STARS International University
193
YASHIRIN
IQTISODIYOTNING
JAMIYATGA
TA’SIRI
NAJMIDDINOV DILSHOD
RAFIDDIN O‘G‘LI,
O‘zMUJF, o‘qituvchi.
ABDURAXIMOV MALIKJON
ABDUVOHID O‘G‘LI,
O‘zMUJF, talaba
malikjon9606@gmail.com
Annotatsiya:
Ushbu tezisda yashirin iqtisodiyot tushunchasi, yashirin iqtisodiyotning
mamlakatimizda tutgan o‘rni, u keltiradigan zararlar haqida ma’lumotlar keltirilgan. Bun-
dan tashqari xorijiy davlatlarda o‘tkazilgan yashirin iqtisodiyot tadqiqotlari borasida ham
mulohaza qilingan.
Kalit so‘zlar:
xufiyona iqtisodiyot, jinoiy iqtisodiy faoliyat, g‘ayriqonuniy, yashirin lob-
bizm, g‘ayriiqtisodiy, yashirin iqtisodiy aylanma, offshor zonalar.
Yashirin iqtisodiyot oshkora payqab bo‘lmaydigan tovarlar va xizmatlarni
ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash, iste’mol jarayonlari – iqtisodiy mu-
nosabatlar bo‘lib, uning negizida ayrim kishilar yoki kishilar guruhi manfaatlari
yotadi. Yashirin iqtisodiyot dunyoning deyarli hamma mamlakatlarida mavjud.
Xufiyona iqtisodiyot – ishtirokchilar tomonidan oshkora olib borilmaydigan,
davlat va jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan, soliqlar to‘lanmaydigan,
rasmiy davlat statistikasida qayd etilmaydigan iqtisodiy jarayonlar, iqtisodiy
faoliyat turlaridir.
Yashirin iqtisodiyot – murakkab ko‘p bosqichli hodisa bo‘lib, uning turli xil shakl
va turlari bor:
1. Jinoiy iqtisodiy faoliyat.
Bu mutlaqo man qilingan, qonun yo‘li bilan ta’qib
etiladigan ishlar bilan shug‘ullanish, ya’ni narkobiznes, qurol biznesi va hokazolar.
2. G‘ayriqonuniy, g‘ayriiqtisodiy
usullar bilan daromadlarni qayta taqsimlab
o‘zlashtirib olish, ya’ni o‘g‘irlik, bosqinchilik, reket, poraxo‘rlik.
3. Ikkilamchi iqtisodiyot
– kishilarga zarar keltirmaydigan, ular uchun naf be-
radigan, lekin rasman ruxsat etilmagan va davlat ro‘yxatidan o‘tmagan iqtisodiy
faoliyat. Ularga yashirin tadbirkorlik, 1-2 va 5-10 kishi band bo‘lgan yashirin kichik
korxonalar faoliyati kiradi. Yashirin tadbirkorlik xizmat ko‘rsatish, qurilish, savdo,
kiyim-kechak ishlab chiqarishda keng tarqalgan.
4.
Rasman ruxsat etilgan faoliyat bilan birga qo‘shimcha ravishda yashirin ishlab
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp193-196
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
194
chiqarishga qo‘l urish, ochiq ishlaydigan korxonalarda qo‘shimcha ravishda hisob-
ga kirmagan mahsulot chiqarib, uni
yashirin sotish
.
5.
Mansabni suiiste’mol qilish
va korrupsiyaga asoslangan iqtisodiy xatti-hara-
katlar. Bular jumlasiga davlat idoralaridagi poraxo‘rlik, yashirin lobbizm, mansab-
dan foydalanib subsidiyalar olishni kiritish mumkin.
6.
Qalbakilashtirilgan iqtisodiy faoliyat
– bu iqtisodiyot davlat sektoriga xos
bo‘lib, davlatni aldashga qaratiladi. Buning eng yaqqol namunasi davlat sektori-
dagi qo‘shib yozishlar, qilinmagan ishlar uchun davlatdan haq olish va shu turdagi
ishlardir.
