547
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
AVTOMATLASHTIRISH ASOSIDA XARAJATLARNI HISOBNI
TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI
Rasulova Shaxnoza Xatamovna
Fargʻona politexnika instituti
, tayanch doktoranti
rasulova.sh@ferpi.uz
Annotatsiya:
Bugungi kunda xar bir xoʻjalik yurituvchi subyekt uchun
xarajatlari hisobi muhim ahamiyatga ega boʻlib, uning oqilona tashkil etilishi bevosita
rivojlanish omili hisoblanadi. Axborot texnologiyalarining rivojlanishi va raqamli
iqtisodiyot davrida ushbu masala yanada dolzarb ahamiyat kasb etadi. Zero, raqamli
iqtisodiyotning oʻzagi boʻlgan avtomatlashtirish asosida xarajatlarni hisobni tashkil
etish xoʻjalik yurituvchi subyekt
larning ishlab chiqarish rentabelligini oshirishni va
raqobatbardoshligini taʼminlaydi. Shundan kelib chiqqan xolda biz ushbu maqolada
avtomatlashtirish orqali xarajatlarni hisobni takomillashtirish masalalari koʻrib
chiqdik. Hozirda buxgalteriya hisobi turli zamonaviy dasturlar, avtomatlashtirilgan
tizimlar yordamida amalga oshiriladi, bu qoʻyilgan masalaning naqadar dolzarbligini
belgilaydi chunki xarajatlar hisobi bevosita ishlab chiqarilayotgan mahsulot narxining
aniqligini taʼminlaydi.
Kalit soʻzlar:
xarajatlar hisobi, texnologiyalarni rivojlantirish, xarajatlarni
optimallashtirish, xarajatlar hisobini avtomatlashtirish, hisobini raqamlashtirish,
tahlil qilish tizimini avtomatlashtirish, raqamli texnologiyalar, 1C: buxgalteriya.
ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ УЧЕТА ЗАТРАТ НА ОСНОВЕ
АВТОМАТИЗАЦИИ
Расулова Шахноза Хатамовна
Ферганский политехнический институт, базовый докторант
rasulova.sh@ferpi.uz
Аннотация:
Сегодня для каждого хозяйствующего субъекта важен учет
затрат, рациональная организация которого является непосредственным
фактором развития. В эпоху развития информационных технологий и цифровой
экономики этот вопрос приобретает все более актуальное значение. Ведь
организация учета затрат на основе автоматизации, являющейся ядром цифровой
экономики, обеспечивает повышение рентабельности производства и
конкурентоспособности хозяйствующих субъектов. Исходя из этого, в данной
548
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
статье мы рассмотрели вопросы совершенствования учета затрат с помощью
автоматизации. В настоящее время бухгалтерский учет ведется с помощью
различных современных программ, автоматизированных систем, что
определяет, насколько актуален поставленный вопрос, поскольку учет затрат
непосредственно обеспечивает точность определения цены выпускаемой
продукции.
Ключевые слова:
учет затрат, разработка технологий, оптимизация
затрат, автоматизация учета затрат, цифровизация учета затрат,
автоматизация системы анализа, цифровые технологии, 1С: Бухгалтерия.
ISSUES OF IMPROVING COST ACCOUNTING BASED ON AUTOMATION
Rasulova Shaxnoza Xatamovna
Fergana polytechnic institute, basic doctoral student
rasulova.sh@ferpi.uz
Abstract:
Today, cost accounting is important for every business entity, the
rational organization of which is a direct factor in development. In the era of the
development of information technology and the digital economy, this issue is becoming
increasingly important. After all, the organization of cost accounting based on
automation, which is the core of the digital economy, ensures an increase in the
profitability of production and competitiveness of business entities. Based on this, in
this article we have considered the issues of improving cost accounting through
automation. Currently, accounting is conducted using various modern programs,
automated systems, which determines how relevant the question is, since cost
accounting directly ensures the accuracy of determining the price of products.
Keywords:
cost accounting, technology development, cost optimization, cost
accounting automation, cost accounting digitalization, analysis system automation,
digital technologies, 1C: Accounting.
