«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
18
KPI ТИЗИМИНИ КОРХОНАГА ЖОРИЙ ЭТИШ ВА АСОСИЙ
КЎРСАТКИЧЛАР ОРҚАЛИ ХОДИМЛАРНИ КУЗАТИШ
МЕХАНИЗМИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ
Турсунов Орифали
Катта ўқитувчи, Тошкент давлат транспорт университети,
Тошкент, Ўзбекистон
Аннотация.
Ушбу мақола иш фаолиятини баҳолаш
-
бу корхонани
бошқариш стратегик мақсадларга эришиш даражасига, хусусан,
корхонанинг бозор қийматини мустаҳкамлаш ва ўсишига қанчалик мос
келишини аниқлашга имкон берадиган воситалари кўриб чиқилди.
KPI
тизимининг мақсади корхонанинг стратегиясини ўлчов ва бошқарув
тизимининг
асосий
параметрларини
белгилайдиган
ишлаш
кўрсаткичларининг
кенг
қамровли
тўпламига
айлантиришдир.
Кўрсаткичлар тўплами корхонанинг стратегиясини шакллантириш учун
асос яратади ва ходимларни ҳозирги ва келажакдаги муваффақиятнинг
асосий омиллари тўғрисида хабардор қилиш учун миқдорий хусусиятларни
ўз ичига олади.
Калит сўзлар:
иш фаолиятини баҳолаш, KPI –
асосий ишлаш
кўрсаткичлари, Мақсадлар пирамидаси, KPI тизими, KPIларнинг
субъективлиги, KPI
асосидаги мотиватсия, KPI тизимининг афзаллиги
.
Abstract.
This article examines performance evaluation tools that allow
determining how well enterprise management aligns with the achievement of
strategic goals, particularly in strengthening and growing the company's market
value. The aim of the KPI system is to transform the company's strategy into a
comprehensive set of performance indicators that define the main parameters of the
measurement and management system. This set of indicators creates the foundation
for shaping the enterprise's strategy and includes quantitative characteristics to
inform employees about the key factors of current and future success.
Keywords:
Work performance evaluation, KPIs - Key Performance Indicators,
Pyramid of objectives, KPI system, Subjectivity of KPIs, KPI-based motivation,
Advantages of the KPI system.
Аннотация
.
В данной статье рассмотрены инструменты оценки
деловой активности, позволяющие определить, насколько управление
предприятием соответствует уровню достижения стратегических целей,
в частности, укреплению и росту рыночной стоимости предприятия. Целью
системы KPI является преобразование стратегии предприятия в
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
19
комплексный набор показателей эффективности, определяющих ключевые
параметры системы измерения и управления. Набор показателей создает
основу для формирования стратегии предприятия и включает
количественные характеристики для информирования сотрудников об
основных факторах текущего и будущего успеха.
Ключевые слова:
оценка эффективности деятельности, KPI
-
ключевые показатели эффективности, пирамида целей, система KPI,
субъективность KPI, мотивация на основе KPI, преимущества системы KPI.
Саноат
корхоналарининг
ишлаб
чиқариш
жараёнларини
бошқаришнинг замонавий ёндашувларини ўрганиб, KPI (Кей Перформанcе
Индиcаторс) га тобора кўпроқ дуч келамиз.
Албатта, ҳар бир алоҳида корхона тури учун иш фаолиятини баҳолаш
ва бизнес стратегияси ва тактикасини ишлаб чиқишга ҳисса қўшадиган KPI
ларнинг ўзига хос турини танлаш муҳимдир.
KPI ни ишлаб чиқиш ва амалга
ошириш
-
бу хўжалик юритувчи субъектни бошқаришдан ҳам назарий
билим, ҳам амалий тажрибани талаб қиладиган мураккаб жараён. Шунга
қарамай, ушбу тизимни фаол тарғиб қилиш ходимларни касбий
мақсадларга еришишга ва умуман корхонанинг рақобатбардошлигини
оширишга ундайди.
KPI ни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш
-
бу хўжалик юритувчи
субъектни бошқаришдан ҳам назарий билим, ҳам амалий тажрибани талаб
қиладиган мураккаб жараён. Шунга қарамай, ушбу тизимни фаол тарғиб
қилиш ходимларни касбий
мақсадларга еришишга ва умуман корхонанинг
рақобатбардошлигини оширишга ундайди.
