«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
53
СУВДАН ФОЙДАЛАНИШ СОҲАСИДАГИ ҚОНУНЧИЛИК ИЖРОСИ
УСТИДАН ПРОКУРОР НАЗОРАТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ
ЭЛЕМЕНТЛАРИ
Раҳимов Шавкатжон Жўраевич
Бош прокуратура бошқармаси катта прокурори, адлия катта
маслаҳатчиси, юридик фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)
Тошкент, Ўзбекистон
Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ижросини
назорат қилиш ишларини ташкил этишнинг энг муҳим элементлари
қонунларнинг бузилиши тўғрисидаги маълумотларни тўплаш, уни таҳлил
қилиш ва ишни режалаштириш ҳисобланади.
Аввало, жиноят, фуқаролик, иқтисодий ишлар, шунингдек
маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларнинг материалларини
ҳисобга олиш ва таҳлил қилишга эътибор берилиши керак. Жиноий
ишларни тергов қилишда сув объектларининг экологик хавфсизлигини
таъминлашга қаратилган, жиноий жавобгарликка тортилмайдиган, лекин
прокурор томонидан муайян таъсир чораларини кўришни талаб қилувчи
сув қонунчилигининг бузилиши ҳолатлари аниқланиши мумкин.
Бундан ташқари, сувдан фойдаланиш борасидаги ҳуқуқбузарликлар
тўғрисидаги маълумотлар жиноят ишини қўзғатиш учун асослар
аниқланмаган текшириш материалларида ҳам бўлиши мумкин.
Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ижросини
назорат қилиш борасидаги прокурор учун муҳим бўлган маълумотлар
манфаатдор шахслар томонидан судларга берилган даъво аризаларида,
шунингдек ушбу даъво аризаларини судда кўриш ва ҳал этиш жараёнида
олиниши мумкин. Ушбу тоифадаги содир этилган маъмурий
ҳуқуқбузарликлар ва судда кўриб чиқилган ишлар тўғрисидаги
маълумотлар прокурор томонидан батафсил таҳлил қилиниши керак.
Бундай ҳолда, уларни содир этиш ҳолатларига, уларга ёрдам берган
сабаблар ва
шарт
-
шароитларни аниқлашга алоҳида эътибор қаратиш
лозим.
Шу ўринда таъкидлаш жоизки, қонунийлик ҳолатини тавсифловчи
маълумотларни таҳлил қилиш нафақат реал вазиятни билиш имконини
беради, балки муайян соҳадаги қонунлар ижроси устидан прокурор
назоратининг йўналишларини ва назорат объектларини аниқлаш, кейинги
жараёнларнинг ривожланишини прогноз қилиш, тегишли профилактика
чораларини ишлаб чиқиш имконини беради.
Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ижроси
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
54
устидан прокурор назоратини ахборот билан таъминлаш
деганда турли
маълумотларни тўплаш, қайта ишлаш, сақлаш ва тўплаш тушунилади.
Прокуратура олдида турган вазифаларнинг бажарилиши сув
объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш соҳасидаги
ҳуқуқбузарликларнинг ҳолати, тузилиши ва динамикасини, ҳуқуқни
муҳофаза қилиш, атроф
-
муҳитни муҳофаза қилиш органлари фаолиятини
тизимли таҳлил қилиш имконини берадиган тўлиқ ва объектив
маълумотларнинг мавжудлигини назарда тутади. ва бошқа органлар,
шунингдек, ушбу қонун ҳужжатлари бузилишига қарши курашувчи жамоат
ташкилотлари ва ҳаракатлар. Прокурорга келиб тушган қонун
бузилишлари тўғрисидаги маълумотлар пухта таҳлил қилинади.
Кирувчи ахборотни чуқур ва ҳар томонлама таҳлил қилиш
прокурорларга устувор режалаштирилган тадбирлар мазмунини тўғри
аниқлаш имконини беради. Прокурорнинг таҳлилий фаолияти сув
объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисидаги қонун
ҳужжатларини таъминлаш соҳасидаги қонунийликнинг ҳақиқий ҳолатини
кўриш имконини беради.
Таҳлил ишининг объектив томони ўзаро боғлиқ бўлган бир қатор
босқичлардан иборат: маълумотларни йиғиш, ушбу маълумотларни қайта
ишлаш, хулосалар ва таклифлар. Таъкидлаш жоизки, таҳлилий ишлар
назорат қилувчи ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, шунингдек,
прокуратуранинг ўзи фаолияти самарадорлигини таҳлил қилишни ўз
ичига олади.
Текширувларга тайёргарлик қуйидаги элементларни ўз ичига олади:
Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг кўрсатмаларини
ўрганиш; аввалроқ қандай қонун бузилиш ҳолатлари аниқлангани ва
қандай чоралар кўрилганига ойдинлик киритиш мақсадида мазкур органда
қонунлар ижроси юзасидан ўтказилган текширишлар материаллари билан
танишиш, бу борадаги қонун ҳужжатлари ва идоравий ҳужжатларни чуқур
ўрганиш, асосий вазифалар билан танишиш; бўлажак текширувни
ўтказишнинг тактикаси ва методологиясини белгилаш; аудитга жалб
қилинган мутахассисларни аниқлаш ва танлаш; тест режасини ишлаб
чиқиш.