KIRISH
Mamlakatimizda bozor munosabatlarining shakllanishi va iqtisodiy
rivojlanishning zamonaviy sharoitlari buxgalteriya hisobini tashkil etishga yangi va
oldingiga nisbatan yuksak talab
lar qoʻymoqda. Hozirgi kundagi oʻzgaruvchan
sharoit
barcha ehtiyojlariga javob beruvchi buxgalteriya hisobi tashkil etishni va
takomillashtirish zarurati vujudga keltirmoqda. Shu bilan birgalikda u milliy va xalqaro
professional tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan hamda
umum eʼtirof
etilgan
umum qabul qilingan tamoyillarga muvofiq rivojlanishi zarur.
549
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
Oʻzbekistoning zamonaviy sharoitida xarajatlarni tezkor va aniq hisobga olishni
tashkil etish hamda bu orqali samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishga erishish
mumkin, bunda tegishli maʼlumotlarni oʻz vaqtida taqdim etish, xarajatlarining
samarali tahlili, nazorat va monitoringi korxonaning raqobatbardoshligini oshirishning
muhim omili hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobi foydalanuvchilarning talablariga t
oʻliq javob beradigan
tashkiliy taʼsir vositalaridan biri boʻlib bu jarayonda xarajatlarining hisobi va tahlili
amalga oshiriladi. Shu bilan birga, buxgalteriya hisobi ishlab chiqarish va mehnat
resurslaridan oqilona, tejamkor foydalanishni tashkil etishi, samarasiz xarajatlar va
yoʻqotishlarning oldini olishi, korxonaning moddiy boyliklarining saqlanishini
taʼminlashi zarur. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi va sanoat kompleksidagi
iqtisodiy munosabatlarning tubdan qayta qurishi har bir korxonada buxgalteriya
hisobini oqilona tashkil etishni va uning ishlab chiqarishni boshqarishdagi rolini
oshirishni talab qiladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan xolda fikrimizcha, iqtisodiy rivojlanishning
zamonaviy sharoitlari korxonalarda xarajatlar hisobini tashkil etish va boshqarish
tizimiga quyidagi
asosiy talablarni qoʻyilishi mumkin:
1. Qoʻshimcha xarajatlarni aniq hisobga olish zarurati. Bugungi kunda koʻpgina
sohalarda mahsulot tannarxi tarkibida qoʻshimcha xarajatlar ulushining doimiy oʻsishi
kuzatilmoqda. Buning sababi texnologiyalarni rivojlantirish, boshqaruvning yangi
usullarini joriy etish, mijozlar bilan oʻzaro munosabatlar tizimlarini kengaytiris
h (bu,
oʻz navbatida, marketing xarajatlarining oshishiga olib keladi) va hokazo.
2. Xarajatlarni optimallashtirish bilan bogʻliq boshqaruv qarorlarini qabul qilish
uchun tegishli maʼlumotlarni oʻz vaqtida taqdim etish. Bu eng muhim masala
-
samarasiz
xarajatlar, yaʼni ishlab chiqarilgan mahsulotlarga qiymat qoʻshmaydigan
yoki resurslarning ortiqcha sarflanishi bilan bogʻliq xarajatlar haqidagi maʼlumotlarni
oʻz vaqtida vizual tarzda namoyish etishdir.
3. Xarajatlarni hisobga olish tizimining oʻzgaruvch
anligini hamda
moslashuvchanligini taʼminlash. Korxonaning tezkor moslashuvchanligini taʼminlash
talabi doimiy oʻzgarish sharoitida majburiy boʻlib qoladi. Shunga koʻra, sodir
boʻlayotgan oʻzgarishlarni aks ettirish uchun xarajatlarni hisobga olish va tahl
il qilish
protseduralari tezda amalga oshirilishi kerak.
Bizning fikrimizcha ushbu masalalarning eng samarali va oqilona yechimi bu
xarajatlar hisobini avtomatlashtirish asosida tashkil etish va takomillashtirishdir, bunda
kelib chiqadiki respublikamizdagi
xoʻjalik yurituvchi subyektlarida buxgalteriya
hisobini yangicha boshqarish sharoitlariga moslashishi va xalqaro moliyaviy
standartlarni muvaffaqiyatli oʻtishini taʼminlash zarur boʻladi.
