«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
189
MUTLAQ HUQUQLARNING MEROS BOʻLIB OʻTISHINI HUQUQIY
TARTIBGA SOLINISHINI RIVOJLANTIRISH
Charos Barnoyeva
Magistrant, Toshkent davlat yuridik universiteti
Toshkent, O‘zbekiston
Meros huquqi fuqarolik huquqining muhim institutlaridan biri hisoblanadi.
Meros munosabatlarini tartibga solishning huquqiy asoslari Oʻzbekiston
Respublikasi Konstitusiyasi, Fuqarolik kodeksi va boshqa qonun hujjatlarida
belgilangan. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar va ijtimoiy-
iqtisodiy oʻzgarishlar sharoitida
mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishi
masalalari alohida ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, intellektual mulk
obyektlariga boʻlgan huquqlar, mulkiy huquqlar va boshqa mutlaq huquqlarning
meros boʻlib oʻtishi bilan bogʻliq munosabatlarni huquqiy tartibga s
olishni
takomillashtirish zarurati mavjud.
Mutlaq huquqlar deganda, barcha shaxslarga nisbatan amal qiladigan va
huquq egasining roziligisiz amalga oshirilishi mumkin boʻlmagan huquqlar
tushuniladi. Bunday huquqlar jumlasiga ashyoga boʻlgan mulk huquqi,
in
tellektual faoliyat natijalariga boʻlgan huquqlar (mualliflik huquqi, patent
huquqi, tovar belgilariga boʻlgan huquqlar va h.k.), shuningdek, qonunda nazarda
tutilgan boshqa mutlaq huquqlar kiradi. Ushbu huquqlarning meros boʻlib oʻtishi
masalalari Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining beshinchi boʻlimi
(Meros huquqi) normalari bilan tartibga solinadi, ammo qonunchilikda ayrim
boʻshliqlar va kamchiliklar mavjud boʻlib, ular amaliyotda huquqiy muammolarga
olib kelmoqda.
Oʻzbekiston Respublikasi Fuqa
rolik kodeksining 1112-
moddasiga koʻra,
«meros deganda, vafot etgan shaxsning (meros qoldiruvchining) mol
-mulki
(merosi) boshqa shaxslarga (merosxoʻrlarga) qonun boʻyicha yoki vasiyatnoma
boʻyicha oʻtishi tushuniladi». Mazkur normada «mol
-
mulk» tushunchasi
qoʻllanilgan boʻlib, bu oʻz ichiga nafaqat ashyoviy huquqlar, balki mutlaq
huquqlarni ham qamrab oladi. Oʻz navbatida, Fuqarolik kodeksining 1113
-
moddasiga asosan, «Meros tarkibiga meros qoldiruvchiga tegishli boʻlgan barcha
huquq va majburiyatlar, qonunda yoki shartnomada nazarda tutilgan hollarda
meros qoldiruvchining vafoti munosabati bilan bekor boʻladigan huquq va
majburiyatlardan tashqari, kiradi». Demak, qonun chiqaruvchi «barcha huquq va
majburiyatlar» tushunchasini qoʻllab, mutlaq huquqlarning ham
meros tarkibiga
kirishini ta'kidlagan.
Tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, mutlaq huquqlarning meros boʻlib
oʻtishi quyidagi xususiyatlarga ega:
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
190
1. Mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishi mulkiy huquqlarning meros
boʻlib oʻtishidan farq qiladi, chunki
mutlaq huquqlar shaxs bilan bogʻliq boʻlishi
mumkin (masalan, mualliflik huquqidagi shaxsiy nomulkiy huquqlar);
2. Ayrim mutlaq huquqlar cheklangan muddatga beriladi (masalan, patent
huquqlari);
3. Mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishi maxsus qonunchilikda
qoʻshimcha tartibga solinadi (masalan, «Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar
toʻgʻrisida»gi Qonunda) [1];
4. Mutlaq huquqlarni meros boʻlib oʻtishi jarayonida ularning roʻyxatdan
oʻtkazilishi talab etilishi mumkin (masalan, patentlarga, tovar belgilariga boʻlgan
huquqlar) [2].
Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq, intellektual mulk
obyektlariga boʻlgan huquqlarning meros boʻlib oʻtishi quyidagicha tartibga
solinadi:
1. Mualliflik h
uquqi sohasida Oʻzbekiston Respublikasining «Mualliflik
huquqi va turdosh huquqlar toʻgʻrisida»gi Qonunining 35
-moddasiga muvofiq,
muallifning shaxsiy nomulkiy huquqlari (asarning muallifi deb tan olinish huquqi,
asardan muallifning ismi-
sharifi koʻrsatilg
an holda foydalanish huquqi, asarning
daxlsizligi huquqi va h.k.) meros boʻlib oʻtmaydi. Biroq, mulkiy huquqlar (asardan
foydalanish huquqi, asardan foydalanganlik uchun haq olish huquqi va h.k.)
meros boʻlib oʻtadi. Muallifning mulkiy huquqlari uning vafo
tidan keyin 70 yil
davomida amal qiladi.
2. Patent huquqi sohasida «Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari
toʻgʻrisida»gi Qonunga asosan, patent egasining huquqlari meros boʻlib oʻtishi
mumkin. Patent egasi vafot etgan taqdirda, patentga boʻlgan
huquqlar
merosxoʻrlarga oʻtadi. Bunda patentning amal qilish muddati oʻzgarmaydi
(ixtirolar uchun - 20 yil, foydali modellar uchun - 10 yil, sanoat namunalari uchun
- 15 yil).
3. Tovar belgilariga boʻlgan huquqlar «Tovar belgilari, xizmat koʻrsatish
belgil
ari va tovar kelib chiqqan joy nomlari toʻgʻrisida»gi Qonunga muvofiq meros
boʻlib oʻtishi mumkin. Bunda tovar belgisiga guvohnomaning egasi vafot etgan
taqdirda, guvohnomaga boʻlgan huquqlar merosxoʻrlarga oʻtadi. Tovar belgisiga
boʻlgan huquqlarning meros boʻlib oʻtishi Intellektual mulk agentligida roʻyxatdan
oʻtkazilishi lozim.
Mulk huquqi mutlaq huquq sifatida meros boʻlib oʻtishining oʻziga xos
xususiyatlari mavjud:
1. Koʻchmas mulkka boʻlgan huquqlarning meros boʻlib oʻtishi davlat
roʻyxatidan oʻtkazilishi shart. Bu Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining
84-
moddasi va «Davlat kadastrlari toʻgʻrisida»gi Qonunga asosan amalga
oshiriladi.
2. Aksiyalar, ulushlar va boshqa qimmatli qogʻozlarga boʻlgan huquqlarning
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
191
meros boʻlib oʻtishi «Qimmatli qogʻozlar bozori toʻgʻrisida»gi Qonun va boshqa
normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq tartibga solinadi. Bunda meros
ochilganidan soʻng, qimmatli qogʻozlarga boʻlgan huquqlar merosxoʻrlarga oʻtadi,
lekin bu huquqlar tegishli reestrda qayd etilishi lozim.
3. Ye
r uchastkalariga boʻlgan huquqlarning meros boʻlib oʻtishi Yer kodeksi
va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq amalga oshiriladi. Bunda Yer
uchastkasiga boʻlgan mulk huquqi, doimiy egalik qilish huquqi, meros qilib
qoldiriladigan umrbod egalik qilis
h huquqi meros boʻlib oʻtishi mumkin.
Tadqiqot jarayonida mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishida quyidagi
muammolar aniqlandi:
qonunchilikda mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishiga oid maxsus
normalarning etarli emasligi. fuqarolik kodeksining meros huquqiga
bagʻishlangan boʻlimida mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishiga oid alohida
normalar mavjud emas.
roʻyxatdan oʻtkazish jarayonlarining murakkabligi. ayrim mutlaq
huquqlarning (masalan, patentlar, tovar belgilari, koʻchmas mulk) meros boʻlib
oʻtishi uchun turli roʻyxatga olish organlariga murojaat qilish talab etiladi, bu esa
jarayonni choʻzilishiga va qoʻshimcha xarajatlarga olib keladi.
intellektual mulk obyektlariga boʻlgan huquqlarni baholash muammosi.
meros massasini aniqlashda intellektual
mulk obyektlariga boʻlgan huquqlarni
baholash metodikasining mukammal emasligi meros soligʻini toʻgʻri hisoblash
imkonini bermaydi.
chet el elementi mavjud boʻlgan hollarda mutlaq huquqlarning meros boʻlib
oʻtishi masalalarini tartibga soluvchi xalqaro
-huquqiy normalarning etarli
emasligi.
raqamli mulk va virtual aktivlarga boʻlgan mutlaq huquqlarning meros
boʻlib oʻtishi masalalarining qonunchilikda etarli darajada tartibga solinmaganligi
[3].
