ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
129
Samarkand State Institute of Foreign Languages
INGLIZ TILSHUNOSLIGIDA ERGATIV FE’LLARNING VALENTLIK
MASALALARI
Qarshiyeva Shoxista,
SamDChTI mustaqil izlanuvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada ingliz tilida ergativ fe’llarning valentlik xususiyatlariga
oid bir nechta nazariyalar keltirilgan bo‘lib, ular misollar orqali tahlil qilinadi. Ergativ fe’llarning
valentlik masalalariga oid savollar ko‘rib chiqiladi va tilshunoslar tomonidan keltirilgan fikrlar
bilan isbotlanadi.
Kalit so‘zlar:
ergativ fe’llar, tranzitiv konstruksiya, intranzitiv konstruksiya, valentlik,
argument.
Ingliz tilida ergativ fe’llar o‘zining tranzitiv (o‘timli) va intranzitiv (o‘timsiz) shakllar
o‘rtasida almashinish qobiliyati tufayli o‘ziga xos hisoblanadi. Bu fe’llar argument tuzilmasini
o‘zgartira oladi, bu esa valentlikni –fe’l bilan bog‘lanadigan argumentlar sonini aniqlash va tahlil
qilishda tilshunoslar uchun qiyinchilik tug‘diradi. Valentlik masalasi sintaksis jihatdan tahlilda
juda muhim hisoblanadi, chunki u fe’llarning gapdagi boshqa elementlar bilan o‘zaro ta’sir
qilishini belgilaydi. Ergativ fe’llar holatida valentlik sezilarni darajada o‘zgarishi mumkin, bu
esa o‘z o‘rnida bunday turdagi fe’llarning ingliz tilidagi funksiyalarini qanday tushunish
kerakligi haqida muhim savollarni tug‘diradi. Ushbu maqolada ergativ fe’llarning
murakkabliklari, ularning valentligi bilan bog‘liq asosiy muammolar va turli tilshunoslar bu
masalani qanday hal qilgani muhokama qilinadi.
Ergativ fe’llarni ko‘plab tilshunoslar tahlil qilib kelishadi va natijada ularning o‘ziga xos
xususiyatlari turli xil nazariy doiralarni keltirib chiqaradi. Bu turdagi fe’llar intranzitiv
konstruksiyadagi ega tranzitiv konstruksiyada to‘ldiruvchi bo‘lib keladigan shaklga amal qiladi.
Masalan,
“The door opened” (“Eshik ochildi”)
jumlasida
“The door”
ega bo‘lsa, “Anvar
opened the door”
(“Anvar eshikni ochdi”)
jumlasida
“the door”
to‘ldiruvchi bo‘lib keladi. Bu
o‘zgarish subyekt-obyekt munosabatlari haqidagi an’anaviy tushunchalarni murakkablashtiradi
va valentlikka oid an’anaviy qarashlarga zid keladi.
Tilshunos Devid Doutining proto-rollar va leksik dekompozitsiya (ajralish) haqidagi
ishlari, jumladan, ergativ fe’llarning argument tuzilmalari bilan bog‘liq tushunchalarni
shakllashtirishda muhim asos bo‘ldi. D. Douti fe’llar sintaktik va semantik xususiyatlarini aks
ettiruvchi bir nechta sodda elementlarga bo‘linishi mumkinligini aytib o‘tdi. Unga ko‘ra, ergativ
fe’llar argument tuzilmalari o‘rtasida almashinish jarayoni bo‘lishi mumkinligi sababli ularning
valentligi o‘zgaradi. Intranzitiv konstruksiyada (
The vase broke
) fe’l faqat bitta argumentni talab
qiladi (
The vase
), ammo tranzitiv konstruksiyada (
Anvar broke the vase
) esa ikkita argumentni
talab qiladi (
Anvar
va
the vase
). Tilshunos Doutining nazariyasi esa bu almashinuvning qanday
va nima uchun sodir bo‘lishini tushuntirishga yordam beradi [Douti, 1979: 120 b.]
M.K. Xollidey ergativ fe’llarni funksional nuqtai nazardan yondashib, o‘zining tizimli
funksional grammatikasi doirasida valentlik va tranzitivlik o‘rtasidagi bog‘liqlikni tadqiq qilgan.
