ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
95
Samarkand State Institute of Foreign Languages
SAMANDAR VOHIDOV G‘AZALLARINING MAVZULAR KO‘LAMI VA BADIIY
JILOLARI
Filologiya fanlari
Narziyeva Saodat Dilmurod qizi
Samarqand davlat unversiteti
Annotatsiya:
Maqolada o‘zbek mumtoz adabiyotdagi aruzning zamonaviy talqinlari,
Samandar Vohidovda aruziy she’rlar ijod etish maylini shakllanishi va uning taraqqiyoti kabilar
tahlil qilinadi.
Аннотация:
В статье анализируются современные интерпретации аруза в узбекской
классической литературе, становление поэзии аруз Самандаром Вохидовым и ее развитие.
Abstract:
The article analyzes modern interpretations of aruz in Uzbek classical literature,
the formation of aruz poetry by Samandar Vohidov and it’s development.
Kalit so‘zlar:
aruz ilmi, qofiya ilmi, ramali musammani maqsur, bag‘ishlov, g‘azal, qasida,
muxammas, masnaviy, mumtoz poetika.
Ключевые слова:
Наука аруз, наука ритмы, рамал мусаммани максур, посвящение,
газель, касыда, мухаммас, маснави, классическая поэтика.
Key words:
The science of aruz, the science of rhyme, ramali musammani maksur,
dedication, ghazal, qasida, mukhammas, masnavi, classical poetics.
She’riyat inson ruhiyatining kaliti. Ularda yoritilgan mavzular ko‘lami, mafkuraning ta’siri,
badiiy saviyasi masalasida ham turfa xillik ko‘zga tashlandi. Shaklan barmoq vazniga asoslangan
she’rlarda yangi zamonni, yangi zamon kishisining o‘y-xayollarini, ichki kechinmalari (ba’zan
ijtimoiylik kasb etgan kechinmalari) kuylangan bo‘lsa, mumtoz she’riyatning uzoq yillik tajribasi
bo‘lgan aruzda diniy falsafiy qarashlar asosida she’riyatning go‘zal namunalari dunyoga keldi.
Zamonaviy she’riyatda mumtoz adabiyotining ma’lum janrlari, asosan: g‘azal, qasida, qit’a,
tuyuq, ruboiy, muxammas, musaddas, masnaviy, ta’rix; ta’rixiy qit’a, mufradot, sakkizlik va
boshqa adabiy tur va janrlar rivojlandi. Bu davrda ijod qilgan shoirlardan Samandar Vohidov av
u yaratgana aruziy she’rlarning o‘rni beqiyos. Samandar Vohidovning aruzda she’rlar bitishda
mustaqillikning ilk yilida salohiyatli shoir sifatida namoyon boʻlgani shoirning onasi xotirasiga
bagʻishlangan “Yoʻqotdim ayni Navroʻzda” gʻazali misolida ham kuzatiladi. 8 baytdan tarkib
topgan ushbu gʻazalning matlasiyoq fikrimizni dalillaydi:
Yoʻqotdim ayni Navroʻzda
Bu Navroʻz kuzga aylandi,
Ruhafzo navbahor sensiz
Ayomajuzga aylandi
Samandar Vohidovda aruziy she’rlar ijod etish maylini shakllanishi va uning taraqqiyotini
belgilashda shoir toʻplamlaridan oʻrin olgan she’rlarida uning yaratilish sanasining koʻrsatib
borilgani muhim ahamiyat kasb etadi. Shoirning “Xayoling men bilan” toʻplamidan bir qator
gʻazal va muxammaslari oʻrin olgan. Ularning barchasida bu janrda yozilgan she’rlarning
yozilish tarixi koʻrsatib oʻtilgani kuzatilmaydi. Yozilish tarixi koʻrsatilgan gʻazallarga e’tibor
qaratsak, ular orasida “Ranjimay yutgay zamin boshiga ne otsa samo, qor yogʻarmi, oʻt yogʻarmi
– qilmagʻay hech iddao”
satrlari bilan boshaluvchi 8 baytli gʻazal 1970-yilda ijod etilgani bilan
e’tiborni tortadi. Gʻazalning maqtasida shoir ismi taxallus sifatida keltirilgan:
Ne kutar bilmam Samandar,
Bordan ayru aylagan –
Tangriga aylab tavallo
6
Oʻsha kitob. B.135.