Ишни тўғри белгилаш учун камида учта шарт зарур: биринчидан,
қонун бузилишлари ва ушбу бузилишларга ёрдам берадиган ҳолатлар
тўғрисидаги маълумотлар; иккинчидан, ахборотни олиш, жамлаш ва қайта
ишлаш воситалари; ниҳоят, қонунийлик ҳолатини тавсифловчи ягона
кўрсаткичларнинг мавжудлиги.
Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 2017 йил 7 ноябрдаги
“Қишлоқ хўжалиги соҳасида қонунчилик ижроси устидан назорат
самарадорлигини янада ошириш тўғрисида”ги
160-
сон
буйруғининг
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
55
8.2.-
бандига кўра, назорат фаолиятини режалаштириш ва амалга
оширишда назорат, иқтисодиёт ва статистика идораларидан қишлоқ
хўжалиги соҳасида қонунийлик аҳволи ҳақидаги маълумотлар ва
мониторинг натижаларини олиш хамда уларни таҳлил қилиш амалиётидан
самарали фойдаланилсин. Қонун бузилишлари тўғрисида келиб тушган
маълумотларни тўплаш ва баҳолаш, объектлар доирасини аниқлаш,
назорат қилинадиган органларда прокурор томонидан аниқланиши керак
бўлган масалаларни шакллантиришдан сўнг прокурор текширувини
ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилинади
[2].
Кўрсатилган қонун ҳужжатларининг
бузилиши тўғрисидаги
маълумотларни таҳлил қилиш, шунингдек, атроф
-
муҳитни муҳофаза
қилиш ва бошқа органларга юкланиши мумкин бўлган текширишларни
аниқлаш, бошқа органлар билан ишлашда такрорий ҳолатларга йўл
қўймаслик, шунингдек, прокурор назоратини янада
аниқроқ амалга
ошириш имконини беради.
Прокурор ҳар бир ҳудуддаги экологик вазиятни ҳисобга олган ҳолда,
табиатни муҳофаза қилиш ва унинг ресурсларидан оқилона фойдаланишга
оид қонунлар ижроси устидан таъсирчан назоратни йўлга қўйиш зарур.
Экологик ҳуқуқбузарликнинг ҳар бир факти учун айбдорларнинг
жавобгарлиги ва этказилган моддий зарарни ундириш масаласини қўйиш
зарур.
Прокурор
текширувларини
ташкил
этиш
ва
ўтказиш
самарадорлигини оширишда бирламчи маълумотларни тизимлаштириш
ва умумлаштириш, статистик маълумотлар ва давлат назорати ва назорати
органларининг сув объектларини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш
тўғрисидаги
қонун ҳужжатлари ижросини таъминлаш соҳасидаги
ҳисоботларини таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга эга.
Шу ўринда, сув ва сувдан фойдаланиш соҳасидаги қонунларнинг
бузилиши тўғрисидаги маълумотларни тўплаш деганда, турли
маълумотларни тўплаш, қайта ишлаш, сақлаш ва жамлаш тушунилади.
Бинобарин, прокуратура олдида турган вазифаларнинг таъсирчан ва
самарали бажарилиши сув объектларини муҳофаза қилиш ва улардан
фойда
-
ланиш соҳасидаги ҳуқуқбузарликларнинг ҳолати, тузилиши ва
динамикасини, ҳуқуқни муҳофаза қилиш, атроф
-
муҳитни муҳофаза қилиш
органлари ва бошқа ваколатли органлар, шунингдек, ушбу соҳада қонун
бузилиш ҳолатларига қарши курашаётган жамоат ташкилотлари
фаолиятини ва уларнинг саъй
-
ҳаракатларини тизимли таҳлил қилиш
имконини берадиган тўлиқ ва объектив маълумотларнинг мавжудлигини
назарда тутади.
Одатда, прокурорга келиб тушган қонунбузарликлар тўғрисидаги
маълумотлар пухта таҳлил қилинади. Келиб тушган ахборотни чуқур ва
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
56
ҳар
томонлама таҳлил қилиш прокурорларга устувор режалаштирилган
тадбирлар мазмунини тўғри аниқлаш имконини беради. Прокурорнинг
таҳлилий фаолияти сув объектларини муҳофаза қилиш ва улардан
фойдаланиш бўйича қонун ҳужжатларини таъминлаш соҳасидаги
қонунийликнинг ҳақиқий ҳолатини кўриш имконини беради.
