ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
45
Samarkand State Institute of Foreign Languages
VAQTNI IFODALOVCHI TIL BIRLIKLARINING BADIIY ASARLARDA
IFODALANISHI
Boltakulova Gulnoza Farruxovna
SamDChTI, Innovatsion ta’lim texnologiyalari
va metodika kafedrasi professori
Annotatsiya.
Mazkur maqolada badiiy asarlarda vaqtni ifodalovchi til birliklarining
ifodalanishi yoritib berilgan. Shunigdek, vaqt belgilari adabiy matnlardagi voqealar va
harakatlarni ma'lum bir vaqtinchalik kontekstda joylashtirish uchun muhim vosita ekanligi
dalillangan.
Kalit so’zlar
:
vaqt tasviri, vaqt belgilari, badiiy matn, vaqt kategoriyasi, voqea vaqti.
Vaqt tasviri badiiy adabiyotning ajralmas qismidir. Albatta, insonning vaqtni idrok etishi
sub'ektivdir: u cho'zilishi, uchib ketishi, sekinlashishi yoki to'xtashi mumkin. Boshqa san'at
turlari qatorida adabiyot vaqtni tasvirlashda ham keng imkoniyatlarni namoyish etadi. Bunda biz
har qanday badiiy asarning eng muhim kompozitsion komponenti bo‘lgan badiiy vaqt
kategoriyasi bilan shug‘ullanamiz. Badiiy matnda voqea vaqti, eng avvalo, fe’lning o‘tmish,
hozirgi va kelajak voqealari rejasini tuzishda ishtirok etuvchi zamon shakllari, shuningdek, bir
vaqtda, ketma-ketlik va ustuvorlik ko’rsatkichlari bilan ifodalanishi mumkin. O‘tgan sodda va
o‘tgan davomli shakllari ko‘pincha rivoyatda qo‘llaniladi. Badiiy matnlarda o’tgan tugallangan
zamon shakllari ham keng namoyon bo‘ladi. Badiiy asarlarda kelajakdagi oddiy va o'tmishdagi
kelajak shakllari kamroq uchraydi.
Yana shuni ta’kidlash kerakki, zamon yo‘nalishi rivoyat shaxsiga bog‘liq: voqea-
hodisalarning birinchi shaxs yoki uchinchi shaxs tomonidan uzatilishi muallif qo‘llagan til
vositalarining xarakterini aniqlashi mumkin. Birinchi shaxsda aytilgan matn hikoya qiluvchining
tajribasi va hissiy kechinmalarini ifodalaydi, shuning uchun uning ifodasi o'tgan, hozirgi va
kelajak zamon shakllarida bo’lishi mumkin. Uchinchi shaxs bayonida hikoya qiluvchining
hayotiy kechinmalariga e’tibor berilmaydi, shuning uchun ham voqealar o‘tmishda sodir
bo‘lgandek tasvirlanadi, bu esa o‘tgan zamon shakllarining qo‘llanishini belgilaydi. Shuningdek,
syujet (voqea) vaqti, muallif vaqti va o‘quvchi vaqti kabi bir qancha vaqt tizimlarining o‘zaro
ta’siri vaqt ko‘rsatkichlarini tanlashda o‘z izini qoldiradi. Shunday qilib, personajlarning
temporal tizimidagi hozirgi zamon shakllari muallif va o'quvchi vaqt tizimlarida o'tgan zamon
shakllaridir. Bitta badiiy matn ichidagi bunday zamon ma’no qatlamlari bir-birini istisno etmaydi,
balki bir-birini to‘ldiradi, asarning zamon tuzilishini tartibga solishda katta rol o‘ynaydi.
Shunday qilib, badiiy zamon shakllari o'zgaruvchanlik va xilma-xillik bilan ajralib turadi. Badiiy
vaqt muallifning g'oyalari, asarning janr o'ziga xosligi, shuningdek, ushbu asar yaratilgan adabiy
oqim yoki yo'nalish bilan belgilanadi.
Mualliflar o'tgan davrlarni ko'rsatishda qo'llaydigan eng oddiy usullardan biri bu aniq
sanalar yoki tarixiy voqealarga havola qilishdir. Ushbu uslub nafaqat hikoyani aniq vaqt
oralig'ida joylashtiradi, balki o'sha davrning madaniy va ijtimoiy muhitini ham uyg'otadi. Ushbu
uslub hikoyani boyitadi, o'quvchilarga aniq kontekstni taqdim etadi va qahramonlar va voqealar
bilan chuqurroq bog'lanish imkonini beradi. Quyida adabiyotda aniq sanalar va tarixiy voqealar
qanday qo‘llanilishini, ularning ta’sirini ko‘rsatish uchun batafsil misollar va tahlillarni ko‘rib
chiqamiz.