Tadqiqot natijalariga asoslanib, mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishini
huquqiy tartibga solishni takomillashtirish boʻyicha quyidagi takliflarni ilgari
surish mumkin:
1. Fuqarolik kodeksining meros huquqiga bagʻishlangan boʻlimiga mutlaq
huquqlarning meros boʻlib oʻtishiga oid alohida bob kiritish maqsadga muvof
iq.
Bunda intellektual mulk obyektlariga boʻlgan huquqlarning, mulk huquqining va
boshqa mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishi xususiyatlari batafsil tartibga
solinishi lozim.
2. Roʻyxatdan oʻtkazish jarayonlarini soddalashtirish. Bu maqsadda
«yagona darcha» tamoyili asosida mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishini
roʻyxatdan oʻtkazish tizimini joriy etish taklif etiladi. Bunda merosxoʻr meros
guvohnomasini olgandan soʻng, barcha tegishli roʻyxatga olish organlariga bir
marta murojaat qilish orqali mut
laq huquqlarni oʻz nomiga rasmiylashtirish
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
192
imkoniyatiga ega boʻladi.
3. Intellektual mulk obyektlariga boʻlgan huquqlarni baholash metodikasini
takomillashtirish. Buning uchun xalqaro tajribadan foydalangan holda,
intellektual mulk obyektlariga boʻlgan huq
uqlarni baholashning yagona
standartlarini ishlab chiqish lozim.
4. Chet el elementi mavjud boʻlgan hollarda mutlaq huquqlarning meros
boʻlib oʻtishi masalalarini xalqaro darajada tartibga solish mexanizmlarini
takomillashtirish. Bu borada Oʻzbekiston Resp
ublikasi tegishli xalqaro
konvensiyalarga qoʻshilishi va ikki tomonlama huquqiy yordam koʻrsatish
toʻgʻrisidagi shartnomalarda mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishi
masalalarini aks ettirish maqsadga muvofiq.
5. Raqamli mulk va virtual aktivlarga boʻlga
n mutlaq huquqlarning meros
boʻlib oʻtishini tartibga soluvchi maxsus normalarni qonunchilikka kiritish. Bu
borada «Raqamli huquqlar toʻgʻrisida»gi Qonun loyihasini ishlab chiqish va unda
raqamli mulk, kriptovalyutalar va boshqa virtual aktivlarga boʻlgan
huquqlarning
meros boʻlib oʻtishi masalalarini tartibga solish taklif etiladi.
Xorijiy mamlakatlar tajribasini oʻrganish quyidagilarni namoyon etdi.
Jumladan, Germaniyada, mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishida merosni
boshqarish instituti mavjud. Bund
a meros qoldiruvchi oʻz vasiyatnomasida
mutlaq huquqlarni boshqarish uchun maxsus shaxsni (merosni boshqaruvchini)
tayinlashi va uning vakolatlarini belgilashi mumkin.
Oʻz navbatida AQSh tajribasida «raqamli vasiyatnoma» tushunchasi
qonunchilikda mavjud v
a unda raqamli aktivlarga boʻlgan huquqlarning meros
boʻlib oʻtishi tartibi belgilangan. Yaponiyada esa, intellektual mulk obyektlariga
boʻlgan huquqlarning meros boʻlib oʻtishini roʻyxatdan oʻtkazish jarayonlari
soddalashtirilgan va avtomatlashtirilgan. Fransiyada, mutlaq huquqlarning
meros boʻlib oʻtishida huquq va majburiyatlarning balansini ta'minlash
mexanizmlarini joriy etilgan [4].
Mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishini huquqiy tartibga solish
mexanizmlarini tahlil qilish natijasida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1. Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligida mutlaq huquqlarning meros
boʻlib oʻtishi masalalari Fuqarolik kodeksi va maxsus qonunlarda tartibga
solingan boʻlsa
-
da, bu sohada bir qator huquqiy boʻshliqlar va kolliziyalar mavjud.
