ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
158
Samarkand State Institute of Foreign Languages
EMOTSIYALAR VA ULARNING KOGNITIV LINGVISTIKADA
TUTGAN O‘RNI
Bultakova Nilufar Shokir qizi
Samarqand davlat chet tillar instituti
tayanch doktaranti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada emotsiyalarning kognitiv lingvistika sohasidagi o‘rni va
ahamiyati o‘rganiladi. Emotsiyalar til orqali qanday ifodalanishi, ularning kognitiv tuzilmalar
bilan bog‘liqligi va lingvistik tahlil usullari tahlil qilinadi. Maqolada emotsiyalarni tushunishda
metafora, kontseptualizatsiya va madaniy omillarning muhimligi ta’kidlanib, misollar yormadida
ushbu jarayonlar ko‘rsatiladi.
Kalit so‘zlar:
emotsiyalar, kognitiv lingvistika, metafora, kontseptualizatsiya, madaniyat,
til va ong.
Annotation:
This article explores the role and significance of emotions in the field of
cognitive linguistics. It examines how emotions are expressed through language, their connection
to cognitive structures, and the methods of linguistic analysis. The article highlights the
importance of metaphor, conceptualization, and cultural factors in understanding emotions, with
these processes analyzed through examples.
Keywords:
emotions, cognitive linguistics, metaphor, conceptualization, culture,
language and mind.
Emotsiyalar inson hayotidagi eng muhim psixologik holatlardan biri sifatida til va ong
o‘rtasidagi bog‘lovchi unsur hisoblanadi. Kognitiv lingvistika tilni nafaqat muloqot vositasi,
balki insonning kognitiv faoliyatini aks ettiruvchi tizim sifatida qaraydi. Emotsiyalar esa ushbu
jarayonda muhim o‘rin tutadi, chunki ular til orqali ifodalanib, insonning dunyoqarashi, tajribasi
va madaniy qadimiyatlarini shakllantiradi. So‘nggi yillarda kognitiv lingvistika emotsiyalarni til
orqali qanday kontseptualizatsiya qilinishini o‘rganishga katta e’tibor qaratmoqda. Bu jarayonda
metaforalar, semantik ramkalar va madaniy modellar muhim rol o‘ynaydi. O‘zbek tilida
emotsiyalarni ifodalash usullari esa ushbu jarayonning madaniy xususiyatlarini ochib beradi.
Kognitiv lingvistikaga ko‘ra, til inson tajribasini kontseptualizatsiya qilish vositasidir.
Emotsiyalar ko‘pincha bevosita so‘zlar bilan emas, balki metaforik ifodalar orqali aks etadi.
Masalan, o‘zbek tilida “yuragim yondi” iborasi qayg‘u yoki alamni, “ko‘nglim ko‘tarildi” esa
xursandchilikni anglatadi. Bu metaforalar Lakoff va Jonsonning metafora nazariyasiga
asoslanadi, unda emotsiyalar jismoniy tajriba sifatida tasvirlanadi
. Emotsiyalarni tahlil qilishda
uning uchta asosiy jihati – metafora, madaniy omillar va kognitiv tuzilmalarga e’tibor qilish
talab etiladi.
1. Metafora va emotsiyalar
Metaforalar emotsiyalarni tushunish va ifodalashda markaziy rol o‘ynaydi. Lakoff va
Jonson (1980) fikriga ko‘ra, inson ongi mavhum tushunchalarni tushunish uchun konkret
tasvirlarga tayanishga moyildir. Masalan, “g‘azab – olov” kontsepti turli tillarda mavjud bo‘lib,
o‘zbek tilida “qoni qaynadi” yoki “ichim yondi” kabi iboralar bilan namoyon bo‘ladi. Bu
metaforalar emotsiyalarni mavhum holatdan aniqroq tasvirga aylantirib, ongda ularni qayta
ishlashni osonlashtiradi.
