ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
137
Samarkand State Institute of Foreign Languages
NEMIS TILIDA PERFEKT SHAKLINI
HABEN
VA
SEIN
YORDAMCHI
FE’LLARI BILAN HOSIL QILUVCHI FE’LLAR
Xasananov Ramish Samatovich
Samarqand davlat chet tillar instituti doktoranti
Annotatsiya:
Hozirgi nemis tilida perfekt zamon shakli "haben" yoki "sein" yordamchi
fe’llari yordamida hosil qilinadi. Biroq, ayrim fe’llar ikkala yordamchi fe’l bilan ham ishlatilishi
mumkin, bu esa harakatning semantik va aktsional xususiyatlariga bog‘liq. Yurish-harakat
fe’llari (laufen, reisen, schwimmen), holat o‘zgarishini bildiruvchi fe’llar (altern, gären) va
valentlik hamda o‘timsizlikka bog‘liq fe’llar turli kontekstlarda "haben" yoki "sein" bilan
kombinatsiyada turlicha ma’nolarni ifodalaydi. Bundan tashqari, ba’zi fe’llarning yordamchi fe’l
tanlovi hududiy dialektal farqlarga bog‘liq bo‘lib, Shimoliy va Janubiy Germaniyada turlicha
qo‘llaniladi. Maqolada ushbu holatlar misollar orqali batafsil tahlil qilinadi va nemis tilining
perfekt shaklini to‘g‘ri ishlatishda e’tibor berilishi lozim bo‘lgan grammatik omillar yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
Perfekt, yordamchi fe’llar,
haben
,
sein
, aspekt, aktsionallik, o‘timsizlik,
valentlik, yurish-harakat fe’llari, holat o‘zgarishi, grammatikalizatsiya, dialektal farqlar, nemis
tili.
Аннотация:
В современном немецком языке форма прошедшего времени Perfekt
образуется с помощью вспомогательных глаголов
haben
или
sein
. Однако некоторые
глаголы могут использовать оба вспомогательных глагола в зависимости от их
семантических и акциональных характеристик.
Глаголы движения (
laufen, reisen,
schwimmen
), глаголы, обозначающие изменение состояния (
altern, gären
), а также глаголы,
различающиеся по валентности и переходности, могут приобретать разные значения в
сочетании с
haben
или
sein
. Кроме того, выбор вспомогательного глагола зависит от
региональных диалектных различий: в северной и южной Германии наблюдаются
различные предпочтения. В статье подробно анализируются эти явления на примере
множества конструкций, а также рассматриваются грамматические факторы, которые
необходимо учитывать для правильного употребления формы Perfekt в немецком языке.
Ключевые слова:
перфект, вспомогательные глаголы,
haben
,
sein
, глаголы
движения, изменения состояния движение, аспект, акциональность, переходность,
валентность, изменение состояния, грамматикализация, диалектные различия, немецкий
язык.
Maskur maqola nemis tilida ayrim fe’llarning perfekt shakli qanday hollarda "haben" va
"sein" yordamchi fe’llari bilan hosil bo‘lishi mumkinligini tahlil qiladi. Ushbu yordamchi
fe’llarning tanlanishi fe’lning semantikasi, aktsional xususiyatlari, o‘timsizligi va valentligi
hamda regional farqlarga bog‘liq ekanligi yoritiladi. Maqolaning asosiy maqsadi perfekt
zamonda "haben" va "sein" yordamchi fe’llari bilan hosil bo‘luvchi fe’llarning o‘ziga xos
grammatik va semantik xususiyatlarini tushuntirishdan iborat.
Hozirgi nemis tilida perfekt zamon shaklini yasashda
haben
yoki
sein
koʻmakchi
fe'llar qoʻllaniladi, ya'ni
haben
orqali yasalgan fe'llar odatda
sein
bilan ishlatilmaydi va
aksincha. Biroq, ham
haben
va ham
sein
yordamida perfekt zamon shaklini yasay oladigan
koʻplab fe'llar mavjud. Bu fe'llar turli semantikasi va aktsional xususiyatlar asosida bir-biridan
farqlanadi. Ularning bir nechta guruhlarini ajratish mumkin.
1.
Yurish-harakat fe'llari.