550
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
ADABIYOTLAR TAHLILI
Tadqiqotlar shuni koʻrsatmoqdagi xarajatlar hi
sobini avtomatlashtirish masalasi
bevosita buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish masalasi bilan ham ohangdir, shundan
kelib chiqqan holda biz bu boradagi olimlar asarlarini olgandik va mutaxassislar
fikrlariga
eʼtibor
qaratdik.
Buxgalteriya hisobini raqamlashtirish va avtomatlashtirishning ahamiyati,
zamonaviy dasturlari ularning afzallik va kamchiliklari masalalariga B. Yoxansson,
T.Z Mat, R. Buxt, N. Negroponte, B. Yoxansson, B. Kaxin, L. Acevedo, M. Kastels,
F. Aribaba, T. Mezenburg, M. Skilton, R. Stou, R. Xiks, T. Onore, K. Shvab kabi
xorijiy olimlar izlanishlar olib borganlar, shuningdek rus olimlari L.D. Alekseyeva,
M.Ye., Vasilenko, O.A. Yuryeva, P.S. Ternova, P.B. Akmarov, D.V. Varlamova,
X.Sh. Nurmuxamedova, O.Ye. Yevsyukova, O.P. Knyazeva, P.A. Petrenko, E.D.
Abduraimova va boshqalarning ushbu
yoʻnalishda
ilmiy tadqiqot ishlarini koʻrish
mumkin.
Yurtimiz olimlari ham ushbu mavzuda oʻz izlanishlarini olib borishmoqda
xususan mamlakatimiz yetakchi soha olimlari A.A. Karimov, J.E. Kurbanbayev, K.B.
Oʻrozov, D.E. Norbekov, Z.A. Muqumov, M.S. Tulayev, Sh.Sh. Rahmonov, B.O.
Bolibekov. AN. Musayev, B.B.Turabboyev va boshqalarning ilmiy tadqiqot ishlari
buxgalteriya hisobini avtomatlashtirishga bagʻishlangan.
551
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
1-rasm. Buxgalteriya hisobini raqamlashtir
ish tushunchasiga berilgan taʼriflar
Bugungi kundagi biznes jarayonlarining raqamlashtirishga qaratilgan koʻplab
oʻrganishlardagi
sezilarli
natijalarga
qaramay,
“raqamlashtirish”
va
“avtomatlashtirish” tushunchalari oʻrtasidagi bogʻliqlik toʻgʻrisida
fikrlar turlicha,
baʼzi
olimlar bu tushunchaning sinonim sifatida ishlatsa,
baʼzilari
esa raqamli
texnologiyalarning buxgalteriya hisobiga joriy qilishda ikkala atamani ham qoʻllaydi.
Shu munosabati bilan biz yuqoridagi rasmda bir nechta olimlarning bu boradagi
fikrlarini keltirib oʻtdik.
Raqamlashtirish jarayoni qiyin va murakkab jarayondir buni amalga oshirish
davlat siyosati miqyosida
tashkil etilishi zarur, bu borada Oʻzbekistonda hozirgi kunda
4
Rasm muallif tomonidan tayyorlandi
• Raqamli buxgalteriya hisobi-bu yangi
koʻrsatkichlar,
nafaqat
moliyaviy
maʼlumotlarni toʻplash
va qayta ishlash usullari, balki
uning biznesning boshqa jihatlari va tashqi muhit
toʻgʻrisidagi
maʼlumotlar
bilan integratsiyalashuvining yetarliligi asosida
buxgalteriya hisobini
oʻzgartirishdir
[2]
T.P. Karpova
• Buxgalteriya hisobida raqamli buxgalteriya hisobining yangi
konsepsiyasi paydo
boʻldi,
bu raqamli usullar va vositalar
yordamida
maʼlumotlarni
uzatuvchi
raqamli
buxgalteriya
jarayoni. Raqamli iqtisodiy
maʼlumotlarni
tizimlashtirishga
asoslangan
buxgalteriya
hisobini
nazorat
funksiyasidan
informatsion funksiyaga
yoʻnaltirish
mavjud [3]
T.I. Sushko
• Jahon va mamlakatimiz iqtisodiyotini raqamlashtirish jarayoni
buxgalteriya hisobining nazariy masalalari qayta
koʻrib
chiqish
zaruriyatini keltirib chiqarmoqda. Bu sharoitda buxgalteriya
hisobining
mavjud
modellarini,
obyekti
va
metodlarini
iqtisodiyotini raqamlashtirish jarayoniga moslashtirish maqsadga
muvofiq. Shuningdek, buxgalteriya hisobini tashkil etish va
moliyaviy hisobot shakllarini moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlariga
uygʻunlashtirish
zarur. [4]
Z.N.