Ҳуқуқшунос
олима К.А.Бижанованинг фикрича, прокуратура
органларида ахборот
-
таҳлил ишини прокуратура органлари тизимида
ташкил қилиш ва бошқаришни такомиллаштириш мақсадида амалга
ошириладиган ахборотни қайта ишлашни қуйидаги икки босқичга
ажратилади: биринчи босқич ахборотни тўплаш, тўплаш, тизимлаштириш
ва сақлашни ўз ичига олади. Ахборот
-
таҳлилий ишнинг иккинчи босқичи
олинган маълумотларни тизимли таҳлил қилиш асосида прокуратура
ҳамда назорат қилувчи, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар томонидан
қонунийлик ҳолати ва кўрилаётган чора
-
тадбирлар ўртасидаги сабаб
-
оқибат муносабатларини, назорат қилинадиган ҳудудда атроф
-
муҳитни
муҳофаза қилиш соҳасидаги энг кескин муаммоларни аниқлашга
қаратилади
[3]
. Олиманинг фикрини давом эттирган ҳолда прокуратура
органларида ахборот
-
таҳлилий ишларнинг объектив томони ўзаро боғлиқ
бўлган бир қатор босқичлардан: маълумот тўплаш, ушбу маълумотларни
қайта ишлаш, хулосалар ва таклифлар ишлаб чиқишдан иборат бўлиши
тўғрисида хулоса қилиш мумкин.
Таъкидлаш жоизки, таҳлилий ишлар назорат қилувчи ва ҳуқуқни
муҳофаза қилувчи органлар каби прокуратуранинг ўз фаолияти
самарадорлигини таҳлил қилишни ҳам ўз ичига олади.
Сув ва сувдан фойдаланиш соҳасидаги қонун ҳужжатларининг ижроси
устидан прокурор назоратини ташкил этишнинг муҳим элементи бўлмиш
прокурор текширувларини режалаштириш жараёнида қуйидагиларга
эътибор қаратиш муҳим ҳисобланади:
•
Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг буйруқ ва
кўрсатмаларини ўрганиш;
•
аввалроқ қандай қонун бузилиш ҳолатлари аниқлангани ва бу
борада қандай чоралар кўрилганига ойдинлик киритиш мақсадида мазкур
органда қонунлар ижроси юзасидан ўтказилган текширишлар
материаллари билан танишиш, борадаги асосий идоравий ҳужжатларва
қонун ҳужжатларини чуқур ўрганиш;
•
бўлажак текширишнинг тактикаси ва методологиясини белгилаш;
•
текширишда иштирок этувчи мутахассисларни аниқлаш ва танлаш;
•
текшириш режасини ишлаб чиқиш.
Шу ўринда К.А.Бижанова ўзининг диссертация ишида қонунлар
ижроси устидан прокурор текширувини ўтказиш учун асос сифатида
нафақат прокуратура органларига қонунларнинг бузилиши факти
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
57
тўғрисида келиб тушган маълумотлар ва прокурорларнинг ахборот
-
таҳлилий текширувлари натижалари, балки шу билан бирга прокуратура
органларининг иш режалари ҳам эътиборга олиниши кераклиги
тўғрисидаги хулосани илгари суради
[3].
Бизнинг фикримизча, ишни тўғри йўлга қўйиш учун камида қуйидаги
учта шарт жуда зарур: биринчидан, қонун бузилишлари ва ушбу
қоидабузарликларга сабаб бўлган ҳолатлар тўғрисидаги маълумотлар;
иккинчидан, ахборотни олиш, жамлаш ва қайта ишлаш воситалари;
ниҳоят, ишни режалаштириш бўйича аниқ мақсаднинг мавжудлиги.
Қонун
бузилишлари тўғрисида келиб тушган маълумотларни тўплаш
ва баҳолаш, объектлар доирасини аниқлаш, назорат қилинадиган
органларда прокурор томонидан аниқланиши керак бўлган масалалар
шакллантирилгач, прокурор текширувини ўтказиш тўғрисида текшириш
режасини тузади.
Сув ва сувдан фойдаланиш соҳасидаги қонун ҳужжатларининг
бузилиши тўғрисидаги маълумотларни таҳлил қилиш, шунингдек, атроф
-
муҳитни муҳофаза қилиш ва бошқа органларга юкланиши мумкин бўлган
текширишларни аниқлаш, бошқа органлар билан ишлашда такрорий
ҳолатларга йўл қўймаслик прокурор назоратини янада аниқроқ амалга
ошириш имконини беради.
Прокурор
ишини
режалаштириш.
Прокурорларнинг
сув
қонунчилиги
-
нинг ижросини назорат қилиш борасидаги фаолияти,
уларнинг барча серқирра фаолияти каби пухта ишлаб чиқилган режалар
асосида амалга оширилиши лозим.