Yurish-harakat fe'llari bilan bogʻliq perfekt shaklining
aspekti (vid) turli xil ma'nolarni anglatishi mumkin. Nemis tildagi yurish-harakat fe'llari, odatda,
chegaralangan (telik) yoki chegaralanmagan (atelik) boʻlishi mumkin. Buning asosida ular
"haben" bilan ishlatilganda davomiylik yoki prosessuallikni anglatadi, "sein" bilan maqsadga
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
138
Samarkand State Institute of Foreign Languages
yetish yoki harakatning tugallanishini ifodalaydi. Bunday hollarda fe'llarning aktsional
xususiyatlarini tushunish muhimdir. Акционал тасниф - бу феълларни лексик потенциалида
чегараланганлик белгисининг мавжудлиги/мавжуд эмаслиги билан боғлиқ бўлган
гуруҳланишдир. Чегараланганлик - феълнинг ўз лексик потенциалида ички чегаранинг
мавжудлиги, чегараланмаганлик феъл семантикасида худди ўша чегаранинг йўқлигидир
(qarang: [Muminova 2021: 12] Taqqoslang:
Ich habe den ganzen Tag gelaufen
– Bu yerda
laufen
fe'li чегараланмаган (мўлжалсиз,
йўналишсиз кезиб юрмоқ
)
fe’l sifatida
haben
bilan ishlatilib, harakatning davomiyligiga urgʻu
berilmoqda, bu jarayon bir kun davomida sodir boʻlgan.
Ich bin in den Park gelaufen
– Bu misolda
laufen
fe'li маълум мўлжал томон
ҳаракатланмоқ ma’noni bildirib chegaralangan fe’l ifatida
sein
bilan qo‘llanilib, maqsadga
yetishga urgʻu berilgan.
Bu kabi fe'llarning chegaralangan yoki chegaralanmaganligini kontekstga qarab anglab
olish mumkin. Masalan,
haben
bilan prosessuallikni,
sein
bilan esa harakatning natijasini
ifodalay olish mumkin. Qoʻyidagi misollarni taqqoslang:
Sie hat früher sehr viel getanzt
– Oldinlar u koʻp raqsga tushardi.
Der Urlauber hat den ganzen Tag gepaddelt
– Dam oluvchi butun kun eshkak eshdi.
Sein
bilan harakatning maqsadga yoʻnaltirilganligi yoki tugallanishi koʻrsatiladi. Masalan:
Sie ist durch den Saal getanzt
– U zalni oʻynab oʻtdi.
Der Urlauber ist an das andere Ufer gepaddelt
– Dam oluvchi boshqa qirgʻoqqa suzib
bordi.
Bu misollardan ma’lum bo‘ladiki, yurish-harakat fe’llari
sein
yordamchi fe’li bilan
sub’ektning aniq bir joyga yoki maqsadga yo‘nalishini,
haben
bilan esa harakatning
chegaralanmaganligini bildiradi. Shunday qilib, ularning farqi aspektual-semantik (tur, vid)
xususiyatlariga bog‘liq.
Haben
bilan ifodalangan hodisa davomiylik (jarayonlilik) ma’nosini
anglatadi,
sein
bilan esa harakatning tugallanishi, o‘z maqsadiga yetib borishi va joy o‘zgarishi
nuqtai nazaridan qaraladi. Taqqoslang:
(1) Sie
hat
früher sehr viel getanzt.
– Oldinlar u koʻp raqsga tushardi.
(2) Sie
ist
durch den Saal getanzt
. – U zalni uynab oʻtdi.
(1)
Der Urlauber
hat
den ganzen Tag gepaddelt
. – Dam oluvchi kun boʻylab eshkak
eshdi.
(2)
Der Urlauber
ist
an das andere Ufer gepaddelt.
– Dam oluvchi boshqa qirgʻoqqa
suzib ketdi.
(1) Er hat drei Stunden gesegelt
. – U uch soat suzib yurdi .
(2) Er ist nach der Insel gesegelt.
– U orolga suzib ketdi.
Misollar izohiga kelsak, (1) raqamli jumlalarda tasvirlangan hodisaning uzoq vaqt
davomida sodir bo‘lishi aks ettirilgan. Davomiylik ma’nosi harakat oqimini bildiruvchi
sehr viel,
den ganzen Tag, drei Stunden
kabi vaqt ko‘rsatkichlari orqali tasdiqlangan. Yurish-harakat
fe’llari sub’ektning yo‘nalishsiz harakatini ifodalaydi va chegaralanmagan fe’llar sifatida
qaraladi. (2) raqamli misollarda esa sub’ekt-ning joy almashtirishi, muayyan ob’ekt tomon
yo‘nalishi, ya’ni ma’lum bir chegara sari intilishi ifodalangan. Bunday yurish-harakat fe’llari
chegaralangan fe’llar guruhiga mansub hisoblanadi.
Ta’kidlash lozimki, bunday fe’llarni aksional jihatdan ikki xil xususiyatga –
chegaralangan va chegaralanmagan tavsiflarga ega yoki limitativ neytral fe’llar sifatida talqin
etish mumkin (qarang: [Rizayev 2013:68], [Muminova 2021: 12]).