Xollidey valentlik faqat sintaktik masala emas, balki gap ichidagi ishtirokchilarning (subyekt va
obyekt) qanday funksional rol o‘ynashini aks ettiradi deb hisoblaydi. Ergativ konstruksiyalarda
ega va obyekt (to‘ldiruvchi) rollarini almashtirishi mumkin, bu esa bevosita fe’lning valentligiga
ta’sir qiladi. Masalan,
“The window opened”
jumlasida ega bu harakatni qabul qilgan narsa
(ishtirokchi),
“Anvar opened the window”
jumlasida esa subyekt agentga (harakatni amalga
oshiruvchi shaxs) aylanishi mumkin, obyekt esa ishtirokchi bo‘lib qoladi. Bu valentlikdagi
o‘zgarish sintaktik va funksional o‘zgarishlarni aks ettiradi. [Xollidey, 1985: 101 b.]
Ergativ fe’llarning asosiy muammolaridan biri ularning valentligidagi noaniqlikdir.
Intranzitiv konstruksiyada ergativ fe’lning valentligi bitta bo‘lishi mumkin. Lekin tranzitiv
konstruksiyada valentlik ikkita bo‘ladi, masalan,
“Lola closed the door” (“Lola eshikni yopdi”)
jumlasida fe’l ikkita ishtirokchini qabul qiladi (
Lola
va
eshik
). Bu valentlikning o‘zgaruvchanligi
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
130
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ergativ fe’llar uchun valentlik qanday aniqlanishi kerakligi haqidagi savollarni tug‘diradi. Biz
fe’lning valentligini moslashuvchan deb hisoblashimiz kerakmi yoki har bir konstruksiyani
fe’lning har xil valentlikka ega alohida holati deb qabul qilishimiz kerakmi?
Sintaktik va semantik interfeys haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, shuni aytish joizki, ergativ
fe’llarni o‘rganishda yana bir muhim masala valentlikni aniqlashda sintaksis va semantika
o‘rtasidagi munosabat hisoblanadi. Ko‘pchilik tilshunoslar fe’lning valentligi faqat gapdagi
argumentlar soni bilan aniqlanishini yoki chuqurroq semantik rollarni ham o‘z ichiga olishi
kerakmi, degan masalada bahslashadilar. Levin [1993] va Douti [1979] larning fikriga ko‘ra,
valentlik nafaqat gapning sintaksisini, balki fe’l tayinlaydigan tematik rollarni ham aks ettiradi.
Masalan,
“The door opened”
jumlasida
“The door”
semantik jihatdan ishtirokchi bo‘lsa
(harakatni boshidan kechiruvchi narsa),
“I opened the door
” jumlasida
“I”
agent (harakatni
amalga oshiruvchi),
“the door”
esa harakatni boshidan kechiruvchi ishtirokchi bo‘ladi. Bu shuni
ko‘rsatadiki, bir fe’l argumentlarining rollariga qarab turli valentlikka ega bo‘lishi mumkin
[Levin, 1993: 45 b.; Douti, 1979: 110 b.].
Valentlik barcha tillarda bir xil xususiyatlarga ega emas va ergativ konstruksiyalar
boshqa tillarda sezilarli darajada farqlanishi mumkin. Masalan, fransuz tilida ergativ fe’llar ingliz
tiliga nisbatan boshqacha munosabatga kirishadi. Beylin [1995] ergativ konstruksiyalardagi
tilshunoslik farqlarini o‘rgandi va shuni ta’kidladiki, fransuz tili ergativ strukturaga ega bo‘lsada,
ba’zan fe’llarning valentlik andozalari boshqacha bo‘lishi mumkin. Bunday valentlik prinsiplari
ergativ konstruksiyalarda universal yoki ma’lum bir tillarga xosmi degan savollarni keltirib
chiqaradi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, ingliz tilida ergativ fe’llar o‘ziga xos bo‘lib, ularni tranzitiv
(to‘ldiruvchi bilan) yoki intranzitiv (to‘ldiruvchisiz) shaklda ishlatish mumkin, bunda har ikkala
shaklda o‘xshash ma’no ifodalanadi. D.Douti, M.K.Xollidey, B.Levin kabi tilshunoslar ushbu
fe’llarning rol va argument tuzilmalarini o‘rganib, ergativ fe’llarning o‘ziga xos xususiyatlarini
ko‘rsatgan. Douti va Levin ergativ fe’llarning an’anaviy valentlik qoidalarini qanday
murakkablashtirishini tahlil qildilar, Xollidey esa funksional grammatika nuqtai nazaridan
ularning sintaktik va funksional munosabatlarini tadqiq qildi.