Kurbanov
• Yangi
texnologiyalarni
hisob
ishlarida
qoʻllash
oqibatida
tashkilotlarda
tarkibiy
oʻzgarishlar
kelib
chiqadi,
kompaniyalarning
xarajatlariga
taʼsir
qiladi
va
bozordagi
raqobatbardoshlikni
hisobga
olgan
holda
ishlab
chiqarish
jarayonlarini
oʻzgartiradi
[5]
T.Z Mat
• Agar
buxgalteriya
firmalarida
aloqa
tez
boʻlsa,
ular
samaradorlikni oshirishga yordam beradi, shuningdek, qaror
qabul qilishni yaxshilash va biznes
oʻsishiga
yordam beradi [6]
L. Acevedo
552
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
amalga oshirilayotgan oʻzgarishlar fonida ham koʻrish mumkin, yurtimiz rahbari
prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev
taʼkidlaganidek
“raqamli iqtisodiyotsiz mamlakat
iqtisodiyotining kelajagi yoʻq” [1]. Bu shuni anglatadiki iqtisodiyotni raqamlashtirish
barcha sohalarning ustuvor
yoʻnalishidir
. Bu borada iqtisodchilar, buxgalterlar, moliya
vakillari allaqachon raqamlashtirish jarayonini bugungi kun talabi deb bilishmoqda.
METODOLOGIYA
Ushbu maqolada avtomatlashtirish asosida xarajatlarni hisobni takomillashtirish
masalalari muhokama etilib, soha оlimlarining fikrlari va axborot vositalaridan olingan
maʼlumotlari qiyоsiy tahlil etildi. Umumiy holda ilmiy abstraksiya, deduksiya,
induksiya, tizimli yоndashish kabi usullardan fоydalanildi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Yuqorida keltirilgan fikrlar va tahlil qilingan adabiyotlardan olingan xulosalarga
koʻra shuni aytishimiz mumkinki, zamonaviy iqtisodiy sharoitida va toʻlaqonli bozor
iqtisodiyotiga oʻtishda buxgalteriya hisobini yangi prinsiplarga, yaʼni korxonada
buxgalteriya hisobini avtomatlashtirishga asoslangan holda optimallashtirish zarurati
mavjud [7].
Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish, maʼlumotlarning aniqligi,
samaradorligi, oshirishga xizmat qiladi, bularning barchasi yurtimiz iqtisodiyotining
muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun hal qiluvchi omillar hisoblanadi. Shundan kelib
chiqqan holda, biz buxgalteriya hisobini raqamlashtirish deganda buxgalteriya
jarayoniga zamonaviy raqamli texnologiyalarni joriy etish va katta hajmdagi
maʼlumotlarni yigʻish, umumlashtirish
, tizimlashtirish, tahlil qilish sifatini oshirish
maqsadida oʻzgartirilgan buxgalteriya usullari va vositalarini qoʻllash jarayoni
tushunilishi kerak. Avtomatlashtirilgan buxgalteriya tizimlarining shakllanishi, uning
tarkibiy qismlarining ishlash xususiyatlarini, shuningdek foydalanishning asosiy
yoʻnalishlarini, shu jumladan boshqaruv faoliyatini qayta koʻrib chiqishni
taqozo etadi.