Muayyan sanalar va tarixiy voqealarni o'z ichiga olgan holda, mualliflar o'z hikoyasining
tarixiy kontekstini mustahkam tarzda o'rnatishlari mumkin. Ushbu yondashuv o'quvchilarga
hikoyani ma'lum bir vaqt oralig'ida joylashtirishga yordam beradi, hikoyaning haqiqiyligi va
chuqurligini oshiradi.
Gabriel Garsia Markesning
“Yuz yillik yolg'izlik”
asarida hikoya aniq vaqt ko’rsatkichi
bilan boshlanadi: “Ko'p yillar o'tib, otishma otryadiga duch kelganida, polkovnik Aureliano
Buendia otasi uni muzni kashf qilish uchun olib ketganini eslashi kerak edi”.
(Gabriel G.M. One
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
46
Samarkand State Institute of Foreign Languages
hundred years of Solitude.- Jonatan Cape, 1970.422 p
).
Ushbu ochilish chizig'i darhol
o'tmishdagi voqeani belgilaydi va tarixiy davomiylik tuyg'usini yaratadi. Roman keyingi
voqealardan vaqtinchalik masofani ta'minlab, “ko'p yillar o'tib” ga ishora bilan boshlanadi.
Ushbu keng vaqt belgisi bir asrdan ko'proq vaqtni qamrab olgan hikoyani o'rnatadi va Buendia
oilasining tarixini kengroq o'rganishga imkon beradi.
Muayyan vaqtinchalik doiradan foydalanib, Markes epik ko'lam va tarixiy chuqurlik hissi
yaratadi. “Ko‘p yillar o‘tib” degan ishora ham romanda takrorlanadigan mavzu bo‘lgan vaqt va
tarixning siklik xususiyatiga ishora qiladi.
Charlz Dikkensning
“Ikki shahar haqidagi ertak”
romani Fransuz inqilobining shov-
shuvli davrini tasvirlangan bo'lib, uning boshlang'ich satrlari mashhur tarzda sahna ko'rinishini
kabidir: “Bu zamonlarning eng yaxshisi edi, bu vaqtlarning eng yomoni edi...” (
Ch.Dickens. The
Tale of two Cities. London:Chapman & Hall. 1859
.). Hikoyani taniqli tarixiy voqea atrofida
markazlashtirib, Dikkens o'quvchilarga hikoyaning dramatikligini va ahamiyatini oshiradigan
tanish fonni taqdim etadi. Fransuz inqilobi ijtimoiy qo'zg'olon va o'zgarishlarning kuchli ramzi
bo'lib xizmat qiladi.
Vaqt belgilari adabiy matnlardagi voqealar va harakatlarni ma'lum bir vaqtinchalik
kontekstda joylashtirish uchun muhim vositadir. Hozirgi vaqtni ifodalash uchun vaqt belgilaridan
foydalanilganda, tezkorlikni yaratish, keskinlikni oshirish va hikoyaning realizmini oshirishga
yordam beradi. Ushbu hujjat adabiy matnlardagi vaqt belgilari bilan hozirgi vaqtni ifodalashning
turli usullarini o'rganadi, ularning ta'sirini ko'rsatish uchun batafsil misollar va tahlillarni taqdim
etadi.
“Hozir”, “bugun”, “hozirda”
kabi vaqtni ifodalovchi birliklar rivoyatda hozirgi lahzani
samarali ta'kidlab, diqqatni bevosita harakat yoki vaziyatga qaratishi mumkin. Jumladan,
H.G.Uellsning
“Vaqt mashinasi”
asarida:
“Hozir, kechki ovqatimni tugatgandan so'ng, men kunning voqealarini aytib berishga
tayyorman.”(
H.G.Wells. The Time Machine. William Heinemann. 1895. 84 p
)
“Hozir”
so'zidan foydalanish o'quvchining e'tiborini hozirgi daqiqaga qaratadi va hikoya
qiluvchiga kunlik voqealarni aytib berish uchun zamin yaratadi. U o'tmishdagi tajribalar va
hozirgi aks ettirish o'rtasida aniq vaqtinchalik chegara yaratadi.
Badiiy asarlarda kelasi zamonni ifodalovchi vaqt ko'rsatkichlari voqealar rivojini aniqlash
va o‘quvchilarga kelajak haqida tasavvur berishda muhim ahamiyatga ega. Bu vositalar
yordamida mualliflar kelajakda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan voqealarni tasvirlab, o‘quvchida
kutilayotgan voqealarga nisbatan qiziqish uyg‘otadilar. Ushbu misolda badiiy asarlarda kelasi
zamonni ifodalovchi vaqt ko‘rsatkichlari bo‘yicha bir qancha misollar va tahlillar keltiriladi.
Cho’lponning
“Kecha va Kunduz”
asaridagi quyidagi misolda:
“Yaqin kelajakda, bu yurtning bog‘lari yana gullaydi.”
(Cho’lpon. Kecha va Kunduz.