Прокурор текширувига тайёргарлик уни амалга ошириш режасини
тузишни ўз ичига олади. Режада қуйидагилар кўрсатилади: текшириш
режалаштирилган объектларнинг номи, шу жумладан ушбу объектларнинг
таркибий бўлинмалари; риоя этилиши текширилиши режалаштирилган
сув ресурсларини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш бўйича
қонунчилик нормалари ва тегишли норматив ҳужжатлар рўйхати;
аниқланиши керак бўлган асосий масалаларнинг моҳияти; ўқиш учун талаб
қилинадиган ҳужжатлар ва бошқа маълумотлар рўйхати; асосий
тактикалар; шахслар доирасини аниқлаш, улардан тушунтиришлар олиш
тартибини белгилаш; тегишли ҳужжатларнинг сақланишини таъминлаш;
аудитга жалб қилинган мутахассисларни аниқлаш ва танлаш; аудит
ўтказиш муддати; тўпланган маълумотларни ўрганиш ва таҳлил қилиш
тартиби, шунингдек, масъул ижрочилар.
Прокурор текширувига тайёргарлик қуйидагиларни ўз ичига олади:
сув объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш бўйича
қонунлар ва бошқа норматив
-
ҳуқуқий ҳужжатларни ўрганиш;
Бош прокурорнинг буйруқлари, ва кўрсатмалари билан танишиш,
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
58
ушбу соҳада прокурор текширувларига қўйиладиган талабларни белгилаш;
-
давлат органлари томонидан сувдан фойдаланишни ҳисобга олиш ва
назорат қилиш тизими билан танишиш;
-
сув ресурслари ҳолатини (сувдан фойдаланиш тоифалари ва
режимларига мувофиқ) ўрганиш, сув ресурслари бўйича статистик ҳисобот
маълумотларини дастлабки таҳлилини қилиш;
-
прокурор ва давлат назорати органлари томонидан олдинги
текширишлар материаллари билан танишиш.
Текширувлар
самарадорлигининг
ажралмас
шарти
сувдан
фойдаланиш ва сув объектларини муҳофаза қилишни ҳуқуқий тартибга
солиш тартибини белгиловчи норматив
-
ҳуқуқий ҳужжатларни билиш
ҳисобланади. Шу сабабли, текширишдан олдин дарҳол сув объектларини
муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишни тартибга солувчи қонунчилик
ва бошқа норматив ҳужжатларни қайта кўриб чиқиш керак.
Аудитнинг самарадорлиги, шунингдек, уни амалга ошириш бўйича
ишларни ташкил этиш даражаси, вазифалар, мазмун, ахборот олиш
манбалари
ва
воситаларини
аниқлашнинг
аниқлиги,
аудит
материалларини амалга оширишнинг мумкин бўлган шакллари билан
белгиланади. Ушбу
фикрларнинг барчаси текшириш режасида акс
эттирилиши керак. Аудит режаси назорат қилувчи органлар билан ўзаро
ҳамкорлик қилиш тартибини ҳам ўз ичига олади.
Текширув режасида мутахассислардан фойдаланиш шакллари кўзда
тутилиши керак. Турли билим соҳалари –
гидрология, экология, гидробио
-
логия мутахассисларини, шунингдек, сувдан фойдаланиш билан
шуғулланув
-
чи ихтисослаштирилган корхоналарнинг технологлари
мутахассисларини жалб қилиш ва улар учун саволлар тузиш, улар юзасидан
ёзма хулосалар бериш тавсия этилади. Шундай қилиб, сув ҳавзасининг
ифлосланганлиги тўғрисидаги маълумотларни тасдиқлашда прокурор
текширувига сувни муҳофаза қилиш соҳаси ходимлари, институтларнинг
илмий ходимлари, шунингдек гидрокимёгарлар жалб қилиниши мумкин.
Текширув режасида мутахассисларнинг прокурор текширувида иштирок
этиш шакллари кўрсатилиши шарт.
Шундай қилиб, режада қуйидагилар кўрсатилади: текшириш
объекти; унинг бошланиш ва тугаш санаси; қонун ҳужжатларининг риоя
қилиниши керак бўлган қисми; мутахассислар рўйхати; текширилаётган
ташкилотлар рўйхати; аудит давомида аниқланиши керак бўлган
масалалар рўйхати; текшириш натижалари бўйича хулоса тузиш ва
прокурорнинг жавоб ҳужжатларини тайёрлаш.
Текширувдан олдин бир гуруҳ ходимлар
-
масъул ижрочилар
йиғилишини ўтказиш тавсия этилади, агар керак бўлса, текширилаётган
объектларнинг
раҳбарлари
таклиф
қилинади.
Йиғилишда
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
59
иштирокчиларни таништириш, текшириш режасини муҳокама қилиш ва
ўзаро ҳамкорлик қилиш тартибини белгилаш керак. Бундан ташқари,
прокурор текширувдан олдин дарҳол тегишли норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар, ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги маълумотлар манбалари,
таҳлилий материаллар, прокурорнинг илтимосига биноан олинган
материаллар, олдинги текширишлар натижалари ва улар бўйича кўрилган
чоралар билан танишиши шарт.
