ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
488
Samarkand State Institute of Foreign Languages
INGLIZ TILIDA BILVOSITA NOMLASHDA KOGNITIV JARAYONLAR
I.Yo.Beknazarova
SamDChTI o‘qituvchisi
L.G’.Nabiyeva
SamDChTI talabasi
X.F.Sulaymanova
SamDChTI talabasi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada ingliz tilida bilvosita nomlashning kognitiv jarayonlar
bilan bog‘liqligi tahlil qilinadi. Bilvosita nomlash semantika, pragmatika va kognitiv lingvistika
nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqilib, uning metafora, metonimiya va idiomalar orqali qanday
ifodalanishi misollar yordamida tushuntiriladi. Shuningdek, Grice tamoyillari, Sperber va
Wilsonning relevans nazariyasi, Lakoff va Johnsonning metafora nazariyalari asosida bilvosita
nomlashning ijtimoiy-madaniy hamda bilish jarayonlariga ta’siri o‘rganiladi. Maqolada chet
tilini o‘rganuvchilar uchun bilvosita nomlashni tushunishdagi murakkabliklar tahlil qilinib,
pragmatik va semantik jihatlar asosida yechimlar taklif etiladi.
Kalit so‘zlar
: bilvosita nomlash, metafora, metonimiya, pragmatika, semantika, madaniy
kontekst, kognitiv lingvistika, relevans nazariyasi, idiomalar.
Bilvosita nomlash inson tafakkuri va kognitiv jarayonlari bilan chambarchas bog'liq
bo'lib, u axborotni qayta ishlash, tushunish va interpretatsiya qilish kabi murakkab jarayonlarni
o'z ichiga oladi. Ingliz tilida bilvosita nomlash, ayniqsa, metafora, metonimiya, idiomalar va
implicature (bilvosita ma'no) orqali amalga oshiriladi. Bu jarayonlarda kognitiv tilshunoslik,
psixolingvistika va semantik tahlil muhim rol o'ynaydi.
Metafora
- bu bir narsaning boshqa
narsaga o'xshatish orqali ifodalanishi. Metaforalar tilga obrazlilik va ta'sirchanlik beradi, lekin
ayni paytda ularni tushunish uchun kognitiv jarayonlar talab etiladi. Masalan, "
time is money
"
metaforasi vaqtning qimmatli resurs ekanligini anglatadi.
Metonimiya
- bu bir narsaning nomini
boshqa narsaga ko'chirish, bu narsalar o'rtasida ma'lum bir aloqa mavjudligi sababli. Masalan, "
I
drank the whole glass
" jumlasida "stakan" so'zi aslida ichimlikni anglatadi. Metonimiya
ko'pincha tilshunoslikda va adabiyotda qo'llaniladi, lekin noto'g'ri ishlatilganda
tushunmovchilikka olib kelishi mumkin.
Idiomalar
- bu ma'nosi so'zlarining literal ma'nosidan farq qiladigan barqaror birikmalar.
Masalan, "
after the rain comes the sun
" idiomasi har qanday qiyinchilikdan keyin yaxshilik
kelishini anglatadi. Idiomalarni tushunish uchun ularning madaniy va tarixiy kontekstini bilish
kerak.
Implicature (bilvosita ma'no)
- bu gapda yoki matnda ifodalangan ma'noning to'g'ridan-
to'g'ri aytilmagan, lekin kontekst va pragmatik qoidalar asosida tushuniladigan qismi. Masalan, "
hot
" degan gap sovuq ekanligini yoki issiqlikni his qilayotganini anglatishi mumkin.
Implicatureni tushunish uchun nutq vaziyatini, nutq ishtirokchilarining bilim va niyatlarini
hisobga olish kerak. Bilvosita nomlashning kognitiv jarayonlari murakkab va ko'p qirrali. Bu
jarayonlar tilshunoslik, psixolingvistika va semantik tahlil kabi fanlar tomonidan o'rganiladi.
