248
“PEDAGOGIKA” FANINING TARMOQLARI, BOSHQA FANLAR BILAN ALOQADORLIGI
N.J.Isakulova,
O‘
zDJTU professori
Annotatsiya.
Mazkur maqolada t
a’lim
-tarbiya tizimida pedagogika fanlarining
tarmoqlari tahlil etilgan. Pedagogika fanlari tizimi turli adabiyotlarda turlicha tasniflari
o‘
rganilgan.
Fanlar integratsiyasi jarayonida paydo bо‘lgan pedagogikaning zamonaviy
tarmoqlari umumlashtirilgan. Aks
ariyat pedagogik muammolarni о‘rganish fanlararo
yondashuvni, boshqa gumanitar fanlarning ma’lumotlarini talab qil
ishi tahlil etilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
ta’lim
-tarbiya tizimi, pedagogika fanlarining tarmoqlari, tasnif,
fanlararo aloqadorlik,
“
Pedagogika
”
,
“Umumiy pedagogika”
,
“Yosh davrlar pedagogikasi”
,
“Maxsus pedagogika”
,
“Kasbiy pedagogika”
,
“Pedagogik aksiologiya”, “Pedagogik
akmeologiya”, “Pedagogik riskologiya”, “Pedagogik kvalimetriya”, “Neyropedagogika”,
“Badiiy pedagogika”, “Musiqiy pedagogika”, “Teatr pedagogikasi”, “Muzey pedagogikasi”,
“Tibbiy pedagogika”, “Virtual pedagogika”
,
“Pedagogika va ta’limning shakllanishi va
rivojlanishi”
,
“Sohaviy pedagogika”.
Hozirgi vaqtda “pedagogika” tushunchasi pedagogik fanlarning butun tizimini
anglatadi. Pedagogika fanlari tizimi turli adabiyotlarda turlicha tasniflari keltirilgan.
1. Umumiy pedagogika
–
bu ta’limning asosiy qonuniyatlarini о‘rganadigan, barcha
turdagi ta’lim muassasalarida о‘quv jarayonining umumiy asoslarini ishlab chiqadigan
asosiy fan. U qu
yidagi bо‘limlarni о‘z ichiga oladi:
1) pedagogik faoliyatga kirish (kasbiy pedagogik faoliyatning mohiyatini, uning
muammolari, vazifalari, xarakterli xususiyatlarini о‘rganadi);
2) pedagogikaning umumiy asoslari (talabalarning yosh xususiyatlaridan,
peda
gogik qoidalar va tamoyillardan qat’i nazar, pedagogikaning kategorik apparati,
pedagogik qonunlar va asosiylarni о‘rganadi);
3) ta’lim nazariyasi (tarbiyaviy ish sohalarida maxsus tashkil etilgan ta’lim
jarayonini о‘rganadi);
4) didaktika (ta’lim
-tarbiya
jarayonini о‘rganadi, asosan bilimlarni о‘qitish va
о‘zlashtirish, kо‘nikma va malakalarni shakllantirish, shuningdek, turli xil о‘quv
mash
g‘ulotlarining ta’lim imkoniyatlari);
5) menejment nazariyasi.
2. Yosh davrlar pedagogikasi turli yosh bosqichlarida
inson tarbiyasining о‘ziga xos
xususiyatlarini о‘rganadi. Yosh xususiyatlariga qarab quyidagilar mavjud:
1) perinatal pedagogika (yosh davrlar pedagogikasi, uning shakllanishi va
rivojlanishi, bolalarni tu
g‘ilishidan oldin о‘qitish va tarbiyalash qonuniyat
larini
о‘rganadigan bо‘lim);
2) yasli pedagogikasi (chaqaloqlarni tarbiyalash shartlarini о‘rganadi);
3) maktabgacha pedagogika (maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi,
shaxsini shakllantirish qonuniyatlarini о‘rganadi. Maktabgacha pedagogika sohala
riga
maktabgacha ta’lim didaktikasi, maktabgacha ta’lim nazariyasi va metodikasi,
maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirishning xalqaro standartlari, maktabgacha
ta’lim va ta’lim sohasida mutaxassislarni kasbiy tayyorlash nazariyasi va amaliyoti
kiradi);
4) makta
b pedagogikasi (maktab yoshidagi bolalarni о‘qitish va tarbiyalashning
nazariy va amaliy asoslari, tamoyillari, usullari, shakllari va vositalarini ishlab chiqadi.