G. Gelbig, I. Busha larning ta'kidlashicha,
fahren, fliegen, galoppieren, klettern, laufen,
reisen, schwimmen, springen
kabi yurish-harakat fe'llari hozirgi nemis tilida
oʻtimsiz
foydalanishda faqat
sein
bilan ishlatiladi [G. Gelbig, I. Busha 1987:140 -142].
2. Holat oʻzgarishini bildiruvchi fe'llari.
Yurish-harakat fe'llariga oʻxshab, holat oʻzgarishini bildiruvchi ba'zi fe'llarda
haben
va
sein
oʻrtasidagi tebranishlar ham sodir boʻladi, lekin ularda yoki harakatni oqimi (
haben
bilan)
yoki hodisani sodir boʻlishiga (
sein
) urgoʻ beriladi. Taqqoslang:
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
139
Samarkand State Institute of Foreign Languages
Der Lehrer
hat
schnell gealtert. - Oʻqituvchi tez qaridi.
Der Lehrer
ist
schnell gealtert. - Oʻqituvchi tez qarib qoldi.
Der Wein
hat
gegoren. – Sharob achidi.
Der Wein
ist
gegoren. – Sharob achib qolgan.
Yana bir guruh fe'llar ham
haben
ham
sein
koʻmakchi fe'li bilan perfekt yasashda
qoʻllanilishi mumkin – bu holatni bildiruvchi
liegen, sitzen
va
stehen
f'llaridir. Germaniyaning
janubiy hududlarida bu fe'llar
sein
bilan ishlatiladi, ammo shimolda
haben
afzal koʻriladi.
Buning zamirida regional til oʻzgarishlari va grammatik qoidalarning hududiy farqlari yotadi.
Masalan:
Er hat an dem Tisch gesessen
– Shimoliy Germaniyada koʻp qoʻllaniladigan shakl,
yordamchi fe'l
haben
bilan ishlatilgan.
Er ist an dem Tisch gesessen
– Janubiy Germaniyadagi variant,
sein
yordamchi fe'li bilan
qo’llanilgan.
Bu dialektal farqlar, tilning turli hududlarda qanday rivojlanganini yoritishda katta
ahamiyatga ega.
3. Valentlik va oʻtimlilikka qarab farqlanadigan fe'llar
Yuqorida aytib oʻtilgan holatlar turli valentlik, oʻtimlik/ oʻtimsizlik, turli aktsional
xususiyatlarga ega boʻlgan va shuning uchun perfekt oʻtgan zamon boshqacha shakllangan
holatlar oʻrtasida farq qilish lozimligini koʻrsatdi. Ba'zi bir hil fe'llar bilan ifodalangan vokealar
ma'no va valentlik jihatidan farq qiladi va shuning uchun ularning perfekt shakllari turli
koʻmakchi fe'llar (
haben
yoki
sein
) bilan yasaladi.
Valentlik va oʻtimlilik nemis tilida perfekt shaklini tanlashga ta'sir qiluvchi muhim
omillardan biridir. Valentlik fe'lning necha toʻldiruvchiga muhtojligini bildiradi va bu perfektda
haben
yoki
sein
bilan ishlatilishiga ta'sir qiladi. Oʻtimlilik fe'lning toʻgʻridan-toʻgʻri ta'sir etuvchi
ob’yektga ega ekanligini koʻrsatadi va oʻtgan zamonda bu oʻzaro aloqalar katta ahamiyatga ega
boʻladi. Masalan:
Er hat das Auto gefahren
– Bu yerda
haben
yordamchi fe'li bilan ishlatilgan, va fe'l
oʻtgan zamon shaklida toʻgʻridan-toʻgʻri ob'ektga ta'sir etmoqda (mashinani boshqarish).
Er ist nach Berlin gefahren
– Bu yerda
sein
yordamchi fe'li bilan ishlatilgan va fe'lda
yoʻnalish va maqsadga yetish hissini koʻrish mumkin.
Shuningdek, ba'zi fe'llar faqat bir yordamchi fe'l bilan ishlatiladi, ammo boshqa fe'llar
turli yordamchi fe'llar bilan ishlatilganda turli ma'nolarni anglatishi mumkin. Masalan,
brechen
(sindirmoq) fe'li
haben
bilan ishlatilganda amaliy harakatni ifodalaydi, ammo
sein
bilan natijani
koʻrsatadi.
Ba'zi fe'llar
haben
yoki
sein
bilan qoʻllanganda turli ma'nolarni ifoda qiladi:
Er
hat
die Blume abgebrochen. -
U gulni uzib tashladi.
