170
УДК: 619:616.995.1
МАЙДА ВА ЙИРИК ШОХЛИ МОЛЛАР ГЕЛЬМИНТОЗЛАРИДАН
ЕТКАЗИЛАДИГАН ИҚТИСОДИЙ ЗАРАР
Сафаров Хуршид Абдуражабович
таянч докторанти, Ветеринария илмий тадқиқот институти,Самарқанд,
Ўзбекистон
E-mail:
Джаббаров Шухрат Абдумажидович
Ветеринария ва чорвачиликни ривожлантириш давлат қўмитаси раисининг
биринчи ўринбосари, в.ф.д., профессор Тошкент, Ўзбекистон
Аннотация:
Ушбу мақола адабиёт маълумотлари асосида тайёрланган
бўлиб, унда дунёнинг турли минтақаларида чорва моллари орасида
гельминтозлардан келадиган иқтисодий сарарлар ҳақида маълумотлар
келтирилган.
Калит сўзлар:
гельминт, гельминтоз, фасциола, нематодоз, трематодоз,
цистоцерк, иқтисодий зарар, Европа, Россия.
ЭКОНОМИЧЕСКИЙ УЩЕРБ ОТ ГЕЛЬМИНТОВ МЕЛКОГО И
КРУПНОГО РОГАТОГО СКОТА
Сафаров Хуршид Абдуражабович
докторант, Научно-исследовательский институт Ветеринарии.
Самарканд, Узбекистан
E-mail:
Джаббаров Шухрат Абдумажидович
Первый заместитель председателя Государственного комитета по развитию
ветеринарнии и животноводства Ташкент, Узбекистан
Аннотация:
Данная статья основана на литературных данных и
содержит информацию об экономическом ущербе наносимом гельминтозами в
разных регионах мира.
Ключевые слова:
гельминт, гельминтоз, фасциола, нематодоз,
трематодоз, цистоцерк, экономический ущерб, Европа, Россия.
ECONOMIC DAMAGE FROM HELMINTHS OF SMALL CATTLE AND
CATTLE
Safarov Xurshid Abdurajabovich
Doctoral student of the Scientific Research Institute of Veterinary, Samarkand,
Uzbekistan
E-mail:
171
Djabbarov Shuxrat Abdumajidovich
Professor, DSc, First Deputy Chairman, State Comitee of Veterinary and Livestock
Development, Tashkent, Uzbekistan
Summary:
This article is based on literature data and contains information
about the economic damage from helminthiases among livestock in different regions
of the world.
Keywords:
helminth, helminthiasis, fasciola, nematodosis, trematodosis,
cystocercus, economic damage, Europe, Russia.
Мавзунинг долзарблиги ва аҳамияти.
Дунё миқёсида чорва ҳайвонлари
орасида гельминтозларнинг тарқалганлиги, чорвачилик маҳсулотларинг талаб
даражасидан кўра паст олинишига, истеъмол бозорини етарли даражада
маҳсулот билан таъминлаш кўрсатгичларига ўз таъсирини ўтказиб келмоқда.
Бундан ташқари ушбу гельминтозлар чорвачиликка, енгил саноатга ва кўплаб
тармоқларга катта иқтисодий зарарлар келиб чиқмоқда.
Иқтисодий зарар – бу ўлим, мажбурий сўйиш, гўшт ва гўшт
маҳсулотларини йўқ қилиш, чорва ва парранда маҳсулдорлигининг (касаллик
натижасида) камайиши, тирик вазн ўсишининг секинлашиши, сут
маҳсулдорлигининг камайиши, чорвачилик маҳсулдорлиги камайиши туфайли
чорвачилик маҳсулотларининг ҳақиқий йўқотилишининг пулдаги ифодасидир.
Бундан ташқари тухум етиштиришнинг камайиши, маҳсулот сифати,
ҳайвонларнинг наслчилик қийматини йўқотиш, шунингдек, инвазияга қарши
чора-тадбирларни ўтказиш ва чорвачилик маҳсулотларининг умумий энергия
сарфи ва солиштирма энергия сиғимини ошириш учун қўшимча меҳнат ва
моддий ҳаражатлардир.