Maktab pedagogikasiga quyidagilar kiradi: boshlan
g‘ich maktab pedagogikasi, о‘rta
maktab yoshidagi pedagogika, katta maktab yoshidagi pedagogika);
249
5) kasb-
hunar ta’limi pedagogikasi (malakali ishchilarni tayyorlash qonuniyatlarini
о‘rganadi);
6) о‘rta maxsus ta’lim pedagogikasi (maxsus ta’limning о‘rta va yuqori darajalari
chegarasida kasbiy tayyorgarlik nazariyasi va amaliyotini ishlab chiqadi);
7) oliy maktab pedagogikasi (kelajakdagi yuqori malakali mutaxassislarni о‘qitish,
tarbiyalash va rivojlantirish qonuniyatlarini о‘rganadi);
8) androgogika (kattalarni tarbiyalash, rivojlantirish va tarbiyalashning nazariy va
amaliy asoslarini ishlab chiqadi);
9) uchinchi avlod pedagogikasi (pensiya yoshidagi odamlarni о‘qitish,
rivojlantirish, tarbiyalash tizimini ishlab chiqadi).
3. Maxsus pedagogika jismonan va aqlan rivojlanishida nuqsoni bor bolalar t
a’lim
-
tarbiyasining shakl va vositalari, tamoyillari, metodlari va vositalari, nazariy asoslarini
ishlab chiqadi. Maxsus pedagogika defektalogiya va korreksion pedagogika deb ham
nomlash mumkin. Quyidagi bо‘limlardan iborat:
1) surdopedagogika (kar-soqov b
olalarni tarbiyalash va о‘qitishning nazariy va
amaliy asoslarini о‘rganadi. U bir qator ilmiy fanlardan iborat: surdopedagogika
nazariyasi, surdopedagogika tarixi, labdan, yuzdan о‘qish va talaffuzni о‘rgatish
metodikasi, akupediya va b.);
2) tiflopedagog
ika (kо‘zi ojiz bolalarni tarbiyalash va о‘qitishning nazariy va amaliy
asoslarini о‘rganadi. Uning vazifalariga quyidagilar kiradi: kо‘zi ojiz bolalarni har
tomonlama rivojlanishini rivojlantirish, ularning tо‘liq yoki qisman kо‘rish qobiliyatini
yо‘qotishlarini bartaraf etish, ularni umumiy bilim, kо‘nikma va malakalar bilan
qurollantirish, jamoat hayotida va amaliy ishlarda ishtirok yeetishga tayyorgarlik
kо‘rish);
3) oligofrenopedagogika (aqli zaif bolalarni tarbiyalash va о‘qitish qoidalarini
rivojlant
iradi. Uning mazmuni: bolalarda aqliy zaiflikning mohiyati haqidagi ta’limot,
g‘ayritabiiy bolaning xususiyatlarini pedagogik va psixologik о‘rganish usullari va
vositalari; aqli zaif bolani о‘qitish nazariyasi);
4) logopediya (nutqida nuqsoni bо‘lgan bolalarni tarbiyalash va о‘qitish
masalalarini о‘rganadi, nutq kamchiliklarining namoyon bо‘lishi va tabiatini, nutqni
rivojlantirishdagi o
g‘ishlarning sabablari va mexanizmlarini о‘rganadi, ularni bartaraf
etish tamoyillari va usullarini ishlab chiqadi) [2].