KPI сифатида ишлатилиши мумкин бўлган хўжалик юритувчи
субъектнинг ишлаш кўрсаткичларига келсак, бу ерда жуда кўп танлов
мавжуд. Корхона самарадорлигини мақсадга мувофиқ таҳлил қилиш учун
KPI самарадорлигини экспресс таҳлил қилиш корхона фаолияти билан
боғлиқ бўлган ва тўғридан
-
тўғри корхона ходимларига тегишли бўлган бир
қатор кўрсаткичлар бўйича амалга оширилади.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, корхона фаолиятининг юзаки
таҳлили шуни кўрсатдики, корхона раҳбарияти ўз фаолиятининг
ижтимоий жиҳатларига катта эътибор беради, бу еса самарадорликни
оширишга,
ишлаб
чиқариш
жараёнларини
оптималлаштиришга,
операцион самарадорликни оширишга ва корхонанинг барқарор
ривожланишига ёрдам беради.
Шундай қилиб, ишлашнинг асосий кўрсаткичларидан фойдаланиш
хўжалик юритувчи субъектнинг самарадорлигини тезда баҳолаш ва
кейинги таҳлил қилиш учун унинг «заиф томонларини» аниқлаш
имконини беради, деб айтиш мумкин.
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
20
Корхонанинг стратегияси ва унинг мақсад ва вазифаларини аниқлаш
корхонанинг юқори раҳбариятининг имтиёзи ва масъулияти ҳисобланади,
шу билан бирга корхона ходимлари стратегияни таркибий бўлинмалар
даражасида амалга оширишлари керак.
Корхона
раҳбарияти
ва
ходимлари
ўртасида
маълумот
алмашинувининг етарли емаслиги корхона ривожланишига катта хавф
туғдиради. Бу, биринчи навбатда, бошқарувнинг маълумотларнинг ҳаддан
ташқари юкланиши билан боғлиқ бўлиб, бу маълумотни етарли даражада
баҳолашни имконсиз қилади ва натижада ходимлар томонидан стратегик
вазифаларнинг бажарилишини назорат қилишни имконсиз қилади.
Иш фаолиятини баҳолаш
-
бу корхонани бошқариш стратегик
мақсадларга эришиш даражасига, хусусан, корхонанинг бозор қийматини
мустаҳкамлаш ва ўсишига қанчалик мос келишини аниқлашга имкон
берадиган восита. Таъкидлаш жоизки, ушбу услуб фақат бошқарувни тўлиқ
маълумот билан таъминлаш орқали бошқарув қарорларини қабул қилиш
жараёнини осонлаштирадиган воситадир, аммо бу корхонанинг тизимли
муаммоларини ҳал қилиш учун даво емас. Ушбу услуб муаммонинг
ҳақиқати ва соҳасини аниқлашга имкон беради, аммо тайёр ечимларни
тақдим этмайди [5].
Бозорда рақобатбардош устунликка эришиш учун ишлаб чиқаришиб
суръати ва кўламини ошириш ва маҳсулот сифатини ошириш ҳозирда
етарли емас, шунинг учун кўплаб корхоналар
корпоратив бошқарувнинг
янги илғор усулларига ўтмоқдалар. Ушбу усуллар ўзгарувчан бозор
шароитларига ўз вақтида жавоб беришга имкон беради ва Ўзбекистон
корхоналари билан рақобатлашадиган хорижий фирмалар уларни
муваффақиятли қўллайдилар.
Кутилаётган натижаларни шакллантириш орқали корхона ўз олдига
мақсад қўяди ва уни амалга ошириш учун шароит яратади ва юқори
раҳбарият ходимларнинг қуввати, қобилиятлари ва билимларини узоқ
муддатли муаммоларни ҳал қилишга йўналтиради.
Таҳлил қилиш учун зарур бўлган даражада кўп маълумот бўлиши
керак; Унинг объективлиги, аниқлиги ва ўз вақтида бўлиши жуда
муҳимдир.
Асосий ишлаш кўрсаткичлари (KPI –
асосий ишлаш кўрсаткичлари).
Balanced Scorecard (BSC) Гарвард университети профессорлари Д.
Нортон ва Р. Каплан (АҚШ) томонидан ишлаб чиқилган стратегияни амалга
оширишни бошқариш учун энг машҳур ва халқаро миқёсда тан олинган
концепция. KPI
-
бу стратегик муваффақият омилларини, корхона
мақсадларини ходимларга доимий равишда етказиш ва уларга эришишни
асосий кўрсаткичлар орқали кузатиш механизми, инглизча версияда
-
Кей
Performance Indicator (KPI). KPI, аслида, мақсадларга эришиш чоралари,
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
21
шунингдек, бизнес
-
жараёнлар ва ҳар бир алоҳида ходимнинг иши
самарадорлигининг хусусиятлари.
Шунинг учун KPI нафақат стратегик, балки операцион бошқарув учун
ҳам воситадир. KPI ва ходимларнинг мотивацияси KPI ёрдамида
тавсифланган ва расмийлаштирилган корхона стратегиясини амалга
оширишга имкон беради.