7
Воҳидов.С. Хаёлинг мен билан (Шеърлар, ғазаллар, мухаммаслар, достон). “Бухоро”, 1997. Б.149-150.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
96
Samarkand State Institute of Foreign Languages
Tole kutganday gado
Ushbu she’r gʻazal janri talablariga toʻla muvofiq holda ijod etilgan boʻlib, unda samoning
yerga oʻt yoki qor yogʻdirishi uning qahri sifatida talqin qilinadi. Yerning bu kabi jabrlarga
koʻksini ochib turishi manzaralariga e’tibor qaratilib, falak bir kunmas bir kun insofga kelib,
yerga mehrigiyoning koʻkdan yogʻilishiga sababchi boʻlishi badiiy tasvirlanadi. Shu tariqa
falakning qahrligi ma’shuqaga qiyoslanib, lirik qahramon ishqiga sadoqatli oshiq sifatida
namoyon boʻladi. Gʻazal soʻngida shoir ismining taxallus sifatida qoʻllanilib, gado timsoli
vositasida tamsilning keltirilishi shoirning ancha mahoratli ekanligidan dalolat beradi. Ushbu
toʻplamdagi Samandar Vohidovning 1973-yilda yozilgan
“Hayot goh dovdirab qolgay mening
turfa savolimdan”
satri bilan boshlanuvchi 7 baytli, 1977-yilda yozilgan
“Kim birov dermish:
jahonning bebaqo mehmoniman, Men degum: mehmon emasman, bu jahon mezboniman”
matlali 7 baytli, 1978-yilda yozilgan
“Otma ta’na toshini yor, pok dilim mehrobiga”
satri bilan
boshlanuvchi 6 baytli gʻazallari xususida ham shunday fikr bildirish mumkin. Shoirning boshqa
gʻazallarida oʻtgan asrning 80-90-yillarida yozilgani qayd etilgan oʻrinlar uchraydi. Shu bilan bir
qatorda yozilish tarixi koʻrsatilmagan gʻazallardagi ayrim ishoralar ham shoirda aruziy janrlarda
ijod qilish mayli qachondan boshlanib, tizimi holga tushganini aniqlash imkonini ma’lum
ma’noda taqdim etishi bilan ahamiyatli sanaladi. Aytilganlar nuqtayi nazaridan ijodkorning
“Azmi gʻazal” nomli 7 baytli she’ri e’tiborga loyiq:
Kel, gʻazal, qalbimga koʻklam
Seliday toʻlqin bilan,
Ruh qushi, parvozga shaylan
Shu’lavor yolqin bilan.
Jon qalam, sen yuzni endi
Bu bihisht ma’voga bur,
Qay tuvakgul yuz oʻpishgay
Xonada epkin bilan?
Shuncha yil qayrildi tigʻing
Ozmi-koʻp she’r mashqida,
Yetdi, sirdosh boʻlgali payt,
Sirli bu ochun bilan.
Qaqragay ummon sari,
Talpinmasa irmoq agar,
Ey koʻngil irmogʻi, payvast
Boʻl bugun toshqin bilan.
Titragay dil, balki, ilk bor
Bu soʻlim boʻston aro,
Titraganday duch kelib
Farhod goʻzal Shirin bilan.
Etma parvo, notavonbin
Jur’ating etsa mazax,
Aybmi kaptar kuch sinashsa,
Orzuda lochin bilan.
Bayt bitik beshikda oʻsdim,
Tinglagan allam – gʻazal,
Ne ajab, topsa jilo
Qabrim gʻazal koshin bilan
Ushbu gʻazal 1997-yilda chop etilgan “Xayoling men bilan” nomli she’riy toʻplamning
“Gʻazallar” sarlavhasidan soʻng oʻrin olgan dastlabki she’r sanaladi. Unda gʻazalga murojaat
etilib, uni koʻlam seli va shu’lavor yolqinga qiyoslanishi, bu adabiy manzara uchun “ruh qushi”
istiorasidan foydalanilganligi, gultuvak va irmoq timsollari bilan qoʻllangan tamsillar shoirning
8
Oʻsha kitob. B. 150.