4. Kasbiy pedagogika
–
muayyan kasbiy faoliyat sohasiga yо‘naltirilgan shaxsni
tarbiyalash va о‘qitish tamoyillari, texnologiyalari, qoidalarni ishlab chiqadi, nazariy
asoslashni amalga oshiradi. Kasbiy sohaga qarab quyidagi bо‘limlar ajratiladi:
1) sanoat pedagogikasi (ishchilarni tayyorlash, ularni yangi ishlab chiqarish
vositalariga yо‘naltirish, ularning malakasini oshirish, yangi kasblarga qayta tayyorlash
qonuniyatlarini о‘rganadi. Pedagogik bilimlarning ushbu sohasidagi rivojlanish zarurati
ham moddi
y, ham ma’naviy ishlab chiqarishni rivojlantirishning obyektiv qonuniyatlari
bilan belgilanadi. Ilm-fan institutlar, markazlar, qayta tayyorlash kurslari va malaka
oshirish tarmoqlarini nazariy asoslar va didaktik vositalarni ishlab chiqish bilan
ta’minlay
di);
2) harbiy pedagogika (barcha darajadagi harbiy xizmatchilarni tayyorlash va
о‘qitish tamoyillari, usullari, shakllarini ishlab chiqadi, qoidalarni aniqlaydi, nazariy
asoslaydi. Harbiy pedagogika elementlari maktablar va oliy ta’lim tizimida mavjud);
3) tibbiy pedagogika (so
g‘
liqni saqlash muassasalarida tibbiyot xodimlarini
tayyorlash va о‘qitish tamoyillari, usullari, shakllarini ishlab chiqadi, qoidalarni
aniqlaydi).
250
Kasbiy pedagogikaning muhandislik va sport pedagogikasi kabi bо‘limlari ham
mavjud.
5. Ijtimoiy pedagogika bolalarni ijtimoiylashtirish jarayonida ijtimoiy tarbiya va
ijtimoiy tarbiya qonuniyatlarini о‘rganadi, bolalar va kattalarning maktabdan tashqari
ta’lim sohasidagi nazariy va amaliy ishlanmalarni о‘z ichiga oladi.
6. Davolash pedagogikas
i zaif va kasal maktab о‘quvchilari bо‘lgan
о‘qituvchilarning о‘quv va tarbiyaviy faoliyati tizimini ishlab chiqadi. Bu tibbiy va
pedagogik fanlarning integratsiyasi.
7. Gender pedagogikasi bolalarga maktabda о‘zlarini qulay his qilishlari va
sotsializatsiya muammolarini muvaffaqiyatli hal qilishga yordam beradigan
yondashuvlar tо‘plamini о‘rganadi, ularning muhim tarkibiy qismi bolani о‘g‘
il yoki qiz
sifatida о‘zini
-
о‘zi aniqlashdir. Gender pedagogikaning maqsadi gender stereotiplarining
ta’sirini individual shaxsiy moyilliklarning namoyon bо‘lishi va rivojlanishi foydasiga
tuzatishdan iborat.
8. Etnopedagogika xalq, etnik ta’limning qonuniyatlari va xususiyatlarini о‘rganadi,
pedagogikaning usullari va manbalaridan foydalanadi, lekin shu bilan birga etnografik,
etnolingvistik, arxeologik, etnopsixologik va sotsiologik usullardan foydalanish
dolzarbdir. Etnopedagogikaning maqsadi kо‘p millatli davlatga qо‘shilish jarayonida ona
tilini, о‘ziga xos xalq madaniyatini va etnik о‘ziga xosligini yо‘qotish xavfiga
duch kelgan
alohida etnik guruhlar vakillarining ta’lim manfaatlarini hisobga olishdir.
9. Oila pedagogikasi oilada bolalarni tarbiyalash qonuniyatlarini ishlab chiqadi.
10. Qiyosiy pedagogika turli mamlakatlarda ta’lim tizimlari, о‘xshashlik va
farqlarni
taqqoslashni о‘rganadi.
11. Axloq tuzatish pedagogikasi qamoqda bо‘lgan shaxslarni qayta tarbiyalash
amaliyotining nazariy asoslarini о‘rganadi. Axloq tuzatish pedagogikasining yana bir
nomi penitensiar pedagogika yoki penitensiar muassasalar pedagogikasi mavjud. Ushbu
fanning bolalar va kattalar tarmoqlari mavjud.