Фақат бухгалтерия тизимларидан олинган молиявий кўрсаткичларга
йўналтирилган корхона фаолиятининг анъанавий ўлчови тезда эскиради
ва корхонанинг ҳолати тўғрисида тўлиқ тасаввур бермайди ва унинг
ривожланишини аниқ прогноз қилишга имкон бермайди.
Бутун корхона фаолиятини баҳолашнинг янада илғор ва самарали
усулларига эҳтиёж бор. Стратегик бошқарувга замонавий ёндашувлар
кадрлар, бизнес жараёнлар, инновациялар каби молиявий бўлмаган
таркибий қисмларга эътибор беришни ва мижозлар билан алоқалар
ўрнатишни талаб қилади. Шу мақсадда Роберт Каплан ва Девид Нортон
стратегик мақсадларнинг асосий гуруҳлари бўлган тўртта истиқболни
аниқладилар, уларга эришиш асосий кўрсаткичлар билан баҳоланади:
Молиявий:
биз ўзимизга қандай қиймат берамиз акциядорлар?
Мижозларга хизмат кўрсатиш: биз мижозларимизга қандай қийматни
тақдим етамиз?
Ички жараёнлар:
қайси жараёнлар керак рақобатбардошликни
таъминлаш учун яхшиланг корхона?
Таълим ва ривожланиш:
ривожланиш, мотивация борми ва ўсиш
дастурлари?
KPI тизимини ишлаб чиқишда ҳар бир коеффициентга нисбатан
қўлланиладиган маълум
талабларни ҳисобга олиш керак:
Ҳар бир коэффициент аниқ белгиланиши керак, кейин ҳар қандай
фойдаланувчи уни ўлчаши мумкин. Бунга ходимнинг натижалари ушбу
индикатор ёрдамида баҳоланади.
Мақсадлар. Шундай қилиб, ишлаб чиқариш бўлими қўшимча
режасини бажарганда (KPI
-
бу жалб бажарилган ишларлар сони даври),
қўшимча бонус ҳисоблаш мумкин. Йилда режани бажармаган тақдирда,
аксинча, бонус тўланмайди ёки айириб ташланади.
Кўрсаткичлар ҳам таққосланадиган бўлиши керак, яъни бир хил
кўрсаткичларни иккита ўхшаш вазиятда таққослаш мумкин. Масалан,
ўртача олиш (кўрсаткич
-
рақамига ўртача кунлик даромад нисбати, кунлик
бажарилган ишлар) лекин вилоятларда шаҳар четида жойлашган бир хил
турдаги корхоналарда буни таққослаб бўлмайди.
Коэффициент ўзгариши динамикаси бўлиши керак визуал (график)
тақдим етилган натижалар асосида хулосалар ва қарорлар қабул қилиниши
мумкин [2].
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
22
Раҳбарият маълумотларни таҳлил қилиши учун аввал уларни тўплаш,
қайта ишлаш ва битта жойга бирлаштириш керак. Маълумотларни тўплаш
учун уни тизимга автоматик ёки қўлда киритиш керак.
Ходимлар учун мунтазам равишда маълумот киритишни мажбурий
қилиб, уни қўшимча мотивация билан мустаҳкамлаш керак. Аммо бундан
кейин ҳам хушомад қилиш шарт эмас: тегишли маълумотларни ўз вақтида
киритишини мунтазам текширмасдан, муваффақиятга эришиш қийин
бўлади.
Ахборотни тўплаш ва қайта ишлашга ёрдам бериш учун, шунингдек,
ахборот тизимлари ишлаш кўрсаткичлари тизимини техник қўллаб
-
қувватлаш учун мўлжалланган. Корхонанинг мақсадларига, унинг ҳажми ва
имкониятларига қараб,
ишлатиладиган тизим класси фарқ қилиши мумкин
(масалан, индикатор тизими қўлда қайта ишланадиган корхоналар мавжуд,
лекин айни пайтда [3] белгиланган мақсадларга эришилади ва
ихтисослаштирилган ечимни ўрнатиш нархи мантиқсиздир). Кўпинча, KPI
билан ишлашда бугунги кунда корхоналар кўплаб одамларнинг кундалик
ишини осонлаштирадиган автоматлаштирилган тизимлардан кенг
фойдаланадилар.
Бундай тизимлар бошқарувга ишлаш кўрсаткичларини ҳисоблаш
учун маълумотларни тўплаш ва сақлаш, барча даражадаги KPI
-
ларни
тезкор намойиш қилиш ва таҳлил қилиш, бизнес жараёнларини тез ва
самарали созлаш имконини берадиган восита билан таъминлайди.