Bilvosita nomlashni o'rganish tilning inson tafakkuri va kognitiv jarayonlari bilan qanday
bog'liqligini tushunishga yordam beradi.
J.P. Grice
“Logic and Conversation”
asarida [1]
bilvosita muloqot
va
implicature
tushunchalarini taqdim etgan. Uning
Kooperatsiya tamoyili
(Cooperative Principle) ga ko‘ra,
samarali muloqot uchun to‘rtta asosiy qoida –
samaradorlik, aniqlik, moslik va uslub
muhim
rol o‘ynaydi. Ushbu tamoyillar bilvosita nomlash jarayonining qanday shakllanishini
tushuntirishda asosiy mezon hisoblanadi. Maqolada Grice nazariyasi bilvosita nomlashning
pragmatik jihatlarini yoritishda qo‘llangan. [2] asarida insonlar muloqotda
eng kam kognitiv
xarajat bilan eng katta ma’lumot olishga intiladilar.
Maqolada bu nazariya bilvosita
nomlashning
ijtimoiy-madaniy va psixolingvistik asoslarini
ochib berishda ishlatilgan.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
489
Samarkand State Institute of Foreign Languages
Lakoff va Johnson metaforalar inson tafakkurining
asosiy kognitiv mexanizmlaridan
biri
ekanligini ta’kidlaydi.
“Metaphors We Live By”
[3] asarida ular metaforalarning lingvistik
hodisa emas, balki inson ongi va mantiqiy fikrlash jarayonining ajralmas qismi ekanligini
isbotlashgan. Ushbu manba maqolada
bilvosita nomlashning metaforik jihatlarini
tushuntirish
uchun asos sifatida ishlatilgan. Sperber va Wilsonning yondashuvi muloqot jarayonidagi
kognitiv jarayonlarni chuqurroq tushuntirishga yordam beradi [4-5].
Ingliz tilida bilvosita nomlashda quyidagi kognitiv jarayonlar kuzatiladi:
- Sxema nazariyasi (
Schema Theory
) tushunchasi, odamlarning oʻrganish va ma’lumotni
qayta ishlash jarayonlarini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Bu nazariya shuni ta’kidlaydiki,
odamlar yangi ma’lumotlarni oʻzlarining oldindan mavjud boʻlgan bilimlari va tajribalari asosida
tushunadilar. Bu sxemalar, ya’ni odamning ongida shakllangan bilim tizimlari, yangi
ma’lumotlarni qayta ishlashda yordam beradi [5]. Quyidagi misollarni keltirsak:
«Break the ice»
iborasi yangi muloqot yoki suhbatni boshlashni anglatadi. «Break the ice» (muzni sindirish)
iborasi odamlar tomonidan metaforik tarzda ishlatiladi, chunki odamlar yangi muhitda yoki
tanish boʻlmagan kishilar bilan suhbatni boshlashda «muz»ni sindirishni tasavvur qilishadi. Bu,
odamlarning oʻz tajribalari asosida tushuniladi, chunki koʻplab madaniyatlarda muz odatda
harakat qilishning toʻsiq yoki qiyinchilikni bildiradi. Shunday qilib, «break the ice» iborasi
toʻsiqni yoki sovuqlikni bartaraf etish jarayonini ifodalaydi;
«A piece of cake»
iborasi oson yoki
oddiy ishni ifodalash uchun ishlatiladi, oʻzbek tilida “Xamirdan qil sigʻurgandek” iborasi bilan
tarjima qilinadi. Odamlar «a piece of cake» ni tez va oson bajariladigan ish sifatida qabul
qilishadi, chunki ular oʻzlarining shirinliklar va tortlar bilan bogʻliq tajribalariga asoslanib, tortni
eyish osonligini tasavvur qiladilar. Bu ibora odamning kundalik hayoti va ijtimoiy tajribalari
asosida qayta talqin etiladi. «The ball is in your court» iborasi, masalan, sportdagi o‘yinlar bilan
bog‘liq bo‘lib, tennisda “to‘p”ni kimdir tashlaganidan so‘ng, qarshi tomon uni qaytarishga
mas’ul hisoblanadi. Ushbu iboras shunday vaziyatni ifodalaydiki, ya’ni hozirda qaror qabul
qilish yoki harakat qilish uchun javobgarlik boshqa tomonning qoʻlida ekanligini bildiradi va
“Endi navbat senga”
yoki
“Endi qaror senga bogʻliq”
deb tarjima qilinadi. Odamlarning
mavjud bilimlari va tajribalari bilan bogʻliq boʻlgan holda, til va ifodalarning samarali va aniq
tushunilishi uchun iboralarni ishlatish juda muhim. Bu nazariya, shuningdek, yangi
ma’lumotlarni oʻrganishda kontekstning ahamiyati va yaxshiroq eslab qolish uchun
ishlatiladigan bilish sxemalarini koʻrsatadi.