Zamonaviy raqamli texnologiyalarni buxgalteriya hisobining barcha vazifalarini
avtomatlashtirishga imkon beradi. Bu bizga n
afaqat ilgari qoʻlda bajargan ishlarni
oqilona bajarishga imkon beradi, balki dastlabki hujjatlarni toʻldirishning
murakkabligini pasaytiradi va qogʻoz vositalarini tayyorlash xarajatlarini kamaytiradi.
Fikrimizcha ishlab chiqarish xarajatlari hisobini va tahlil qilish tizimini
avtomatlashtirish quyidagi rasmda keltirilgan asosiy omilar orqali yanada samarali
tashkil etish mumkin boʻladi.
553
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
2-rasm. Xarajatlari hisobini va tahlil qilish tizimini avtomatlashtirishning
asosiy omillari
Xar bir biznes
vakili yaʼni tadbirkor mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmatlar
koʻrsatish bilan bogʻliq turli xarajatlar amalga oshiradi. Yuqoridagilardan kelib
chiqqan xolda aniq xarajatlarni aniqlash maqsadida korxonaning barcha xarajatlarini
aniqlashga qodir boʻlgan
xarajatlarni hisobga olishining avtomatlashtirish tizimini
qoʻllashi zarur.
Barcha mahsulotlar xom ashyo, uskunalar va energiya manbalaridan
foydalangan holda ishlab chiqariladi. Bizga maʼlumki bir mahsulot yoki xizmat uchun
barcha xarajatlarni hisoblab ch
iqqandan soʻng uning haqiqiy tannarxi aniqlashimiz
mumkin boʻladi.
Aniq raqamlarni bilish kompaniya rahbariga xarajatlarni kamaytirishga va iloji
boʻlsa, ularni minimallashtirishga imkon beradi. Zamonaviy ishlab chiqarish nazorat
5
Rasm muallif tomonidan tayyorlandi
Korxonaning ishlab chiqarish jarayonlarini va buxgalteriya hisobi
operatsiyalarini hujjatlashtirish tizimini avtomatlashtirish;
Xarajatlarning eng muhim turlarini aniq tasnifini shakllantirish va
hisobga olishni tashkil etishda korxonaning xususiyatlaridan kelib
chiqqan xolda yondashish;
Jarayonlarning samarali boshqarishga qaratilgan xarajatlar hisobi va
tahlil qilish tizimi tizimini tashkil etish aniq modellashtirish
usullarini qoʻllash;
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni nisbatan hisoblangan
amortizatsiya miqdori, taʼmirlash xarajatlari, qayta baholash
xizmatlari toʻgʻrisida aniq maʼlumot olish;
Barcha yigʻilgan ishlab chiqarish xarajatlarini bitta hujjatda
umumlashtirish va mahsulotning haqiqiy tannarxini shakllantirishni
avtomatlashtirish;
Xarajatlarni hisoblash va tahlil qilish uchun korxonada samarali axborot
tizimini yaratishga qaratilgan buxgalteriya maʼlumotlar bazasini tashkil etish va
undan foydalanish.
554
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
va hisobga olishning yangi usullarini talab qiladi va oxirgi foydalanuvchi uchun narxni
pasaytirish va oʻz biznesingiz samaradorligini oshirish uchun xom ashyo isteʼmolini
doimiy ravishda kuzatib borish kerak [8].
Buxgalteriya axborotlarini raqamli texnologiyalarga transformatsiya qilish,
yaʼni buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish
— bu tadbirkorlik va boshqa tashkilotlar
faoliyati toʻgʻrisida miqdoriy iqtisodiy maʼlumotlarni olish uchun maʼlumotlarni
doimiy ravishda qayd etish va tahlil qilish imkonini beruvchi dasturiy vositalar
toʻplami yordamida hisob ishlarini amalga oshirish va hisobotlarni tayyorlash
jarayonidir [9]. Oʻzbekistonda buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish uchun
moʻljallangan juda koʻp turli xil dasturlardan foydalaniladi, ular orasida eng
mashhurlari:
-
byudjet
tashkilotlar uchun moʻljallangan “UzASBO”;
-
xususiy tadbirkorlik subyektlari tomonidan qoʻllanilayotgan “1 UZ
buxgalteriya”, “1C: buxgalteriya”.