O‘zbek tilida metaforik iboralar ko‘pincha jismoniy hissiyotlar bilan bog‘liq bo‘lib, bu
tilning emotsional boyligini ko‘rsatadi. Masalan, “ko‘z yoshim oqdi” iborasi nafaqat qayg‘uni,
balki emotsional bo‘shashni ham anglatadi. Metaforalar orqali emotsiyalar tizimli ravishda
ifodalanadi va bu jarayon kognitiv lingvistikaning asosiy predmetlaridan biridir.
2. Madaniy omillar
22
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By, p. 15.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
159
Samarkand State Institute of Foreign Languages
Emotsiyalarni lingvistik ifodalashda madaniyat muhim ahamiyatga ega. Kövecses (2000)
fikricha, emotsiyalar kontseptualizatsiyasi madaniy modellar bilan chambarchas bog‘liqdir
O‘zbek tilida “sabr” tushunchasi ijobiy emotsiya sifatida ko‘p ishlatiladi (“sabr qildim, ko‘nglim
yengillashdi”), lekin boshqa tillarda, masalan, ingliz tilida “patience” (sabr) ko‘pincha neytral
yoki majburiy holat sifatida qabul qilinadi.
Bundan tashqari, o‘zbek tilida “mehr” va “muhabbat” kabi tushunchalar oilaviy va
ijtimoiy munosabatlarga xos emotsiyalarni aks ettiradi. Bu esa emotsiyalarni ifodalashda
madaniy kontekstning muhimligini ko‘rsatadi. Masalan, “mehr chashmasi” iborasi sevgi va
g‘amxo‘rlikni birlashtirgan holda madaniy qadimiyatlarni ochib beradi.
3. Emotsiyalar va kognitiv tuzilmalar
Emotsiyalar til orqali nafaqat ifodalanadi, balki kognitiv tuzilmalarni ham shakllantiradi.
Fillmorning ramka semantikasi nazariyasiga ko‘ra, har bir emotsiya ma’lum bir semantik ramka
bilan bog‘liq bo‘lib, bu ramka ichida o‘ziga xos leksik birliklar ishlaydi
. Masalan, “sevgi”
ramkasi o‘zbek tilida “muhabbat”, “oshiqlik”, “mehr”, “sadoqat” kabi so‘zlar bilan boyitiladi. Bu
so‘zlarning har biri sevgi ramkasining turli jihatlarini ochadi: “muhabbat” umumiy sevgi hissini,
“oshiqlik” esa o‘ziga xos ehtirosli holatni anglatadi. Bundan tashqari, emotsiyalar kognitiv
tuzilmalarda metaforik va metonimik aloqalar orqali ham shakllanadi. Masalan, “yurak” so‘zi
o‘zbek tilida emotsiyalarning markazi sifatida ishlatilib, “yuragim siqildi” (qayg‘u) yoki
“yuragim ochildi” (xursandchilik) kabi iboralarda metonimiya sifatida qo‘llanadi. Bu kognitiv
jarayonlar tilning emotsiyalarni tizimli ravishda ifodalash qobiliyatini ko‘rsatadi.
Emotsiyalarni kognitiv lingvistika nuqtai nazaridan o‘rganish tilning nafaqat muloqot
vositasi, balki inson ongi va madaniyatining ko‘zgusi ekanligini ko‘rsatadi. O‘zbek tilidagi
metaforik iboralar, masalan, “ko‘nglim to‘ldi” yoki “ichim ezildi”, emotsiyalarni jismoniy tajriba
sifatida tasvirlash tendensiyasini ochib beradi. Bu tendensiya Lakoff va Jonsonning nazariyasiga
mos keladi, ammo o‘zbek tiliga xos madaniy xususiyatlar – masalan, “sabr” yoki “mehr” kabi
tushunchalar – ushbu jarayonga o‘ziga xos rang beradi.
Shuningdek, emotsiyalarni ifodalashda jinsiy farqlar ham e’tiborga olinishi mumkin.