- Muvofiqlik nazariyasi (
Relevance Theory
) tilshunoslik nazariyasi boʻlib, u tushunishni va
muloqotni samarali qilish uchun kontekstni qanday tahlil qilish kerakligini ta’kidlaydi. Bu
nazariyaning asosi, komunikatsiyada eng muhim omil sifatida «muvofiqlik» ni koʻrsatadi, ya’ni,
tinglovchi va yozuvchining har biri oʻz maqsadlariga erishish uchun kontekstga moslashadi.
Muvofiqlik nazariyasi Dan Sperber va Deirdre Wilson tomonidan ishlab chiqilgan boʻlib [5],
shuni ta’kidlaydiki, tilshunoslar va muloqotchilar ma’lumotlarni samarali almashish uchun faqat
aniq va toʻgʻri soʻzlarni ishlatish bilan cheklanmaydi, balki ular ma’lumotlarni qanday
yetkazishlarini ham hisobga olishadi. Bu nazariyaning markaziy gʻoyasi shundan iboratki,
tinglovchilar soʻzlarning ma’nosini nafaqat tilning oʻzi, balki atrof-muhit, vaziyat va
muloqotning maqsadi bilan bogʻliq ravishda tushunadilar. Masalan:
«Can you pass the salt?»
iborasi oddiy soʻrov, lekin kontekstda bu soʻrovni tushunish uchun toʻgʻri tahlil qilish kerak.
Agar odam ovqatlanayotgan va tuz idishidan foydalanayotgan boʻlsa, bu ibora oddiy “
tuzni
uzatib yubora olasizmi
” soʻrovi boʻlishi mumkin. Biroq, agar bu ibora boshqa kontekstda,
masalan, muhokama qilayotgan yoki ishdan boʻshatishni muhokama qilayotgan shaxslar orasida
ishlatilsa, u holda soʻrov boshqa bir ma’no kasb etishi mumkin – “
muammo bilan yordam
soʻrash
” yoki “
nuqsonni toʻgʻrilash
” kabi; “
I’m cold”
iborasi ham kontekstga qarab oʻzgarishi
mumkin. Agar bu ibora xona ichida aytilsa va havoning sovuq boʻlganini tasvirlayotgan boʻlsa,
unda oddiy holatda issiqlikni soʻrash maqsadida aytilgan boʻladi. Ammo agar bu ibora boshqa
bir odamning oʻzaro munosabatlariga yoki ish joyida oʻzini noqulay his qilayotgan shaxsdan
kelgan boʻlsa, bu esa koʻproq ishdan boʻshatish yoki yordam soʻrashni anglatishi mumkin;
“It’s
getting late”
iborasi faqat vaqtni bildirish uchun ishlatilishi mumkin, lekin kontekstda bu ibora
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
490
Samarkand State Institute of Foreign Languages
boshqa ma’nolarni keltirib chiqarishi ham mumkin. Masalan, agar doʻstlar birgalikda vaqt
oʻtkazishsa va biri bu iborani aytsa, bu, ehtimol, ularning kechqurun yigʻilishni yakunlash va
uyga qaytishni anglatadi. Kontekstga qarab, bu soʻzlar “
Kech boʻlib qilyapti
” yoki “
Yakunlash
vaqti keldi”
degan nozik ma’no kasb etishi mumkin. Muvofiqlik nazariyasi koʻproq tinglovchi
va yozuvchining muloqotdagi maqsadlarini aniq belgilash, ularning kontekstga mos ravishda
oʻzaro muloqot qilishlariga yordam beradi. Bu nazariya kommunikativ samaradorlikni oshirish
uchun har bir iboraning kontekstga qanchalik mos tushishini tushunishga asoslanadi.