Sharq, Toshkent. 2000. 272 b)
Cho’lpon bu ibora orqali kelajakdagi umid va optimizmni tasvirlaydi. Bu ifoda
kelajakdagi yorqin va yaxshi kunlarga ishora qilib, o‘quvchilarda umid uyg‘otadi va asarning
pozitiv kayfiyatini kuchaytiradi.
Yoki kelajakni aniq vaqt ko’rsatkichlari bilan ifodalash ham mumkin. Jumladan, O‘tkir
Hoshimovning
“Dunyoning Ishlari”
asarida:
"Bir kun kelib, bizning bolalarimiz bu kunlarni eslab, kulib yuborishadi."
(
O‘tkir
Hoshimovning "Dunyoning Ishlari" Yangi Asr Avlodi. 2015. 336 b
).
Hoshimov bu yerda kelajakdagi kunlarni tasvirlash orqali asarning hozirgi va kelajakdagi
voqealarini bog‘laydi. Bu ibora kelajakdagi xotiralarni va hozirgi voqealarning ahamiyatini
ko‘rsatadi.
Shunday qilib, falsafaning uzoq yillik mushohadalariga ko‘ra, vaqt kunlar, oylar va
yillardan iborat oddiy masala emas, balki idrok va madaniyat masalalarini aks ettiradi. Inson
tillarida vaqtni ifodalash uchun
oldindan, dastlab, oldin, boshlanganda, tugaganda, bir vaqtda
kabi vaqt ko’rsatkichlari adekvat ekanligini ko’rsatadi. Bu, ularning murakkab, lekin odatda
to'liq aniqlanmaganligini hisobga olgan holda, ushbu model adabiy matnlarga qanchalik mos
kelishi haqidagi qiziqarli emperik savolni tug'diradi. Darhaqiqat, vaqt masalasida, adabiy matn
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
47
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ko'pincha vaqtinchalik hodisalarni aniq ko'rsatmaydi, lekin o'quvchi uchun mavjud bo'lgan
ensiklopedik bilimlarga tayanadi. Hikoya matnlarini tahlil qilish ko'payib bormoqda, ammo
ularning aksariyati ertaklar kabi nisbatan oddiy uchinchi shaxs hikoyalariga asoslangan. Bunday
matnlar odatda voqealarga asoslangan (bir narsaning ortidan ikkinchi narsa keladi) va ularda
birinchi shaxs hikoyasi kabi murakkabroq adabiy hodisalar yetishmaydi, bu yerda ko’p
ma'lumotlar noma'lum va sezilarli vaqt o'zgarishlari mavjud. Vaqtdan foydalanish to'g'risida
muhokamadan oldin, adabiy matnlarni to'liq murakkabligi bilan tahlil qilish lozim. Adabiy
matnlarda, shubhasiz, mavhum darajadagi vaqt tasvirlari qo'llaniladigan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
Ch.Dickens. The Tale of two Cities. London:Chapman & Hall. 1859..
2.
Cho’lpon. Kecha va Kunduz. Sharq, Toshkent. 2000. 272 b.
3.
Gabriel G.M. One hundred years of Solitude.- Jonatan Cape, 1970.422 p.
4.
H.G.Wells. The Time Machine. William Heinemann. 1895. 84 p.
5.
O‘tkir Hoshimovning "Dunyoning Ishlari" Yangi Asr Avlodi. 2015. 336 b
.
6.
Холиков, Б. (2018). Детектив романларда воқеликнинг бадиий талқинини тизимли
моделлаштириш (Марио Пьюзонинг «Чўқинтирган ота»(«The godfather») ва Тоҳир
Маликнинг «Шайтанат» асарлари мисолида). Фалсафа доктори илмий даражасини олиш
учун ёзилган докторлик (PhD) диссертацияси автореферати. Фалсафа доктори илмий
даражасини олиш учун ёзилган докторлик (PhD) диссертацияси автореферати. Фaл.
фанл. докт.(PhD) дисс.
7.
Khayrullaev, K. Z. (2001). The relation of word, word composition and sentence to the
predicativeness. Abstract of candidate dissertation.–Tashkent.
8.
Хайруллаев, Х. (2002). Предикативлик ҳодисаси ва унинг ифода объектлари.
9.
Хайруллаев, Х. (2009). О лингвистической природе уровней языка и речи. Вопросы
филологических наук, (2), 78-79.
10.
Турниёзов, Н., Турниёзова, К., & Хайруллаев, Х. (2009). Структур синтаксис
асослари.
11.
Хайруллаев, Х. З. (2001). Сўз, сўз бирикмаси ва гапнинг предикативликка
муносабати. Номзод. дис автореферати. Тошкент.
12.
Turniyozov, N., Turniyozova, K., & Xayrullayev, X. (2009). Struktur sintaksis
asoslari. Samarqand: SamDCHTI.