Masalan, ayollar nutqida “mehr” va “g‘amxo‘rlik” kabi so‘zlar ko‘proq ishlatilishi mumkin
bo‘lsa, erkaklar nutqida “g‘azab” yoki “sabr” ga urg‘u berilishi kuzatiladi. Bu kuzatuvlar
kelgusida qo‘shimcha tadqiqotlarni talab qiladi.
Xulosa qiladigan bo’lsak, emotsiyalar kognitiv lingvistikada til va ong o‘rtasidagi muhim
bog‘lovchi sifatida o‘rganiladi. Ular metaforalar, madaniy modellar va kognitiv tuzilmalar orqali
ifodalanib, insonning dunyoqarashini shakllantiradi. O‘zbek tilida emotsiyalarni tahlil qilish
madaniy xususiyatlar va tilning o‘ziga xos metaforik tuzilmalari muhimligini ko‘rsatadi.
Adabiyotlar ro‘yxati
1. Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By. Chicago: University of Chicago
Press.
2. M. Abjalova and S. Sharipova, "Semantic and Grammatical Issues in Translating Idioms with
Automatic Translation Systems,"
2024 9th International Conference on Computer Science and
Engineering
(UBMK)
,
Antalya,
Turkiye,
2024,
pp.
58-63,
doi:
10.1109/UBMK63289.2024.10773608.
3. Sharipova, S., & Sidikova, N. (2024). Iboralarni avtomatik tarjima qilish bilan bog‘liq ayrim
muammolar.
Conference
Proceedings:
Fostering
Your
Research
Spirit
,
510-
513.
https://doi.org/10.2024/jhz2es25
4. Kövecses, Z. (2000). Metaphor and Emotion: Language, Culture, and Body in Human Feeling.
Cambridge: Cambridge University Press.
5. Sarvinoz, S., & Iroda, H. (2024). Til Va Madaniyat: Chet Tillarini O ‘Rganishda Madaniy
Bilimlarning Ahamiyati. Journal Of International Scientific Research, 1(5), 43-46.
23
Kövecses, Z. (2000). Metaphor and Emotion, p. 45.
24
Fillmore, C. J. (1982). “Frame Semantics,” p. 118.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
160
Samarkand State Institute of Foreign Languages
6. Fillmore, C. J. (1982). “Frame Semantics.” In Linguistics in the Morning Calm (pp. 111-137).
Seoul: Hanshin Publishing.
7. Sharifian, F. (2011). Cultural Conceptualisations and Language. Amsterdam: John Benjamins
Publishing.
8. Шомуродова, Ш. Ж., Назарова, Н. Б., & Акрамова, К. (2020). Barriers of teaching foreign
languages in junior classes. Евразийский научный журнал, (6), 63-65.
9. JAHONOVNA, S. S., FURQATOVNA, S. Y., & QIZI, X. Z. X. Make Use of Interactive Forms
and Methods in Teaching a Foreign Language. JournalNX, 6(11), 260-263.
10. Шомуродова, Ш. (2018). Роль инновационных технологий в широкомасштабной
реформации образовательного процесса. Иностранная филология: язык, литература,
образование, 3(2 (67)), 30-33.
11. Jahonovna,
S.
S.
(2022).
FEATURES
OF
SEMANTIC
AND
STYLISTIC
TRANSFORMATIONS OF STABLE WORD COMBINATIONS. International Journal of Early
Childhood Special Education, 14(7).
12. Jahonovna, S. S., & Avazbekovna, I. M. (2024). The importance of terminology in the study of
specialized language. Science and innovation, 3(Special Issue 19), 279-282.
13. Мирсанов, Г. К. (2009). Инглиз ва ўзбек тилларида юриш-ҳаракат феълларининг акционал
ва аспектуал хусусиятлари. Филол. фанлари номзоди... дисс. автореф.
14. Мирсанов, Г. (2016). Развитие прагмалингвистики в Узбекистане. Иностранная филология:
язык, литература, образование, (3 (60)), 76-83.