Yashirin iqtisodiyot miqyosi yashirin iqtisodiy aylanma, ya’ni ruxsat etilma-
gan tovar va xizmatlarni yaratish va ularni sotish hajmi bilan belgilanadi. Ay-
lanma xufiyona bo‘lganidan uning aniq hisob-kitobi bo‘lmaydi. Buning o‘rni-
ga uni taxminan baholash usuli qo‘llaniladi. Ayrim hisob-kitoblarga ko‘ra, o‘tgan
asr oxirlarida yer yuzidagi yashirin iqtisodiy aylanma 8 trln. dollarga yoki jahon
yalpi mahsulotining 27,5% ga teng bo‘lgan. Biroq yashirin iqtisodiyot miqyo-
si turli mamlakatlarda farqlanadi. Yashirin iqtisodiyot eng rivojlangan mamla-
katlarga Lotin Amerikasi va Afrika mamlakatlari kiradi.1999-yil Misr va Nigeri-
yada yashirin iqtisodiyot yalpi ichki mahsulotning 70% ga teng bo‘ldi. Yashirin
iqtisodiyot hissasi eng kam bo‘lgan mamlakat Osiyoda Yaponiya (1–2%), G‘ar-
biy Yevropada Shveysariya hisoblanadi. MDH mamlakatlarida yashirin iqtisodi-
yot darajasi o‘rtacha. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida, masalan, AQSH
va Italiyada yashirin iqtisodiyotning yalpi ichki mahsulotdagi hissasi tegishlicha
6,4 va 11,4% ni tashkil etdi (1997). 21-asrga kelib iqtisodiyotning globallashuvi oqi-
batida yashirin iqtisodiyot milliy doiradan chiqib, xalqaro darajaga ko‘tarildi. Yas-
hirin iqtisodiyot globallashuvi bu bir mamlakatdagi yashirin iqtisodiyot boshqa
mamlakatga ko‘chirilishida, nojo‘ya biznes ishlari bilan shug‘ullanuvchi xalqaro fir-
malarning paydo bo‘lishida ko‘rinadi. Bunga misol qilib xalqaro narkobiznesni, yas-
hirin qurol savdosini, ishchi kuchining yashirin migratsiyasini uyushtirishni, offshor
zonalar orqali g‘ayriqonuniy yo‘llar bilan topilgan pulni “halollab” olish kabilarni
ko‘rsatish mumkin. Bular xalqaro hamjamiyatga katta xatar tugdiradi. Pulni chet
mamlakatga yashirin chiqarib “halollab” olishga qarshi kurash maqsadlarida xalqa-
ro hamjamiyat maxsus tashkilot – Xalqaro moliyaviy harakatlar guruhini tashkil
etgan (36 mamlakat a’zo; 2000).
Yashirin iqtisodiyotni faqat salbiy taraflarini emas, aksincha uning jamiyatga
keltiradigan foydalarini ham yaxshilab o‘rganib chiqishimiz ustuvor vazifamizdir.
Yashirin iqtisodiyot bilan shug‘ullanuvchi shaxslarga quyidagi yo‘llar bilan ularga
imkon berib, o‘z tadbirkorligini ochiq-oshkora amalga oshirishi mumkinligini ko‘rib
chiqamiz:
1. Yashirin iqtisodiyot bilan shug‘ullanuvchi shaxslarga qanchadur muddat eva-
ziga soliqlarni kamaytirish yoki soliqlardan ozod etish orqali,keyinchalik muddat
tugaganidan keyin esa ulardan soliq olish. Hozirgi kunda yashirin iqtisodiyot ham
xalqaro darajaga ko‘tarilgan. Shu tufayli ularda ham aylanma daromad ko‘paygan-
ligini tahmin qilishimiz mumkin. Tahmin qilishimizga sabab esa ishtirokchilar tomo-
nidan oshkora olib borilmasligi, davlat va jamiyat tomonidan nazorat qilinmasligi-
dur. Aylanma daromad ko‘p bo‘lganligi sababli ular to‘laydigan soliq ham shunga
yarasha ko‘p bo‘ladi, agar ular o‘z tadbirkorligini oshkora amalga oshirsa.
STARS International University
195
2. Agar ular ishlab chiqargan mahsulot davlatga va insonlarga naf keltiradigan
bo‘lsa, ularga imtiyozlar va kreditlar berish orqali o‘z tadbirkorligini yanada rivoj-
lantirishi uchun yordam berib qo‘llab-quvvatlash.