Қонун
бузилишлари тўғрисида келиб тушган маълумотларни тўплаш
ва баҳолаш, объектлар доирасини аниқлаш, назорат қилинадиган
органларда прокурор томонидан аниқланиши керак бўлган масалаларни
шакллантириш
-
дан сўнг прокурор текширувини ўтказиш тўғрисида қарор
қабул
қилинади.
Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил
18 мартдаги “Аграр ва озиқ
-
овқат соҳаларини бошқариш тизимини янада
такомиллаштириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ
-4643-
сон Қарори 3
-
банди билан Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси тузилмасида
қишлоқ хўжалиги ва озиқ
-
овқат хавфсизлиги соҳасида қонун
ҳужжатлари
талабларига риоя этилиши ва уларнинг ижроси устидан назоратни амалга
оширишга масъул бўлган Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг
ўринбосари,
Қорақалпоғистон
Республикаси
ва
вилоятлар
прокурорларининг ўринбосарлари, Ўзбекистон Республикаси транспорт
прокурорининг катта ёрдамчиси лавозимлари киритилган. Шунингдек,
мазкур қарор билан Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг
Қишлоқ хўжалиги соҳасида қонунчилик ижроси устидан назорат
бошқармаси Аграр ва озиқ
-
овқат соҳаларини ривожлантиришга оид
қонунчилик ижроси устидан назорат бошқармаси деб қайта номланган,
Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлар прокуратураларининг
қишлоқ хўжалиги соҳасида қонунчилик ижроси устидан назорат
бўлимлари аграр ва озиқ
-
овқат соҳаларини ривожлантиришга оид
қонунчилик ижроси устидан назорат бўлимлари деб қайта номланиб,
уларга қўшимча 145 та штат бирликлари ажратилган эди
[1].
Қорақалпоғистон
Республикаси ва вилоятлар прокуратураларининг
аграр ва озиқ
-
овқат соҳаларини ривожлантиришга оид қонунчилик ижроси
устидан назорат бўлимлари ўз ваколатлари доирасида мавжуд вазиятни
ҳисобга олган ҳолда, атроф
-
муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги, шу
жумладан
сув ва сувдан фойдаланиш ҳақидаги қонунлар ижроси устидан
самарали назоратни таъминлашлари керак. Бу соҳада прокурор назоратини
амалга ошириш мақсадида прокурорлар ўз ваколатлари доирасида сув ва
сувдан фойдаланиш соҳасидаги қонунийлик ҳолатини тавсифловчи
маълумотларни тизимли йиғиш ва таҳлил қилишни ташкил этишлари
талаб этилади. Бинобарин, ахборот манбаи сифатида “Интернет” ахборот
-
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
60
телекоммуникация
тармоғидан,
давлат
ахборот
тизимларининг
маълумотларидан фаол фойдаланиш
-
лари лозим.
Масалан, биргина сувни тежайдиган технологияларни жорий қилиш
бўйича ажратилган кредит маблағларини ишлатилиши устидан етарли
даражада назорат ўрнатиш, томчилатиб суғориш технологиясини жорий
қилиш учун ажратилган маблағлардан мақсадсиз ишлатилганлигини
аниқлаш, сувни тежайдиган технологияларни жорий қилган ёки бундай
технологияларни ишлаб чиқарган корхоналарга субсидия маблағларини
тўланишини тезкор аниқлаш мақсадида, оммавий ахборот воситаларида
чоп этилган материлларни кузатиб бориш, ўрганиши жараёнига
“Ўзагроинспекция” туман бўлими, туман қишлоқ хўжалиги бўлимидан
мутахассисларни жалб қилиш каби имкониятлардан самарали ва мақсадли
фойдаланиш лозим.