Ingliz tilida bilvosita nomlash jarayoni inson tafakkuri, bilish jarayonlari va semantik
aloqalarga asoslanadi. Kognitiv lingvistika yondashuvlari ushbu jarayonning qanday amalga
oshishini tushuntirishda muhim rol o‘ynaydi. Sperber va Wilsonning
Moslik nazariyasi
, Grice
ning
Kooperatsiya tamoyillari
, Lakoff va Johnsonning
Metafora nazariyasi
bilvosita
nomlashning kognitiv mexanizmlarini chuqurroq tushunishga yordam beradi. Bu esa til
o‘rganishda, tarjimada va madaniyatlararo kommunikatsiyada muhim ahamiyat kasb etadi.
Foydalanlgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Grice, H. P. (1975). Logic and Conversation. In P. Cole & J. L. Morgan (Eds.),
Speech
Acts
(pp. 41–58). New York: Academic Press.
2.
Sperber, D., & Wilson, D. (1995).
Relevance: Communication and Cognition
(2nd ed.).
Oxford: Blackwell.
3.
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980).
Metaphors We Live By
. Chicago: University of
Chicago Press.
4.
Leech, G. N. (1983).
Principles of Pragmatics
. London: Longman.
5.
Sperber, D., & Wilson, D. (1995).
Relevance: Communication and Cognition
(2nd ed.).
Oxford: Blackwell.
6.
Beknazarova I.Yo., Jo’rayeva D.U.. Bilvosita nomlashning umumnazariy muammolari
(ingliz tili misolida). Samarqand davlat universiteti ilmiy Axborotnomasi. 2024-yil, 6-son (148/2)
Gumanitar fanlar seriyasi, 76-84
7.
Shomurodova Shahlo Jaxonovna. Таълим жараёнини кенг кўламли ислоҳ этишда
инновацион
ёндашувларнинг
аҳамияти.
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=lpUNsSYAAAAJ&ci
tation_for_view=lpUNsSYAAAAJ:_FxGoFyzp5QC
8.
Rayhona Narzikulova. Peculiarities of 20th century English literature and main
characteristics. An International Multidisciplinary Research Journal.
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=Nwrzs00AAAAJ&cit
ation_for_view=Nwrzs00AAAAJ:ufrVoPGSRksC
9.
Makhzuna Shavkatovna Ismatova. Development of coaching technologies in the
educational
space
of
the
university.
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=0mLmjKEAAAAJ&c
itation_for_view=0mLmjKEAAAAJ:UebtZRa9Y70C
10.
Sherzodovich, A. S., & Jamshedovich, B. F. THE MAIN FEATURES OF THE
TRANSLATION OF LITERARY TEXT. Sciencepublish. org, 16.
11.
Aslonov, S. S. (2020). Ingliz tili stilistikasi fanini o’qitishda fonostilististikaning
o’rni. Интернаука, (16-4), 57-59.
12.
Ruzimurodova, Z., & Aslonov, S. (2020). WHAT TO TEACH TO THE STUDENTS?
TO TEACH STANDARD ENGLISH OR WORLD ENGLISHES?. In МОЛОДОЙ
ИССЛЕДОВАТЕЛЬ: ВЫЗОВЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ (pp. 367-369).