9
Oʻsha kitob. B.124.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
97
Samarkand State Institute of Foreign Languages
gʻazalnavislikda muayyan tajribaga ega boʻlganidan darak beradi. Tabiiyki, bu gʻazalni,
yuqorida keltirilgan, oʻtgan asrning 70-yillarida yozilgan gʻazallaridan oldin ijod etilgan, deyish
qiyin. Negaki, gʻazaldagi
“Shuncha yil qayrildi tigʻing ozmi-koʻp she’r mashqida”
misrasi bu
gʻazal shoirda tizimli holatda aruziy she’rlar ijod qilishga mayl uygʻonganiga ishora qiladi.
“Azmi gʻazal”ning shoir ijodida oʻrni boʻlakcha ekanligini 4 jildli saylanmada ushbu gʻazalga
ham oʻrin ajratilgani va uning yolilish sanasi 1990-yilning 24-iyuni
tarzida aniq koʻrsatib
oʻtilganidan ham sezish mumkin. “Xayoling men bilan” toʻplamidagi yozilish sanasi koʻrsatilgan
gʻazallarga e’tibor qaratilganda, toʻplamdan oʻrin olgan “Xavotir olma koʻnglim” [140-141],
“Sovub borgay yoniq koʻnglim raqibdan ham, rafiqdan ham” [145], “Qiyomat qa’ridan qaytdi
safardoshi – alam, armon” [147-148], “Yurak koʻksimni tark aylab makondan bemakon boʻldi”
[156-157] singari gʻazallarning 1988-yilda ijod etilgani ma’lum boʻladi. Bu ishoralar shoirda
tizimli holatda aruziy she’rlar ijod etishga mayl oʻtgan asr 80-yillarining oxirida, oʻzlikni anglash,
milliy istiqloldan daragi sezilgan davrlarda yuz bergan, degan xulosaga kelishimizga asos boʻladi.
Biroq shoirning 1970-yilda yozilgan “Ranjimay yutgay zamin boshiga ne otsa samo, qor
yogʻarmi, oʻt yogʻarmi – qilmagʻay hech iddao” matlali gʻazalining uning aruzdagi ilk ijodi
sifatida baholash toʻgʻri boʻlmaydi. Chunki ushbu gʻazalda ham, yuqorida ta’kidlanganidek,
shoirning gʻazalnavislikdagi mahorati yaqqol namoyon boʻlgani kuzatiladi. Shu bilan bir qatorda
Samandar Vohidovning “Buxoro haqiqati” gazetasining 1971-yil 13-noyabr sonida “Ne umidda
tufhayi ishq aylading bir tola soch” satri bilan boshlanuvchi muxammasining boshlanma va
xotima bandlarining keltirilgani kuzatiladi. Bu davrda shoir 29-30 yoshlarda edi. Muxammas
bitish shoirdan aruziy ilm va badiiyat sirlaridan chuqur xabardor boʻlishni talab etishidan kelib
chiqadigan boʻlsak, shoirda gʻazal singari aruziy janrlarda ijod qilish oʻtgan asr 60-yillarida
shakllanib, shu 10 yillikning oxirlarida oʻzining samarasini koʻrsata boshlagan deyishimiz
mumkin. Shoirning toʻplamlarida bu yillarda yozilgani qayd etilgan gʻazal namunalari
kuzatilmaganini esa unda bitilgan she’rlarning sanasini belgilab borish koʻnikmasi keyin
shakllangani va shoir barcha yozgan she’rlarini toʻplamlariga kiritavermaganligi bilan izohlash
mumkin. Negaki, Samandar Vohidovning hasbi hol mazmuni ifodalangan yuqorida keltirilgan
gʻazal va muxammaslarida unda aruziy she’rlarga oshnolik goʻdaklik davrida shakllangani
ishoraar borligi bejiz emas. Qolaversa, oʻtgan asr 60-yillarida oʻziga xos ijodi bilan tanila borgan
Erkin Vohidovning ijodi Samandar Vohidovni befarq qoldirgan, deb boʻlmaydi. Aksincha, Erkin
Vohidovning aksariyati 1967-1968-yillarda yozilgan gʻazallaridan tarkib topgan “Yoshlik
devoni”
Samandar Vohidovda shunday ijod bilan shugʻullanishiga mayl uygʻotgani tayin. Shu
bois u oʻtgan asr 70-yillari va 80-yillarining oʻrtalariga qadar ayrim aruzda bitilgan gʻazallari