Fikrimiz so‘ngida shuni ta’kidlash joizki, ergativ fe’llarning o‘ziga xos xususiyatlari
ularning qanday qilib turli kontekstlarga moslashishini namoyish etadi. Bu fe’llar ingliz tilida
agent va harakatni ifodalashda o‘ziga xos valentlik moslashuvchanligini ko‘rsatadi. Ergativ
fe’llarning rol almashish qobiliyati valentlikni faqat strukturaviy element emas, balki kontekst va
maqsadga qarab o‘zgaruvchan funksional element sifatida tushunishimizni talab qiladi. Ergativ
fe’llarning o‘ziga xos sintaktik va semantik o‘zgarishlari ularning tilning ifodaviy
imkoniyatlarini boyitishini ko‘rsatadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Beylin, D. (1995). Cross-Linguistic Perspectives on Ergative Constructions. Cambridge
University Press, pp. 45-78.
2. Dowty, D. (1979). Proto-Roles and Lexical Decomposition in English Syntax. The MIT Press,
pp. 74-102.
3. Halliday, M.A.K. (1985). An Introduction to Functional Grammar. London: Edward Arnold,
pp. 148-162.
4. Levin, B. (1993). English Verb Classes and Alternations: A Preliminary Investigation.
University of Chicago Press, pp. 27-56.
5. Karshieva, S. K. kizi. (2024). The Concept of pragmatics in linguistics.
American Journal of
Language, Literacy and Learning in STEM Education (2993-2769)
,
2
(2), 544–548. Retrieved
from
https://grnjournal.us/index.php/STEM/article/view/3427
6. Shokhista, K. (2024). National-Cultural Specificity of Phraseological Units.
International
Journal
of
Formal
Education
,
3
(3),
177–180.
Retrieved
from
http://journals.academiczone.net/index.php/ijfe/article/view/2354
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
131
Samarkand State Institute of Foreign Languages
7. Qarshiyeva , S. . (2024). Ingliz tilida ergativ fe’llarning o‘rganish masalalari.
Молодые
ученые
,
2
(5), 30–32. извлечено от
https://www.in-academy.uz/index.php/yo/article/view/27494
8. Шомуродова, Ш. Ж. (2017). КОНТЕКСТУАЛЬНЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ ПРОЯВЛЕНИЯ
СТИЛИСТИЧЕСКОГО ЗНАЧЕНИЯ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ. Научные школы.
Молодежь в науке и культуре XXI в.: материалы междунар. науч.-творч. форума. 31 окт.–
3 нояб. 2017 г./Челяб. гос. ин-т культуры; сост. ЕВ Швачко.–Челябинск: ЧГИК, 2017.–394
с. ISBN 978-5-94839-629-3.
9. Шомуродова, Ш. Ж., Назарова, Н. Б., & Акрамова, К. (2020). Barriers of teaching foreign
languages in junior classes. Евразийский научный журнал, (6), 63-65.
10. JAHONOVNA, S. S., FURQATOVNA, S. Y., & QIZI, X. Z. X. Make Use of Interactive
Forms and Methods in Teaching a Foreign Language. JournalNX, 6(11), 260-263.
11. Шомуродова, Ш. (2018). Роль инновационных технологий в широкомасштабной
реформации образовательного процесса. Иностранная филология: язык, литература,
образование, 3(2 (67)), 30-33.
12. Jahonovna, S. S. (2022). FEATURES OF SEMANTIC AND STYLISTIC
TRANSFORMATIONS OF STABLE WORD COMBINATIONS. International Journal of Early
Childhood Special Education, 14(7).