Ҳақиқатан
ҳам яхши KPI яратиш учун нафақат фан соҳаси ва ундаги
иш тажрибасига эга бўлиши, балки фаол, ижодий, сезги қўллашга олиб
келиши керак.
Иқтисодиёт сектори бўйича таҳлилий ҳисоботлардан ўйламасдан
олинган самарадорлик кўрсаткичи катта фойда келтириши даргумон, энг
ёмон ҳолатда бу мақсадларга эриша олмасликка олиб келади. Борган сари
яхши KPI объектидан (корхона, бўлинма, жамоа, шахс) қатъи назар,
ажралмас ва ноёб кўрсаткич бўлади. Баъзи экспертлар унинг ўзига хос
хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда бутун корхонанинг ишини акс
эттирадиган интеграциялашган корпоратив KPIни «ихтиро қилиш»
зарурлигини таъкидлайдилар.
Корхона меҳнатни ташкил етиш даражасини, инсон ресурсларининг
мавжудлигини ва техник ва ахборот таъминоти даражасини битта KPIда
бирлаштиришга муваффақ бўлди. Уни таҳлил қилиб, бошқарув бутун
тузилманинг ишини баҳолайдилар, жараённинг барча таркибий
қисмларининг ўзаро боғлиқлигини кўришади.
Хулоса
Корхона фаолиятини режалаштириш, мақсадларни белгилаш ва
уларнинг бажарилишини назорат қилиш вазифаси корхоналарни
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
23
бошқариш соҳасидаги энг муҳим вазифалардан биридир. Ушбу муаммони
ҳал қилиш учун катта миқдордаги молиявий, бухгалтерия ва ишлаб
чиқариш маълумотлари керак.
Бундай «тизимлар» енди корхонанинг мураккаб тузилишини сақлаб
қолиш, жараёнга турли бўлимларнинг кўплаб мутахассисларини жалб
қилиш ва ихтисослаштирилган ҳисоботларни тайёрлаш билан шуғуллана
олмайди, шунинг учун
ихтисослаштирилган дастурий таъминотдан
фойдаланишга ўтиш тўғрисида қарор қабул қилинмоқда.
Муваффақиятли корхоналар келажакдаги фаолият ва тегишли
ресурсларга бўлган эҳтиёжни башорат қилишда самаралироқ бўлиб
бормоқда, бу уларга режаларни тўғрилашга ва керак бўлганда етакчилар
қаторида қолишга имкон беради ва юқори сифатли дастурий таъминот
уларга ёрдам беради.
Аммо фақат ахборотни қўллаб
-
қувватлаш узоқ муддатли
муваффақият омили емас.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Армстонг М., Берон А. E.Muminova, 2019. “O‘zbekistonda raqamli
iqti
sodiyotni rivojlantirishda “Sanoat 4.0 ” texnologiyalarining o‘rni va ahamiyati”
// “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali // № 2, mart
-
aprel, 6 b.
2.
Бобкова
Э.В.
Сбалансированная
система
показателей
и
альтернативне модели //
Экономика региона: электронный научный
журнал
/
Владим.
гос.
ун
-
т.
-
2005.
-
№1
(avg.
-okt.)
http://www.journal.vlsu.ru/index. php?id=263.
3.
Каплан Р., Нортон Д.
2003.
Сбалансированная система показателей.
От стратегии к действию. М.: Олимп
-
Бизнес, 210 с
.
4.
Каплан Р., Нортон Д. 2007. Сбалансированная система показателей,
измеряюшчикҳ эффективность. // Серия «Klassika Harvard Business Review»,
Измерение результативности компании. М.: Альпина бизнес букс, с. 123
-
144.
5.
Каплан Р., Нортон Д. 2007. Использование сбалансированной
системй показателей как системй стратегического управления. // Серия
«Klassika Harvard Business Review», Измерение результативности компании.
М.: Альпина бизнес букс, с. 179
-208.
6.
Райнус Джозеф. “Improving Business Process Performance”/ CRC
Press/ Taylor & Francis Group, Milton Park. Abington. Великобритания, 2011.
345 с.
7.
Парментер Дэвид. 2007. “Developing, Implementing and Using Winning
KPIs”. John Wiley & Sons Inc, Канада, 236 с.
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
24
8.
Парментер Дэвид. 2012. “Key Performance Indicators for Government
and Non Profit Agencies”. John Wiley & Sons Inc. Канада, 224 с.
9.
Ветлужских Елена. 2014. “Система вознаграждения. Как
разработать цели и KPI”. Альпина Паблишер, Москва, 28 с.
10.
E.
Muminova,
2019.
“Ozbekistonda
raqamli
iqtisodiyotni
rivojlantirishda “Sanoat 4.0” texnologiyalarining o‘rni va ahamiyati” //
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali // № 2, mart
-
aprel, 6 b.