12. Turli fanlarni о‘qitish metodikalari muayyan fanlarni о‘qitishning о‘ziga xos
qoidalarini о‘z ichiga oladi, texnologik vositalarni tо‘playdi
[2].
Amaliyotda pedagogika fanlar majmuini quyidagicha tasniflangan (1-jadvalga
qarang) [1]:
1-jadval.
Pedagogika fanlar majmui
Pedagogika tarixi va
nazariyasi
Maxsus pedagogika
Yosh pedagogikasi
Uslubiyat
Pedagogika tarixi
Ijtimoiy pedagogika
Kasb-
hunar ta’limi
pedagogikasi
Kasb-
hunar ta’limi
uslubiyati
Umumiy pedagogika
Surdopedagogika
Oliy ta’lim pedagogikasi
Oliy ta’lim uslubiyati
Ta’lim falsafasi
Tiflopedagogika
Malaka oshirish
pedagogikasi
Malaka oshirish
uslubiyati
Raqamli pedagogika /
Elektron pedagogika
Oligofrenopedagogika
Oila pedagogikasi
Maxsus ta’lim
uslubiyati
Kiber pedagogika
Logopediya
Maktabgacha tarbiya
pedagogikasi
Umumiy ta’lim
uslubiyati
Maktabgacha ta’lim
uslubiyati
251
Fanlar integratsiyasi jarayonida paydo bо‘lgan pedagogikaning zamonaviy
tarmoqlari: “Pedagogik aksiologiya”,
“Pedagogik akmeologiya”, “Pedagogik riskologiya”,
“Pedagogik kvalimetriya”, “Neyropedagogika”, “Badiiy pedagogika”, “Musiqiy
pedagogika”, “Teatr pedagogikasi”, “Muzey pedagogikasi”, “Tibbiy pedagogika”, “Virtual
pedagogika”
[5; 33-b.]
, “Pedagogika va ta’limning shakllanishi va rivojlanishi” va
“Sohaviy pedagogika”
(1-rasmga qarang) [4].
Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligini kо‘rib chiqib, quyidagilarni
ta’kidlash lozim:
pedagogik bilimlar tizimini biron bir fandan olish mumkin emas;
pedagogik nazariya va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish uchun boshqa fanlardan
ma’lumotlar ker
ak;
bir xil ma’lumotlar turli maqsadlarga erishish uchun ishlatilishi mumkin;
pedagogika pedagogik jarayonni tо‘liq bilish va uni maqbul tashkil etishning turli
usullarini ishlab chiqish uchun boshqa fanlarning ma’lumotlarini qayta ishlaydi
[3].
Aksariyat
pedagogik muammolarni о‘rganish fanlararo yondashuvni, boshqa
gumanitar fanlarning ma’lumotlarini talab qiladi, ular birgalikda о‘rganilayotgan obyekt
haqida eng tо‘liq bilimlarni beradi (
2-rasmga qarang):
2-rasm. Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi
Pedagogika fanining taraqqiyotiga ta’sir etuvchi ayrim jihatlar
quyidagilardan
iborat:
matematik-statistik,
biopsixologik
va
gnoseologik-semasiologik
fanlari
natijalaridan keng foydalanish asosida pedagogikaning boshqa insonshunoslik fanlari
bila
n mustahkam aloqalarini о‘rnatish va ilmiy bilimlarning integratsion jarayonini
chuqurlashtirish;
dunyoni pedagogik anglashning nazariy-
fundamental doirasini kengaytirish, ya’ni
fanning ilmiy maqomi va ijtimoiy funksiyasini saqlab qolish uchun nazariyadan
amaliyotga tomon harakatlanish kerak;
pedagogik fanlar taraqqiyotini ta’minlashda matematik
-statistik va semantik-
semasiologik axborot manbalaridan tizimli foydalanish;
ijtimoiy xulq-atvor meyorlarini optimallashtirish, ijtimoiy munosabatlarni tartibga
solish mexanizmlarini boshqarishda pedagogik jarayonni axborotlashtirishga alohida
e’tibor qaratish
;
252
pedagogika о‘z rivojining individual trayektoriyasini saqlab qolishi hamda boshqa
fanlarning tushuncha va kategoriyalaridan о‘rinsiz foydalanish hisobiga uning
tushunarsiz va murakkablashuviga olib kelmaslik;
global planetar muammolarni hal etish uchun shaxslararo, millatlararo va
davlatlararo munosabatlarni insonparvarlashtirish va ahloqiy meyorlarning tо‘liq
ta’minlanishiga doir ilmiy
-tadqiqotlarni amalga oshirish [5; 33-b.].