Axborot texnologiyalarining kirib kelishi va iqtisodiy jarayonlarni
raqamlashtirish fonida anʼanaviy ishlab chiqarish tarmoqlarini modernizatsiya qilish
yangi bozorlarni shakllantirish, shuningdek, tahlil, prognozlash va boshqaruv
qarorlarini qabul qilishd
a yangi yondashuvlar uchun asos yaratadi [10]. Koʻplab
xususiy tadbirkorlik subyektlari tomonidan buxgalteriya boʻlimining asosiy
vazifalarini bajarishda va moliyaviy hisobotlarni shakllantirishda foydalanilayotgan
eng koʻp qoʻllaniladigan dastur “1C: buxg
alteriya” hisoblanadi. Shuning uchun biz
ushbu tadqiqotimizda buni batafsil koʻrib chiqishga urindik.
Bu buxgalteriya hisobi va soliq hisobini avtomatlashtirish, shu jumladan
majburiy hisobotlarni tayyorlash uchun universal dastur hisoblanadi. Ushbu dasturdan
yordamida va undan foydalanib, siz xom ashyo sotib olingan paytdan boshlab tayyor
mahsulotni chiqarishgacha boʻlgan ishlab chiqarish jarayonlarini hisobga olishingiz
mumkin boʻladi. Shu bilan birga, ishlab chiqarish operatsiyalari buxgalteriya hisobid
a
ham, soliq hisobida ham avtomatik ravishda namoyish etiladi. Oy davomida
korxonaning ishlab chiqarish faoliyati bilan bogʻliq xarajatlar buxgalteriya hisobida
aks ettiriladi. “1C: buxgalteriya” tizimining asosiy afzalligi shundaki, sintetik
xarajatlar hisoblari uch yoki besh darajada tuzilishi mumkin. Bu ishlab chiqarish
xarajatlarini buyumlar va obyektlar boʻyicha batafsil bayon qilish imkonini beradi, bu
esa bilvosita xarajatlarni toʻliq taqsimlashga yordam beradi va bunday taqsimotni
amalga oshirishda arifmetik xatolardan qochadi.
Xarajatlari hisobini niqtay nazaridan “1C: buxgalteriya” dasturining asosiy
xususiyatlari, quyidagilardan iborat:
-
aniq miqdoriy va valyuta hisobini yuritish;
-
korxonaning oʻziga xos xususiyatlariga nisbatan sintetik va analitik
hisobni
yuritish;
555
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
-
sintetik va analitik buxgalteriya hisobi, dastlabki hujjatlar va barcha zarur
hisobotlar uchun buxgalteriya registrlarini shakllantirish va chop etish;
-
xarajatlari boʻyicha hisoblar jadvalini oʻzgartirish va toʻldirish, joylashishini
tizimlashtirish;
-
analitik buxgalteriya sozlamalari, birlamchi hujjat shakllari va hisobotlarni
shakllantirish.
“1C: buxgalteriya” dasturi universal buxgalteriya dasturidir. Ushbu dastur
yordamida buxgalteriya boʻlimini oʻzi, xojalik yurituvchi subyektning oʻz
iga xos
xususiyatlarini hisobga olgan holda, qonunchilik va hisobot shakllaridagi har qanday
oʻzgarishlar uchun moslashtirishi mumkin. Dasturning universal imkoniyatlarini
oʻzlashtirgan buxgalter buxgalteriya hisobining turli boʻlimlarini mustaqil ravishda
avtomatlashtirishi mumkin: kassa, bank, materiallar, asosiy vositalar, qarzdorlar va
kreditorlar bilan hisob-kitoblar va boshqalar [11]. “1C: buxgalteriya” dasturi
hisobining moslashuvchan konfiguratsiyasi tufayli u oʻz
-
oʻzini hisobga olish
korxonalari va
tashkilotlarida ham, byudjet muassasalarida ham qoʻllanilishi mumkin.