Европа олимларинг 18 та Европа давлатида ўтказган тадқиқотларига кўра,
ошқозон-ичак нематодалари, Fasciola hepatica ва Dictyocaulus viviparous нинг
таъсири натижасида кўрилган зарар 1,8 млрд еврога баҳоланди. Ушбу зарарнинг
81% ишлаб чиқаришнинг йўқотилишидан, 19% эса даволаш харажатлари
ҳисобига тўғри келган [4].
Муаллифларнинг таъкидлашича Эфиопиянинг жануби-ғарбий ҳудудларида
текширилган 242 бой қўй-эчкиларнинг 175 бошида яъни 72,34% битта ёки аралаш
нематодозлар билан зарарланганлигини аниқлашди [8]. Бу ўз ўрнида сезиларли
даражада иқтисодий зарар вужудга келишига имкон туғдиради.
Белгия олимлари томонидан маълум қилинишича қорамоллар орасида
цистицеркоз билан зарарланиш натижасида аниқланган иқтисодий зарар бир йилга
3 408 455 еврога баҳоланган. Сўйиш пунктлари кўрган зарар эса 210 806 еврони
ташкил этган [3].
Иқтисодий зарарни ҳисоблаб чиқиш бир мунча қийинчиликларни
келтириб чиқаради. Муаллифларнинг таъкидлашларича Буюк Британияда олиб
борилган тадқиқотларда нематодозларидан кўриладиган зарар 99 млн. еврога
баҳоланган [5]. Швецарияда эса қорамолларда трематодозлардан кўриладиган
бир йиллик иқтисодий зарар 52 млн. еврога тенг [6].
172
Умуман олганда Европа Иттифоқида кавш қайтарувчи ҳайвонларнинг
гельминтозларига қўлланиладиган антигельминик препаратларнинг йиллик
сотилиш ҳажми 400 млн. еврога тенглиги аниқланган [7].
Ж. Чованес (1976) маълумотларига кўра, 1976 йилда Полшанинг Живиц
графлигида ҳайвонларнинг фасциолёз билан зарарланиши натижасида сут
йўқолиши 25%, тирик вазни йўқотилиши эса 10% ни ташкил этган. Бир йил
ичида мамлакатда қорамол ва қўйларнинг фасциолёздан кўрилган зарар
71,8 миллион долларни ташкил этган.
Италия олимлари Ж. Престон, Ж. Cастелино 8700 та жигарини
ўрганишганда 1719 ҳолатда Fasciola gigantica топиiган. Aнглияда озиқ-овқатда
фойдаланиш учун яроқсиз бўлган жигарларни йўқ қилишдан келиб чиқадиган
иқтисодий зарар йилига 160 минг фунт стерлингни ташкил қилган. Ж.Рид,
Ж.Aрмор маълумотларига кўра, фасциолёз тирик вазн, жун ва гўшт сифатининг
пасайишига ва ҳатто қўйларнинг нобуд бўлишига олиб келади. Фасциолалар
томонидан зарарланиш даражасига қараб, сигирлардан сут соғиш 20-40% ва
ундан кўпроқ камаяди.
A.К. Журавец маълумотларига кўра, ценуроз билан касалланган
ҳайвонларнинг тана вазни соғлом ҳайвонларникига қараганда ўртача 23,3% га
камаяди. Касал қўйларнинг ярми ўртача семизликдан паст бўлган, қолган
иккинчи ярмида тана вазни 30% ёки ундан кўпроқ камайган. Ценуроз билан
касалланган қўйдан кўрилган иқтисодий зарар 32,8 рублни, семизлиги ўртачадан
паст бўлган мажбурий сўйилган касал қўйдан – 16,6 рублни, озиб кетган қўйдан
– 25,7 рублни ташкил этди. Олти йиллик ветеринария ҳисоботи маълумотларини
таҳлил қилгандан сўнг, муаллиф бир йил ичида қўйларнинг ценурозидан
еҳтимолий зарар 284 минг рублни ташкил этганлигини аниқлади [9].