Мутахассислар иштирокида ўтказиладиган прокурор назорати
тадбирларида:
-
туман ҳокимлиги томонидан сувни тежайдиган технологияларни
жорий этишга сарфланган ҳаражатларнинг бир қисмини қоплаш учун
субсидия ажратишга кўмаклашувчи туман ишчи гуруҳи тузилганлиги ва
тасдиқланганлиги;
-
туман ишчи гуруҳи томонидан талабгорларнинг аризалари асосида
сувни тежайдиган технологиялар жорий этиладиган ер майдонлари ва
уларнинг шарт
-
шароитлари, етиштириладиган қишлоқ хўжалиги
экинларига мослиги, сув ва электр энергияси билан таъминланганлик
даражаси, олдинги йиллар ушбу майдонларда сувни тежайдиган
технологияларнинг жорий этилган ёки этилмаганлигини ва бошқа
томонларини,
шунингдек,
талабгорларнинг
молиявий
ҳолатини
ўрганилганлиги;
-
ўрганиш натижаси бўйича сувни тежайдиган технологияларни
жорий этиш бўйича туман манзилли рўйхатларини қишлоқ хўжалиги
маҳсулотлари ва суғориш технологиялари турлари, ҳудудлар ҳамда
талабгорлар бўйича ер майдонлари ва контур рақамлари, сув манбаи,
хизмат кўрсатувчи тижорат банклари номи кўрсатилган ҳолда
шакллантирилганлиги;
-
туман ҳокимларининг сувни тежайдиган технологияларни жорий
этиш билан боғлиқ қарорларининг қонунийлиги;
-
сувни тежайдиган технологияларни жорий қилиш учун жалб
қилинадиган хорижий ва маҳаллий кредит маблағларининг ўз вақтида
қайтарилишини таъминлаш мақсадида уларнинг биринчи навбатда
инфратузилма объектлари (электр линияси) мавжуд бўлган ҳудудларда
жорий этилишига эътибор қаратилганлиги;
-
маҳаллий ишлаб чиқарувчилар томонидан ишлаб чиқарилган
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
61
лазерли ер текислагичларни сотиб олган корхоналарга ушбу агрегат
қийматининг 30 фоизи давлат бюджетидан қоплаб берилганлиги;
-
томчилатиб ва ёмғирлатиб суғориш тизимларини ишлаб чиқаруви
ва қурувчи корхонлар рўйхати шакллантирилганлиги, ушбу корхоналар
билан қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари ўртасида пудрат
шартномалари тузилганлиги;
-
қишлоқ хўжалиги бўлими томонидан янги интенсив боғ, узумзор ва
иссиқхона хўжаликларида сув тежовчи технологияларни жорий қилишга
сарфланган ҳаражатларнинг бир қисмини қоплаб беришга субсидия
ажратиш тўғрисида тегишли шартномаларни расмийлаштирилиши ҳамда
ижроси бўйича мониторинг ўтказиб борилганлиги;
-
сув тежовчи технологиялар бўйича хусусий ёки давлат
-
хусусий
шерикчилик асосида сервис ва диллерлик марказларини ташкил этиш
чоралари кўрилганлиги;
-
сувни тежайдиган суғориш технологияси жорий қилинган майдонга
лойиҳада белгиланган экиндан бошқа экин жойлаштирилганда, ушбу
экинни суғоришда мавжуд сувни тежайдиган суғориш технологиясидан
тўлиқ фойдаланиш имкони бўлмаган тақдирда, унинг асосий қисмидан
(сув тиндиргич, насос станцияси, фильтрлар, сувни етказувчи ва
тақсимловчи
қувур
тармоғи
ва
бошқа
асосий
қисмлардан)
фойдаланилганлиги;
-
тижорат банклари томонидан ажратилган имтиёзли кредит
маблағларини мақсадли сарфланиши доимий равишда мониторинг қилиб
борилганлиги;
-
сув тежовчи технологияларни жорий этиш билан боғлиқ
маълумотлар тўғри ва ҳаққоний юритилиши аниқланиши лозим
[5].
Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 2017 йил 7 ноябрдаги
“Қишлоқ хўжалиги соҳасида қонунчилик ижроси устидан назорат
самарадорлигини янада ошириш тўғрисида”ги 160
-
сон буйруғининг
4.3.-
бандида ифлослантирувчи моддалар мавжуд бўлган оқова сувларни сув
объектларига оқизиш, шунингдек, сув объектларига бошқача тарзда зарар
етказиш ҳолатларини аниқлаш ва бартараф этиш юзасидан тегишли
мутахассисларни жалб қилган ҳолда ҳар чоракда камида бир маротаба
мониторинг ўтказилиши таъминланиши белгиланган.
Прокурорнинг аралашувини талаб қиладиган қонун бузилишлари
тўғрисидаги маълумотларни зудлик билан текширишни ташкил этиш
керак. Ушбу соҳадаги барқарор салбий тенденцияларни кўрсатувчи
маълумотлар аниқланган тақдирда прокуратура органларининг тегишли
назорат тадбирларининг иш режасига киритиш чоралари кўрилиши лозим.
Атроф
-
муҳитга кенг миқёсда салбий таъсир кўрсатган бахтсиз
ҳодисалар ва бошқа фавқулодда вазиятларни бартараф этиш бўйича
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
62
ташкил этилган, шунингдек, кенг жамоатчиликнинг эътирозига сабаб
бўлган ҳуқуқбузарликларни текшириш тадбирларининг тезкорлиги,
холислиги ва ишончлилигини таъминлаш мақсадида прокурор ушбу
тадбирда шахсан иштирок этиши керак.
Прокурор сув ва сувдан фойдаланиш соҳасидаги энг кескин
муаммолар тўғрисида тегишли даражадаги давлат ҳокимияти ва маҳаллий
ҳокимият органларини хабардор қилиши лозим. Қонунчиликнинг ҳолати,
прокуратура органларининг бу борадаги фаолияти натижаларига оид
маълумотлар мунтазам равишда аҳоли эътиборига ҳавола этиб
борилишини таъминлаш керак.
Прокурор томонидан экологик жиноятларга қарши курашиш, cув
ресурсларидан
исрофгарчилик
билан
фойдаланиш,
шунингдек,
гидротехника ва мелиорация иншоотларини ишлатишда хўжасизлик
ҳолатларига чек қўйиш бўйича ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар
фаолиятини мувофиқлаштириш ҳам муҳим аҳамият касб этади.