bilan koʻnglidagi shunday maylni badiiy izhor qilib borgan boʻlsa, 80-yillar yillar oxiriga kelib,
unda aruzda ijod qilish tizimli holatga oʻta boshladi. 90-yillarning ikkinchi yarmidan shoir
ijodining muayyan bir qismini aruziy she’rlar tashkil qildi. Uning fors-tojik tilida buxoriylar
tomonidan turli asrlarda bitilgan aruziy she’rlarning tarjima qilishi bu boradagi ishtiyoqini
yanada oshirdi. Shoir va tarjimon Samandar Vohidovda shallangan “aruzdan aruz yasash”
“gʻazalni gʻazal bilan tarjima qilish” uslubi shoirning oʻz aruziy she’rlar bitishida ham, taxmis
muxammaslar ijod etishida ham nihoyatda qoʻl keldi. Ta’kidlash lozimki, bunday tajribalar
Samandar Vohidovni oʻz davrida aruzda ham barakali ijod qilgan Erkin Vohidov, Jamol Kamol
singari iste’dodli, bir qadar kamyob shoirlar qatoridan munosib oʻrin egallashiga zamin hozirladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Umida K. The Role of Teaching Compounds According to Types of Speech in
Constructivism //Eurasian Journal of Learning and Academic Teaching. – 2022. – Т. 8. – С. 4-9.
2. Umida K. The ways of using constructivism to teaching phraseological units and
vocabulary for efl //Academicia Globe: Inderscience Research. – 2022. – Т. 3. – №. 4. – С. 1-6.
Retrieved from https://geniusjournals.org/index.php/ejlat/article/view/1325
10
Воҳидов С. Кўнглимда олам сурати (Шеърлар, ғазаллар, достонлар, таржималар). Сайланма, II жилд.
“Бухоро”, 2004. Б. 88.
11
Воҳидов Э. Танланган асарлар. –Тошкент: “Шарқ”, 2016. Б. 67-129.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
98
Samarkand State Institute of Foreign Languages
3. Umida, Karimova. "The Role of Teaching Compounds According to Types of Speech in
Constructivism." Eurasian Journal of Learning and Academic Teaching 8 (2022): 4-9. Retrieved
from ISSN: 2795-739X.
4. Ochilovna K. U., Sameyevna M. Z. IMPROVING SPEAKING SKILL WITH THE
HELP OF MODERN TECHNOLOGIES //Galaxy International Interdisciplinary Research
Journal. – 2021. – Т. 9. – №. 12. – С. 367-369.
5. Хайруллаев, Х. З. (2012). Об иерархических отношениях между языковыми
единицами. Вестник Челябинского государственного университета, (6 (260)), 134-137.
6. Хайруллаев, Х. (2008). Нутқ бирликларининг поғонали муносабати.
7. Bushuy, T., & Khayrullaev, K. (2022). Life of word during coronavirus. Евразийский
журнал социальных наук, философии и культуры, 2(8), 19-28.
8. Хайруллаев, Х. (2019). Об особенностях изучения объекта речевой
лингвистики. Иностранная филология: язык, литература, образование, (2 (71)), 17-20.
9. Шомуродова, Ш. Ж. (2016). ИЗУЧЕНИЕ СЕМАНТИЧЕСКИХ ПРЕОБРАЗОВАНИЙ
ПРИ ОДНОСТРУКТУРНОЙ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКОЙ ДЕРИВАЦИИ (НА МАТЕРИАЛЕ
АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА). Ученый XXI века, (2-4).
10. Шомуродова, Ш. Ж. (2017). КОНТЕКСТУАЛЬНЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ
ПРОЯВЛЕНИЯ
СТИЛИСТИЧЕСКОГО
ЗНАЧЕНИЯ
ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ
ЕДИНИЦ. Научные школы. Молодежь в науке и культуре XXI в.: материалы междунар.
науч.-творч. форума. 31 окт.–3 нояб. 2017 г./Челяб. гос. ин-т культуры; сост. ЕВ Швачко.–
Челябинск: ЧГИК, 2017.–394 с. ISBN 978-5-94839-629-3.