Xulosa qilib aytganda, pedagogika fanlarini rivojlanishi fanlararo aloqadorliklar
natijasiga bo
g‘
liq.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Атоева Н., Салаева М., Ҳасанов С. Умумий педагогика. Ўқув қўлланма. –
Тошкент: Фан ва технологиялар, 2013. –
860 б.
2.
1.4. Система педагогических наук (отрасли и разделы). Электрон ресурс:
1.4. Система педагогических наук (отрасли и разделы) (studfile.net)
Дата
обращения: 18.09.2023.
3.
1.5. Связь педагогики с другими науками. Электрон ресурс: 1.5. Связь
педагогики с другими науками (studfile.net)
Дата обращения: 18.09.2023.
4.
Отрасли педагогики: характеристики
.
Электронный ресурс: Отрасли
педагогики: характеристики и методы обучения. Дата обращения: 18.09.2023.
5.
“Педагогиканинг тараққиёт тенденциялари ва инновациялари” модули
бўйича ўқув
-
услубий мажмуа.
–
Тошкент, 2017. –
295 б.
JADID MA’RIFATPARVARI AVLONIY IJODIY MEROSI
Mirzayeva F.O., TDPU dotsenti
Darobov R.R., TDPU talabasi,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Ushbu maqola
ma’naviy
-
ma’rifiy tarbiya g‘
oyasining tar
g‘
ibotchisi,
jadid ma’rifatparvari Abulla Avloniyning
ilm ma’rifat yo‘
lida olib borgan ilmiy-ijodiy
faoliyati yoritilgan.
Kalit s
o‘
zlar
: ad
ib, ma’rifat, madaniyat, maktab, ta’lim, tarbiya, teatr, pedogog,
san’at, xalq.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Ma’rifatparvar
jadidchilik harakati namoyandalarini mukofotlash t
o‘g‘risida”gi farmoniga binoan,
Vatanimiz tarixining
g‘
oyat murakkab davrida
–
XX asr boshlarida
o‘
zining
ma’rifatparvarlik faoliyati va fidokorona xizmatlari bilan milliy ta’lim
-tarbiya tizimini
yaratish hamda yurtimiz istiqloli, xalqimizning ozodligi va erkinligi, kelajak avlodlarning
obod va farovon h
ayotini ta’minlashga qo‘
shgan beqiyos hissasini inobatga olib,
o‘
zbek
xalqining san'ati va adabiyoti hamda milliy madaniyatini, xalq ta'limi ishlarini y
o‘
lga
q
o‘
yishda katta xizmatlar qilib kelgan
ma’rifatparvar adib, pedagog, jamoat arbobi
Abdulla Avloniy
«Buyuk xizmatlari uchun» ordeni bilan mukofotlandi.
Abdulla Avloniy
o‘
zbek ziyolilari ichida birinchilardan b
o‘
lib,
o‘
zbek xalq teatrini
professional teatrga aylantirish uchun 1913 yilda «Turon» nomi bilan teatr
truppasini
tashkil qiladi. Biroq bu truppaning professonal teatrga aylanishi uchun katta t
o‘
siqlar
bor edi. Bu t
o‘
siqlarning asosi Chor hukumati edi, nima uchun chor hukumati bunga
qarshilik qilganini barchamiz juda yahshi bilamiz, ammo adibning vatanparvarligi
o‘
z
faoliyatida muhabbati oldida, bu cheklovlar hech ham t
o‘
siq b
o‘
la olmadi.