3. Ortiqcha hujjatbozlikni kamaytirish orqali.
4. Jarimalarni kamaytirish orqali.
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki yashirin iqtisodiyotni qisqartirish im-
konsiz emas. Buning uchun puxta o‘ylangan, bosqichma-bosqich amalga oshirila-
digan puxta strategiya kerak. Bunday strategiyaga erishishda albatta birinchi nav-
batda aholining iqtisodiy savodxonligini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Agar
aholiga xufiyona iqtisodiyotning salbiy asoratlari muntazam ravishda tushuntirib
borilsa, bu orqali xufiyona iqtisodiyot ma’lum darajada bartaraf etishga erishilishi
mumkin.
Foydalanılgan adabıyotlar ro‘yxatı:
1. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi (2000–2005)
2. https://lex.uz
3. Akramovich N.A. The priority of using innovative technologies in the agricul-
tural education system // Journal of Academic Research and Trends in Educatio-
nal Sciences. – 2022. – Т. 1. – №. 10. – С. 185–191.
4. Хакимов О.М., Курбанов З.Х., Мухаммедов Ф. Реализация возможностей
получения легких наполнителей на основе меньше пластиковых почв в нашей
республике // Science and Education. – 2021. – Т. 2. – №. 5. – С. 176–181.
5. Мухтаров Б. А., Ортиков Ё. Ю. Культурное и экономическое развитие
туризма в Узбекистане // Молодой ученый. – 2016. – №. 14. – С. 375–378.
6. Rashidov U., Rashidov A. Assessment of Costs For the Quality of Logistics
Activities // International journal of business diplomacy and economy. – 2022. – Т.
1. – №. 3. – С. 39–43.
7. Ҳосилмуродов И., Султоналиева Г. Тафаккур услубининг фалсафий-
методологик таҳлили // Zamonaviy innovatsion tadqiqotlarning dolzarb
muammolari va rivojlanish tendensiyalari: yechimlar va istiqbollar. – 2022. –
Т. 1. – №. 1. – С. 549–551.
8. Nodira T. Innovative management in the development of the higher educati-
on system // Journal of Academic Research and Trends in Educational Sciences.
– 2022. – Т. 1. – №. 10. – С. 346–351.
9. Ali o‘g‘li A.O. Statistical study of direct maintenance of small business activi-
ties in the regions // EPRA International Journal of Economic and Business Review
(JEBR). – 2022. – Т. 10. – №. 6. – С. 30–33.
10. Норбеков Х., & Туйчиева Н. (2022). Формирование конкурентных
преимуществ компании. Zamonaviy Innovatsion Tadqiqotlarning Dolzarb Muam-
molari Va Rivojlanish Tendensiyalari: Yechimlar Va Istiqbollar, 1(1), 589–592. Ret-
rieved from https://inlibrary.uz/index.php/zitdmrt/article/view/5351.
11. Nasirov B.U., Boltaeva M.J. Genesis and Transformation of the Public Cate-
ring System In Uzbekistan During The Soviet Period // Turkish Online Journal of
Qualitative Inquiry (TOJQI) Volume. – Т. 12. – С. 5834–5841.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
196
12. Uchkun S., Dilshod N. Process of identifying the significant accounts in
the revenue cycle // Journal of marketing, business and management. – 2022. –
Т. 1. – №. 1. – С. 32–36.
13. Nodira T., Rashid X. Problems of innovation management in the higher edu-
cation system // Web of Scientist: International Scientific Research Journal. –
2022. – Т. 3. – №. 11. – С. 155–164.
14. Abdusattarovich M.B. Calculating economic efficiency in the digital eco-
nomy in Uzbekistan // Web of Scientist: International Scientific Research Journal.
– 2022. – Т. 3. – №. 10. – С. 1189–1194.
15. Khakimov O. Social goals of students in higher education // Inter-
national Bulletin of Applied Science and Technology. – 2022. – Т. 2. –
№. 11. – С. 55–59.
16. Nosirovich A. N. The Methodology of Preparation of Students of Vocational
Schools and Colleges for Technical Creative Activity // Psychology and education.
– 2021. – Т. 58. – №. 2. – С. 1470–1485.
17. Alimov N., Gulrukh F. Dependence of psychological maturity on the strength
of family relationships // Eurasian Journal of Humanities and Social Sciences. –
2022. – Т. 6. – С. 38-41.
18. Nosirovich A.N. The Methodology of Preparation of Students of Vocational
Schools and Colleges for Technical Creative Activity // Psychology and education.
– 2021. – Т. 58. – №. 2. – С. 1470–1485.
19. www.wikipedia.org