Xususa
n, mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishiga oid maxsus normalar
Fuqarolik kodeksining meros huquqiga bagʻishlangan boʻlimida etarli darajada
ishlab chiqilmagan.
2. Intellektual mulk obyektlariga boʻlgan huquqlarning meros boʻlib oʻtishi
xususiyatlari, ul
arning shaxsiy nomulkiy va mulkiy huquqlarga boʻlinishi hamda
amal qilish muddatlari bilan bogʻliq xususiyatlari mavjud. Bunda muallifning
shaxsiy nomulkiy huquqlari meros boʻlib oʻtmasligi, faqat mulkiy huquqlargina
merosxoʻrlarga oʻtishi qonunchilikda be
lgilangan.
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
193
3. Mulk huquqi, patent huquqlari, tovar belgilariga boʻlgan huquqlar kabi
mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishi jarayonida ularni roʻyxatdan oʻtkazish
zarurati mavjud boʻlib, bu merosxoʻrlar uchun qoʻshimcha ma'muriy toʻsiqlar
yaratadi.
4. Ra
qamli mulk va virtual aktivlarga boʻlgan mutlaq huquqlarning meros
boʻlib oʻtishi masalalari Oʻzbekiston qonunchiligida etarli darajada tartibga
solinmagan, bu esa amaliyotda huquqiy muammolarga olib kelmoqda.
5. Chet el elementi ishtirokidagi mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishi
masalalari xalqaro-
huquqiy normalar va milliy qonunchilik doirasida toʻliq
tartibga solinmagan.
Yuqoridagi muammolarni hal etish maqsadida quyidagi takliflarni amalga
oshirish maqsadga muvofiq:
1. Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga «Mutlaq huquqlarning
meros boʻlib oʻtishi» deb nomlangan alohida bob kiritish orqali mutlaq
huquqlarning meros boʻlib oʻtishiga oid huquqiy normalarni tizimlashtirish.
2. Mutlaq huquqlarning mero
s boʻlib oʻtishini roʻyxatdan oʻtkazish tizimini
soddalashtirish va «bir darcha» tamoyili asosida takomillashtirish.
3. Raqamli aktivlarga boʻlgan mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishini
tartibga soluvchi maxsus normalarni ishlab chiqish va qonunchilikka kiritish.
4. Intellektual mulk obyektlariga boʻlgan huquqlarni baholash metodikasini
takomillashtirish.
5. Chet el elementi ishtirokidagi mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishi
masalalarini tartibga soluvchi xalqaro-
huquqiy normalarga qoʻshilish va mil
liy
qonunchilikni ularga muvofiqlashtirish.
6. Sudlar, notariuslar va boshqa huquqni qoʻllash amaliyoti subyektlarining
mutlaq huquqlarning meros boʻlib oʻtishi sohasidagi malakasini oshirish boʻyicha
chora-tadbirlar ishlab chiqish.
Ushbu takliflarning ama
lga oshirilishi mutlaq huquqlarning meros boʻlib
oʻtishini huquqiy tartibga solish mexanizmlarini takomillashtirishga,
fuqarolarning
huquq
va
erkinliklarini
ta'minlashga,
qonuniylikni
mustahkamlashga hamda iqtisodiy munosabatlarni barqarorlashtirishga xizmat
qiladi.
Foydala
nilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Babaev D.I. Mutlaq huquqlarni meros qilib olishning oʻziga xos
xususiyatlari // Yuridik fanlar axborotnomasi.
–
2021.
–
№ 2. –
B. 67-75.
2.
Nasriev E.E. Raqamli aktivlarning meros boʻlib oʻtishi: huquqiy
muammolar va echimlar // Huquqiy tadqiqotlar jurnali.
–
2023.
–
№ 1. –
B. 67-74.
3.
Nasriev E.E. Intellektual mulk huquqlarining meros boʻlib oʻtishi
muammolari // Huquq va burch.
–
2022.
–
№ 4. –
B. 28-32.
4. Nasriev I. Mutlaq huquqlar: nazariya va amaliyot.
–
Toshkent: Adolat,
2022.
–
248 b.