Shunday qilib, buxgalteriya hisobida xarajatlar toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni
avtomatlashtirishni tahlil qilib, buxgalteriya hisobini kompyuterlashtirish kompyuter
texnologiyalarining zamonaviy rivojlanishi uchun zarur shart va iqtisodiy
maʼlumotlarni samarali qayta ishlashning asosiy vositasi deb aytishimiz mumkin.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Xulosa qilib aytganda, korxonalarning xarajatlari deganda ular tomonidan ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar yoki xizmat
koʻrsatish
bilan bogʻliq xarajatlar tushuniladi.
Shunday qilib, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish-
bu korxonaning oʻz
mahsulotlarini yaratishda sarflanadigan xarajatlarini hisobga olishdir. Xarajatlarni
hisobga olish xodimlarga haq
toʻlash xarajatlarini, moddiy xarajatlarni (asbob
-
uskunalarga texnik xizmat koʻrsatish, xom ashyo sotib olish), ijtimoiy ehtiyojlar uchun
toʻlovni hisoblashni oʻz ichiga oladi [12]. Ishlab chiqarish xarajatlarini
avtomatlashtirilgan hisobga olish yordamida u xarajatlarni prognozlash, mahsulot
tannarxini aniq aniqlash, ishlab chiqarish tannarxi qismlarini tahlil qilish va ularni
kamaytirish yolarini izlash, tashkilot faoliyati, uning daromadlari va xarajatlarini
nazorat qilish boʻyicha boshqaruv qarorlari k
abi sohalarni samarali rivojlantiriladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan xolda, biz korxonalarda xarajatlar hisobi va
tahlil qilish tizimini yaratish samaradorligini oshirish boʻyicha
quyidagi tavsiyalar
ishlab chiqdik:
-
samarali boshqaruv uchun eng asosiy xarajatlar turlariga eʼtibor qaratish
lozim. Bunda avtomatlashtirish eng oqilona yoʻldir, qaysi xarajatni qancha foizga
kamaytirish, qancha daromad, foydani oʻsishiga olib keladi bu borada
avtomatlashtirilgan xarajatlar modelini yaratish zarur. Bu iqtisodiy va sanoatdagi
556
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
muhiti sharoitlarining oʻzgarishini tezkor qayta ishlash va boshqarishni tashkil etish
imkoniyatini taʼminlaydi;
-
korxonalarda mavjud sharoitlar har doim ham jarayonga yoʻnaltirilgan
xarajatlarni hisobga o
lish tizimini yaratish uchun axborot bazasi boʻlib xizmat qila
olmasligini hisobga olish kerak. Korxonada qabul qilingan biznes-jarayonlarning
tasnifi ham oʻzgarishlarni talab qilishi mumkin. Jarayonga yoʻnaltirilgan buxgalteriya
tizimini yaratish doirasida shakllangan biznes-jarayonlarning tavsiflari ushbu biznes
jarayonlarini tashkil etuvchi harakatlarni amalga oshirishda turli xil resurslardan
foydalanishning oʻziga xos xususiyatlarini aks ettirishi kerak;
-
xarajatlarni hisoblash va tahlil qilish uchun korxonaning turli xil axborot
tizimlari doirasida yaratilgan maʼlumotlardan foydalanish kerak. Ushbu
maʼlumotlardan foydalanish bizga xarajatlarni hisoblash tartib
-qoidalarini
avtomatlashtirish va hisob maʼlumotlarini yigʻish boʻyicha qoʻshimcha ishlarni
kamaytirishga imkonini beradi.
Korxonalarda buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish xatolarni
minimallashtirish va moliyaviy holati toʻgʻrisidagi maʼlumotlarning ishonchliligini
oshirishga imkon beradi. Zamonaviy texnologik yechimlardan foydalanish vaqt va
resurslardan oqilona foydalanishga imkon beradi, biznes-jarayonlar ustidan nazoratni
tiklash va xodimlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlar sifatini yaxshilash uchun xizmat
qiladi. Boshqaruv organi korxona holatini obyektiv baholash va rejalashtirish bilan
bog
ʻliq
boʻlgan aniq maʼlumotlarni hisob olish imkoniyatiga ega boʻladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI
1.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 2020
-yil
22-sentyabr kuni tarmoq va hududlarda raqamli iqtisodiyot hamda elektron hukumatni
joriy qilish masalalari boʻyicha videoselektor yigʻilishi materiallarida. 22.09.2020 yil.
https://president.uz/oz/lists/view/3848
2.
