlaq to‘g‘ri deb qabul qilishadi.
2.
Axborot xavfsizligiga yetarli e’tibor berilmasligi
– shaxsiy
ma’lumotlarni kiritishda ehtiyotsizlik.
3.
Tanqidiy fikrlashning sustligi
– SI natijasini mustaqil manbalar bilan
solishtirish odati shakllanmagan.
4.
Pedagogik integratsiyaning cheklanganligi
– SI vositalarini faqat
ma’lumot izlash uchun ishlatish, lekin dars jarayonida kreativ metod sifatida
qo‘llamaslik.
Biroq, to‘g‘ri yondashilganda SI vositalari bo‘lajak o‘qituvchilarda:
axborot izlash tezligi,
ijodiy yondashuv,
o‘quvchilarga individual yondashish imkoniyatlari,
ta’limni shaxsiylashtirish kabi ijobiy natijalar ham beradi.
Bo‘lajak o‘qituvchilarni SI’dan foydalanishga o‘rgatishda
axborot
madaniyati
asosiy metodik tamoyil sifatida qaralishi lozim. Chunki axborot
madaniyati:
o‘qituvchini
tanqidiy fikrlashga
,
axborotni ishonchliligini baholashga,
SI’dan mas’uliyatli va axloqiy yondashuvda foydalanishga,
o‘quvchilarni ongli va mustaqil axborot izlashga yo‘naltirishga o‘rgatadi.
Shu bois, O‘zbekiston ta’lim tizimida bo‘lajak o‘qituvchilarning raqamli
savodxonligini oshirish bilan bir qatorda
axborot madaniyati va SI
savodxonligi integratsiyasi
ni ta’minlash dolzarb vazifa hisoblanadi
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Shapiro, J., & Hughes, S. (1996). Information literacy as a liberal art.
Educom Review.
2.
Buckingham, D. (2021). Media Education: Literacy, Learning and
Contemporary Culture. Polity Press.
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
68
3.
Livingstone, S. (2019). Digital literacy and the challenges of fake news.
Media and Communication Journal.
4.
OECD (2022). Digital Competence Framework. Paris: OECD Publishing.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamli O‘zbekiston – 2030”
strategiyasi to‘g‘risidagi qarori