Die Blume
ist
abgebrochen. -
Gul uzilib qolgan.
Der Hund
hat
das Kind angesprungen. -
It bolaning ustiga sakradi.
Der Motor
ist
angesprungen. -
Dvigatel ishga tushdi.
Er
hat
sein Wort gebrochen. -
U so'zini buzdi.
Das Wasserrohr
ist
gebrochen. -
Suv quvuri buzilgan.
Der Arzt hat die Wunde geheilt.
- Doktor yarani davoladi.
Die Wunde
ist
geheilt. -
Yara tuzalib ketdi.
Die Sonne
hat
das Eis geschmolzen.
- Quyosh muzni eritdi.
Das Eis
ist
geschmolzen. -
Muz erigan (edi).
Der Gärtner
hat die
Blumen gespritzt. -
Bog‘bon gullarga suv sepdi.
Das Wasser ist aus dem Schlauch gespritzt. -
Shlangdan suv otilib chiqdi.
(nemischa
misollar G. Gelbig, I. Busha grammatikasidan olingan)
Bu misollardan koʻrinib turibdiki, ba'zi hollarda
haben
bilan harakatni boshqarish yoki
uning jarayoniga urgʻu beriladi,
sein
bilan esa voqeaning natijasi va oʻzgarishi koʻrsatiladi.
Nemis tilida perfekt shakllarini toʻgʻri qo‘llash uchun fe’lning aktsional xususiyatlari
(ya’ni, chegaralanganlik yoki chegaralanmaganlik), valentligini va grammatik qoidalarni
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
140
Samarkand State Institute of Foreign Languages
tushunish muhim ahamiyatga ega. Har bir yordamchi fe’l turli ma’nolarni ifodalaydi hamda fe’l
harakati yoki uning natijasini bildiradi.
Perfekt shakli oʻzining tarixiy rivojlanish jarayonida grammatikalizasiya jarayonidan
oʻtgan. Bu jarayonda yordamchi fe'llar (
haben
va
sein
) leksik va yordamchi funksiyalarini
birlashtirib, perfektni ifoda qilish vositasiga aylangan. Grammatikalizasiya tilning soddalashishi
jarayoni sifatida perfektning fe'l shakli rivojlanishiga ta'sir etgan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Муминова А.О. Ҳозирги замон немис ва ўзбек тилларида юриш-ҳаракат
феълларининг аспектуал семантикаси. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD
)
дисс. автореф. - Самарқанд. 2021. – 49 б.
2. Ризаев Б.Х. Аспектная семантика перфектных и плюсквамперфектных форм
немецкого глагола. - Самарканд: СамГИИЯ. 2003. – 89 с.
3. Ризаев Б.Х. Функционально-семантическое поле лимитативности в современном
немецком языке. - Самарканд, СамГИИЯ. 2013. - 162 с.
4. Helbig G. und Buscha J. Deutsche Grammatik. Ein Handbuch für den Ausländerunterricht.
– Leipzig, Berlin, München: Langenscheidt, 19 edn 1996, – 731 S.
5. Шомуродова, Ш. Ж. (2017). КОНТЕКСТУАЛЬНЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ
ПРОЯВЛЕНИЯ
СТИЛИСТИЧЕСКОГО
ЗНАЧЕНИЯ
ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ
ЕДИНИЦ. Научные школы. Молодежь в науке и культуре XXI в.: материалы междунар.
науч.-творч. форума. 31 окт.–3 нояб. 2017 г./Челяб. гос. ин-т культуры; сост. ЕВ Швачко.–
Челябинск: ЧГИК, 2017.–394 с. ISBN 978-5-94839-629-3.
6. Шомуродова, Ш. Ж., Назарова, Н. Б., & Акрамова, К. (2020). Barriers of teaching
foreign languages in junior classes. Евразийский научный журнал, (6), 63-65.
7. JAHONOVNA, S. S., FURQATOVNA, S. Y., & QIZI, X. Z. X. Make Use of
Interactive Forms and Methods in Teaching a Foreign Language. JournalNX, 6(11), 260-263.
8. Шомуродова, Ш. (2018). Роль инновационных технологий в широкомасштабной
реформации образовательного процесса. Иностранная филология: язык, литература,
образование, 3(2 (67)), 30-33.
9. Jahonovna, S. S. (2022). FEATURES OF SEMANTIC AND STYLISTIC
TRANSFORMATIONS OF STABLE WORD COMBINATIONS. International Journal of Early
Childhood Special Education, 14(7).
10. Jahonovna, S. S., & Avazbekovna, I. M. (2024). The importance of terminology in the
study of specialized language. Science and innovation, 3(Special Issue 19), 279-282.