Бухгалтерский финансовый учет: учебник и практикум для вузов / О.Л.
Островская, Л.Л. Покровская, М.А. Осипов; под редакцией Т. П. Карповой.
— 3-
е изд., перераб. и доп.
—
Москва: Издательство Юрайт, 2024.
—
432 с.
3.
Бухгалтерский финансовый учет в промышленности: учебник / Т. И.
Сушко.
—
Минск: Вышэйшая школа, 2020.
—
451 с.
4.
Курбанов, З. (2023). РАҚАМЛИ МОЛИЯВИЙ АКТИВЛАРНИНГ
БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ. Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 1(4), 157
-163.
5.
Scott, W. (2012, August). The impact technology is having on the accounting
profession. In World conference on higher education. Recuperado em (Vol. 15).
6.
Rincón-Torres, A. F., Cortés-Cataño, C. F., & Acevedo-Pabón, O. L. (2022).
APLICACIÓN DEL WEB SCRAPING Y EL ANÁLISIS AUTOMATIZADO A LOS
557
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
MERCADOS DE DIVISAS Y DE ACCIONES. Encuentros con semilleros, 3(1 (3)),
8-17.
7.
Qudbiyev, N. T., Haydarov, U. S. O., & Kurbonova, S. A. (2022). Harajatlar
hisobning zamonaviy usullari. Scientific progress, 3(1), 442-448.
8.
Qudbiyev, N. T. (2023). KORXONALARNING INNOVATSION
STRATEGIYASINI ISHLAB CHIQISH XUSUSIYATLARI: KORXONALARNING
INNOVATSION STRATEGIYASINI ISHLAB CHIQISH XUSUSIYATLARI.
9.
Rasulova, S. X. (2021). ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARINI
KAMAYTIRISHNING IQTISODIY AHAMIYATI VA UNI TOʻGʻRI HISOBGA
OLISH ZARURIYATI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and
social sciences, 1(10), 713-718.
10.
Раззакова, Д. (2022). Системы Автоматизации Бухгалтерского Учета
-
Основа Эффективного Управления Экономикой. Central Asian Journal of
Theoretical and Applied Science, 3(5), 62-67.
11.
Qudbiyev, N. T., No, D. M. O. G. L., Raximjonov, U. R. O. G. L., &
Razzaqova, D. A. Q. (2022). SOLIQ ORGANLARIDA RAQAMLI
TEXNOLOGIYALARNING ROLINI OSHIRISH AHAMIYATI. Scientific progress,
3(1), 927-933.
12.
Kurbonova, S. A. (2021). Mahsulot tannarxi hisobiga olishda boshqaruv
hisobini takomillashtirish masalalari. Scientific progress, 2(8), 603-607.
13.
Расулова, Ш. Х. (2023). Важность данных о движении затрат для
повышения эффективности управления предприятием.
14.
Курбонова, Ш. (2024). ИҚТИСОДИЁТНИ ЭРКИНЛАШТИРИШ ВА
ДИВЕРСИФИКАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА ИҚТИСОДИЙ ТАҲЛИЛНИНГ
ТУТГАН ЎРНИ. Iqtisodiyot va
taʼlim, 25(2), 397
-402.
15.
Кудбиев,
Д.,
&
Мамарасулов,
Д.
(2024).
ВОПРОСЫ
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ
УЧЕТА
ОСНОВНЫХ
СРЕДСТВ
В
СООТВЕТСТВИИ
С
МЕЖДУНАРОДНЫМИ
СТАНДАРТАМИ
ФИНАНСОВОЙ ОТЧЕТНОСТИ. Nashrlar, 81
-84.