Россиялик олимлар томонидпн 25 бош сигирда олиб борган
тадқиқотларга кўра гельминтозлар билан зарарланган сигирлардан сут
соғиш миқдорининг камайиши ҳисобидан 1 йилда 336776 рубл, бир бош
инвазияланган сигирдан 13471,04 рубл зарар кўрилган. Гўшт
йўналишидаги қорамоллардан 25 бошида олиб борилган тадқиқотларга
кўра жами бир йиллик зарар 129027,5 рублни ташкил этган ва бир сигирдан
кўрилган зарар 5161,1 рубл бўлган [2].
Ўткан асрнинг 80-йилларида рус олимлари олиб борган
тадқиқотларга кўра чорва молларининг дикроцелиоздан йиллик кўрилган
зарар 3 млн. рублни ташкил қилган бўлиб, бу кўрсатгич ҳайвонларда гўшт
сифатининг тушиши, ўлими, зарарланган жигарнинг йўқ қилиниши каби
параметрларни ўз ҳисобига олган [9].
Республикамиз ҳудудида ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики,
420 бош қорамол мавжуд фермер хўжалигида чорва моллари фасциолёзи
туфайли хўжаликка етказиладиган иқтисодий зарар ўртача 217 млн. сўмни
ташкил қилади ва ҳар бир бош ҳайвонга ўртача 2,6 млн. сўмдан тўғри келади,
парамфистоматозлардан кўрилган зарар эса ўртача 84,2 млн. сўм эканлиги
аниқланган. Бунда ўртача ҳар бир бош касал ҳайвондан кўрилган иқтисодийй
зарар 2,63 млн. сўмни ташкил қилган [1].
173
Шунингдек, 500 бошли майда шохли моллар мавжуд хўжаликда мониезиоз
касаллигидан кўрилган зарар 8,6 млн. сўм эканлиги, бунда ҳар бир бошга
92,5 минг сўмдан тўғри келиши ҳисоблаб чиқилган [1].
Хулосалар.
– Гельминтозлардан келадиган иқтисодий зарар дунё бўйича катта
миқёсдаги эканлиги уларга қарши курашни тўғри йўлга қўйишни, олдини олиш
ишларини самарали ташкил этишни тақозо этади.
– Хўжаликларни барча маълумотларини рақамлаштириш, зарарланган
чорва бош сонини соғломларига нисбатини ҳисоблаб бориш, диспансеризация
маълумотларини тўплаш хўжаликларда кузатилаётган зарарларни ҳисоблаш
чиқиш имкониятини беради.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Джаббаров Ш.А. Гельминтозларга қарши кураш чора-тадбирларининг
самарадорлиги ва уни ошириш йўллари. Док. диссертацияси. 2017. – Б. 98-122.
2.
Кряжев А.Л. Экономический ущерб от снижения продуктивности
крупного рогатого скота молочного направления по причине гельминтозов.
Теория и практика борьбы с паразитарными болезнями. Сборник научных статей
по материалам международной научной конференции, Выпуск 22, Москва 2017.
– С. 216-217.
3.
Jansen, F., Dorny, P., Trevisan, C. et al. Economic impact of bovine
cysticercosis and taeniosis caused by Taenia saginata in Belgium. Parasites Vectors 11,
241 (2018).
4.
J.Charlier, L.Rinaldi, V.Musella, Initial assessment of the economic burden
of major parasitic helminth infections to the ruminant livestock industry in Europe.
Prev Vet Med 2020 Sep;182:105103.
5.
Nieuwhof, G.J.; Bishop, S.C. Costs of the major endemic diseases in Great
Britain and the potential benefits of reduction in disease impact. Anim. Sci. 2005, 81,
-Р. 23–29.
6.
Schweizer, G.; Braun, W.; Deplazes, D.; Torgerson, P.R. The economic
effects of bovine fasciolosis in Switzerland. Vet. Rec. 2005, 157, – Р. 188–193.
7.
Selzer, P.M. Preface. In Antiparasitic and Antibacterial Drug Discovery.
From Molecular Targets to Drug Candidates; Wiley-Blackwell: Hoboken, USA, 2009;
– Р. 11–12.
8.
Tegegn Tesfaye Prevalence, species composition, and associated risk factors
of small ruminant gastrointestinal nematodes in South Omo zone, South-western
Ethiopia. J Adv Vet Anim Res 2021 Nov 1;8(4): – Р. 597-605.
9.
www.activestudy.info.ru