Прокуратура ташаббуси билан сув ва сувдан фойдаланиш соҳасидаги энг
долзарб масалаларни ҳал этиш учун ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар,
давлат ҳокимияти органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари,
илмий ташкилотлар, жамоатчилик вакиллари иштирокида доимий
фаолият юритувчи идоралараро ишчи гуруҳлар тузилиши ижобий тажриба
ҳисобланади.
Ҳуқуқшунос
олим А.Ю.Винокуров таъкидлаганидек, прокуратура
орган
-
ларининг атроф
-
муҳитни муҳофаза қилиш ва бошқа органлар ва
жамоатчилик билан ўзаро ҳамкорлиги прокуратура фаолиятини ташкил
этишнинг муҳим элементидир. Прокуратура органлари улар билан яқин
ҳамкорликдагина экология соҳасида қонун устуворлигини мустаҳкамлаш
борасида янада юқори натижаларга эриша олади. Прокуратура ҳам барча
бошқа органлар сингари, ҳар бир органнинг қатъий белгиланган ролига эга
бўлган ягона, яхши мувофиқлаштирилган механизм сифатида ҳаракат
қилиши керак
[4].
Жамоатчилик экологик назоратини амалга оширишга оид
ҳуқуқларни ҳимоя қилишга эътибор қаратган ҳолда жамоатчилик ва бошқа
нодавлат нотижорат ташкилотлари билан яқин ҳамкорликни таъминлаш
ҳам прокуратуранинг асосий вазифаларидан бири бўлиши керак
.
Сувга доир муносабатларни тартибга солиш соҳасидаги ҳуқуқ
-
бузарликларни реал тарзда бартараф этиш учун изчил ва қатъият билан
ҳаракат қилиш муҳим ҳисобланади. Бундай ҳуқуқбузарликларни бартараф
этиш узоқ вақт ва катта маблағ ажратишни талаб қилишини инобатга олиб,
прокурор талаблари тўлиқ бажарилгунга қадар прокурор таъсир
ҳужжатларини назоратда ушлаб туриши керак.
Махсус билимларни талаб қиладиган масалаларни (намуна олиш,
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
63
лаборатория тадқиқотлари, зарар миқдорини ҳисоблаш ва ҳ.к.)
аниқлаштириш учун давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари, маҳаллий
давлат ҳокимияти органлари, назорат органлари ва уларга бўйсунувчи
муассасалар, шунингдек, бошқа ташкилотларнинг мутахассисларини
қўшма текширувларда иштирок этиш учун жалб қилиш чораларини
кўриши керак.
Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари, маҳаллий давлат
ҳокимияти органлари, назорат қилувчи органлар, уларнинг мансабдор
шахслари, тижорат ва нотижорат ташкилотлари томонидан атроф
-
муҳитни
муҳофаза қилиш, табиатни оқилона бошқариш соҳасида ўзларига берилган
ваколатлар, функциялар ва вазифаларнинг тўлиқ ва ўз вақтида
бажарилишини текшириши ҳам прокуратура органларининг муҳим
йўналишларидан бири ҳисобланади.
Атроф
-
муҳитга етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш, табиатдан
фойдаланганлик учун тўловларни ундириш бўйича даъволар киритиш
бўйича прокурор мажбуриятларининг бажарилишига ҳам алоҳида эътибор
қаратилиши керак.
Давлат экологик назорати органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти
органлари томонидан судга даъво киритиш ёки етказилган зарар
миқдорини қонунга хилоф равишда қайта ҳисоблаш ваколатларини
бажармаганлик ҳолатлари аниқланган тақдирда, прокурор айбдор
мансабдор шахсларнинг жавобгарлиги тўғрисидаги масалани қўйиши
лозим. Прокурор, шунингдек, қонун бузилишларни бартараф этиш, табиий
ресурслардан ноқонуний фойдаланишни тўхтатиш, атроф
-
муҳитга
етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш, шу жумладан суд тартибида ушбу
зарарларни қоплаш бўйича чоралар кўриши муҳим ҳисобланади.
Прокурор давлат органлари ва маҳаллий давлат ҳокимияти
органлари томонидан сувга доир муносабатларни тартибга солувчи
норматив
-
ҳуқуқий ҳужжатларни тайёрлашда иштирок этишга доир
ваколатларини ҳам амалга ошириши керак. Давлат ҳокимияти ва
бошқаруви органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари томонидан
табиатни, шу жумладан суд ресурсларини муҳофаза қилиш тадбирларига,
шу жумладан, турли миллий лойиҳаларнинг, давлат дастурларининг
амалга оширилишига ажратилган бюджет маблағлари
-
дан мақсадли
фойдаланилишини
ўз ваколати доирасида текшириши керак.
Прокурор, шунингдек, манфаатлар тўқнашувининг олдини олиш ва
ҳал қилиш чораларини кўрмаслик ҳолатларига муносабат билдириши
керак. Етарли асослар мавжуд бўлганда эса, ишонч йўқолганлиги
муносабати билан шахсларни эгаллаб турган лавозимидан озод этиш
тўғрисидаги масалани ҳам кун тартибига қўйиши лозим.
Агар текшириш пайтида экологик жиноятларнинг белгилари
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
64
аниқланса, Жиноят
-
процессуал кодексининг 34
-
моддаси биринчи қисми
асосида тегишли материалларни тергов органларига ёки суриштирув
органларига юбориш тўғрисида қарор қабул қилинади. Уларнинг ўз
вақтида ҳал этилишини, тўлиқлиги ва холислигини назорат қилади.
Жиноят тўғрисидаги хабарларни қабул қилиш, рўйхатга олиш ва ҳал
қилиш, уларни ўз вақтида ва сифатли ҳал қилиш, терговгача бўлган
текширув материаллари асосида қонуний ва асосли қарорлар қабул
қилишда қонун талабларига риоя этилишини таъминлайди.
Терговга қадар текширувлар ва жиноят ишларини тергов қилиш
жараёнида терговчилар ва суриштирувчилар томонидан йўл қўйилган
ҳуқуқбузарликларга қонун ҳужжатларида берилган ваколатлар доирасида
зудлик билан чора кўради.
Прокурор атроф
-
муҳитга салбий таъсир кўрсатадиган барча
объектлар (корхоналар) ҳақида долзарб маълумотларга эга бўлиши лозим.
Ушбу корхоналар томонидан атроф
-
муҳитга салбий таъсир даражасини
камайтириш бўйича чора
-
тадбирларни амалга оширишга, шу жумладан энг
яхши мавжуд технологияларни жорий этиш, ифлослантирувчи моддалар
чиқиндилари ва (ёки) ифлослантирувчи моддалар чиқиндиларини
автоматик бошқариш тизимларини яратишга алоҳида эътибор қаратиши
керак.
Прокурор текширувлари жараёнида фуқаролар ва юридик
шахсларнинг мулкий ҳуқуқларини рўйхатга олишнинг қонунийлигини
баҳолаш мажбурий ҳисобланади. Экологик туризмни ривожлантириш,
фуқаролардан ҳудудларга борганлик учун йиғим ундирилишининг
қонунийлиги,
экологик
йўналишлар
хавфсизлигини
таъминлаш
масалаларига ҳам эътибор қаратиш муҳимдир.
Прокурор сув муносабатлари соҳасидаги ваколатли органлар
фойдаланиш учун алоҳида шартлар бўлган зоналар чегараларини
белгилаш, сув объектларини ҳисобга олиш, сув объектларидан ноқонуний
фойдаланишнинг олдини олиш, қирғоқбўйи чизиқларини ўзлаштириш,
шунингдек, ўз зиммаларига олган мажбуриятларини бажармаганлик
ҳолатларига зудлик билан чора кўриши; чиқиндиларни ва хавфли
моддаларни сувни муҳофаза қилиш зоналарига жойлаштириши лозим.
Сувдан фойдаланиш шартларини бузиш, тозаланмаган ва етарли
даражада тозаланмаган оқова сувларни оқизиш, фойдаланишдан
чиқарилган кемалар ва бошқа сузувчи қурилмаларни жойлаштириш,
фуқароларнинг умумий фойдаланишдаги сув объектларига тўсиқсиз
киришини чеклаш каби фактларга прокурор ўз баҳосини бериши керак.
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
65
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 18 мартдаги
“Аграр ва озиқ
-
овқат соҳаларини бошқариш тизимини янада
такомиллаштириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ
-4643-
сон Қарори //
Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 19.03.2020 й.,
07/20/4643/0332-
сон.
2. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 2017 йил 7
ноябрдаги “Қишлоқ хўжалиги соҳасида қонунчилик ижроси устидан
назорат самарадорлигини янада ошириш тўғрисида”ги
160-
сон буйруғи.
3. Бижанова К.А. Прокурорский надзор в сфере исполнения законов об
охране окружающей среды // Автореф. дисс. канд. юрид. наук.
-
М. 2020. –
23
с.
4. Винокуров А.Ю. Проблемы совершенствования природоохранной
деятельности прокуратуры Российской Федерации // Автореф.
диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук.
-
Москва, 2006. –
42 с.
5. Рахимов Ш.Ж. Сув тежовчи технологияларни жорий этиш устидан
прокурор назорати // Сув ресурсларидан самарали фойдаланиш, қишлоқ
хўжалиги экинларини етиштиришда сувни тежайдиган технологияларни
кенг жорий этиш. Илмий
-
амалий семинар материаллари / Масъул
муҳаррир адлия катта маслаҳатчиси Ш.Ж.Рахимов. –Т.: Lesson press. 2021. –
Б. 10
-13.
